0
stringlengths 0
2.02M
|
---|
Je Girars d’Arguel, chevaliers, fais savoir à touz... que, bien porveheuz et bien avisez, non mie deceuz ne menez à ce per fraude, done, baille, quitte et outroie à touzjoursmais, par non et par cause d’eschange, à noble baron mon très chier et redoté seignour mons. Jehan de Chalon, signour d’Allay, et à ses hoirs, ma maison de Fontains et la vile avez toutes les apartenences, et quanque je ay, puis et doy avoir adit leu et à Liege, soit en homes, viles, bois, prez, rivieres, terres, tailles, censes, justices et en toutes autres choses, possessions et rentes, quel qu’eles soient, lesques choses sunt dou fié doudit mons. Jehan, et ce dou Liege est mons. de Monfacon, aquel il en acordoit dou fié, si come entre lour convendra, en eschange de la terre que lidiz messires Jehans m’a doné et assigney, à ma vie soulement, à Chalamont, en Boujaille et en la terre de Chalemont. Et le droit, la proprieté, la signorie et la possession desdites choses transporte et mete oudit mons. Jehan et en ses hoirs, et m’en suis dessasi et devesti... En tesmoing de ce, je ay mis mon propre seal en ces lettres, donées l’an mil CCC et set, le londi devant feste saint George. |
Dominus, humani generis redemptor, suorum fidelium previdens salutem, ammonet per semet ipsum dicens: «Date elemosinam et omnia munda sunt vobis.» Hujus igitur causa, ego Oddo, qui suscepi vuadium fratris mei Vuidaldi, per jussionem ejus et meam bonam voluntatem, dono Deo et sancte Dei genitricis Marie, Petroque et Paulo, et ad locum Cluniacum, aliquid ex rebus nostre proprietatis. Sunt autem ipse res site in pago Matiscensi, in villa que dicitur Cassanias, vineis, campis, pratis, silvis, aquis, pascuis, cultum et incultum, quesitum et ad inquirendum, et quantum in illa villa visi sumus habere, ego Odo et frater meus Vuidaldus donamus Deo et sanctis supra nominatis; in tali autem tenore ut, quamdiu ego Oddo et uxor mea Gelia vivimus, teneamus, et, in vestitura, festivitate sancti Petri IIII denarios persolvamus, et qualis ante ex nobis duobus obierit, media pars ad supranominatum locum perveniat. Si quis autem huic donationi aliquam calumniam movere voluerit, non valeat vindicare quod repetit, sed coactus vi potestatis auri libras III persolvat, et posthec donatio ista stabilis permaneat, stipulacione subnixa. Cluniaco publice actum. S. Oddonis et uxoris ejus Gelie, qui hanc donacionem fecerunt et firmare rogaverunt. S. Dodonis, et uxoris ejus Girberge. S. Tetberti. S. Jozeranni. S. Maioli. S. Adalardi. S. Berardi. S. Hugonis. S. Vuilerede. S. Arlei. S. Berneri. S. Adalgisi. S. Siguini. S. Sofredi. Data per manum Josleni, mense junio, anno Hlotharii XXVIIII. |
Notum sit cunctis fidelibus presentibus et futuris, quod ego Wido, Matisconensis comes, pro remedio animæ meæ et patris et matris, et omnium antecessorum meorum, concedo et annuo Cluniacensibus fratribus soli Deo militantibus, quicquid vel ipsi vel ipsorum homines adquisierunt in toto meo comitatu, vel emendo, vel gratis vel pro Dei amore accipiendo de franchisa a quibuscumque vel de quibuscumque; quod ego confirmo sicut et pater meus et alii antecessores mei fecisse probantur. Quod si quis successorum nostrorum hanc nostram [donationem vel] affirmationem infirmare, diminuere vel infringere voluerit, judicio Dei omnipotentis preventus succumbat, ita ut non possit implere quod male presumserit, insuper etiam judiciaria potestate coactus, V libras auri persolvat, easque abbati et fratribus reddat. [Igitur domnus abbas fratrum consensu dedit ei X uncias auri.] |
In nomine sancte Trinitatis. Ego Henricus sacerdos de Castello novo do Deo et sancte Marie et fratribus Cistercii vineam meam de Craee et vineam meam de Corton et quicquid ibidem edificabo et mansum meum de Gigni et campum meum de Puseth et pratum meum de Conmeer et chimbram que est juxta eam, quam Henricus sacerdos nepos meus eis dederat. Horum omnium fructus ad usum vite mee de manu predictorum fratrum retineo, redditurus eis annis singulis tempore vindemie modium unum vini, ita ut, post obitum meum, omnia libera et quieta fratribus eisdem remaneant. In presenti autem chimbram meam, que juxta viam est, do eis libere et quiete in perpetuum possidendam. Porro filium meum Christianum offero Deo et monasterio prefato et cum ipso mansum Gisleberti, in quo edificavi vineam et campum de ulmo et vineam que partitur cum ea quam Fulredus eisdem donavit; ea dumtaxat ratione, ut, si ipse puer, cum ad annos discretionis venerit, intrare voluerit monasterium, cum ipso omnia habeant; sin autem, puer fructus in vita sua habebit, ita ut res ipsas nec dare nec vendere nec impignorare possit et pro recognitione annuatim monasterio reddet pro duobus campis juxta ulmum, unum sextarium vini; pro vinea, que partitur cum vinea Fulredi, unum. Quamcito vero puer obierit vel habitum religionis acceperit, omnia libera et quieta monasterio maneant. Do insuper eis in presenti domum meam de Belna, quam teneo de Rainaldo de Grandi Campo sub censu quinque solidorum. Porro filios meos, qui ab omni dominio liberi sunt, Petrum et Johannem et Bernardum fratrem Petri et Humbelinum, ipsis volentibus et se ipsos et sua dedentibus, offero monasterio predicto, prout Ordo eos suscipere potest et subvenire eis. Horum omnium sunt et testes et auctores nepotes mei Henricus de Chenevex et Johannes de Pontiz. Ego Christianus filius ejus hoc totum laudavi et cartam istam sigillo decani belnensis sigillari feci. |
Sacrosancto et exorabili loco in honore beatorum apostolorum Petri et Pauli dicato, nomine Cluniaco, quem regere videtur donnus Maiolus abba. Ego, in Dei nomine, Aibrannus dono aliquid ex rebus meis, consentiente matre mea Adalaci et filio meo Hunberto, pro remissione peccatorum nostrorum et omnium fidelium christianorum. Sunt autem ipsæ res sitæ in pago Matisconense, in agro Galoniacense, prope Cluniense monasterium, videlicet unus campus qui terminatur a mane et a sero terra Sancti Petri, a cirtio via publica, a medio die rivo currente; et faciant monachi Sancti Petri a die presenti quicquid voluerint. Qui autem contradixerit, auri libras II componat, et hæc donatio postea firma et stabilis permaneat, stipulatione subnixa. Actum Cluniaco publice. S. Aibranni, qui fieri et firmare rogavit. S. Adalacis, matris ejus, et Hunberti, filii ejus. S. Oddonis. S. Airoardi. S. Rannaldi. S. Ildulfi. Data per manum Aldebaldi, mense augusto, regnante Lothario rege anno XXX. |
Sacrosancte ecclesie Sancti Vincentii martiris que est constructa infra ambitum meniorum Matiscensium cui domnus Gauslenus venerabilis episcopus preest. Ego Wigo vicecomes et uxor mea Eufemia concedimus quasdam res juris nostri sitas in pago Matisconensi, in agro Salorniacensi, in ipsa villa, scilicet mansum unum cum domibus et curtilis et vinea. Terminatur ab oriente et occidente, meridiano atque septentrione viis publicis. Hunc igitur mansum donamus Domino Sanctoque Vincentio perpetualiter ut faciant rectores ejusdem ecclesie quicquid facere voluerint. Similiter donamus Deo et Sancto Vincentio in villa de Langiaco mansum unum qui terminatur a mane terra Adselini, a medio die et a sero terra Sigualdi, a circio terra Francorum. Hunc ergo mansum cum vineis, campis, pratis, silvis, aquis aquarumque decursibus, cum servo nomine Falcoeno et uxore Ramuelda, eo pacto donamus ut in vita nostra jure usuario possideamus, post nostrum excessum rectores Sancti Vincentii hec omnia recipiant. Donamus autem perpetualiter investitura servum jam dictum cum uxore et filio et campum unum in villa Cropio situm; terminatur a mane et a medio die viis publicis, a sero terra Adsonis, a circio Sancti Vincentii. S. Wigonis vicecomitis et uxoris sue Eufemie. S. Elisabeth comitisse. S. Sigualdi. S. Manasse. S. Oggerii. S. Warnerii. Rannulfus levita scripsit. |
TRANSLATIO CORPORIS S. ODILONIS A Rogerio Bituricensi archiepiscopo facta anno 1345. ROGERIUS, permissione divina Bituricensis archiepiscopus, universis Christi fidelibus salutem in Domino sempiternam. Noveritis quod de licentia et mandato sanctissimi in Christo Patris domini nostri, domini Clementis, digna Dei providentia papae sexti, nos una cum reverendis in Christo Patribus domnis Capitulien. Augustinorum, et Saulonien. Praedicatorum ordinis episcopis et quamplurimis abbatibus, praelatis et personis ecclesiasticis ad haec vocatis, et insimul in ecclesia Silviniacensi Cluniacensis ordinis Claromontensis dioecesis, congregatis, venerabile corpus almi confessoris B. Odilonis de loco in quo hactenus ibidem tumulatum exstitit solemniter relevavimus, juxta sacrosanctae Romanae Ecclesiae traditam nobis formam, ordinationem atque modum, ac ipsius S. confessoris caput et alia corporis membra vidimus, et propriis manibus tetigimus, tenuimus et palpavimus, et eadem in capsa posuimus et recondidimus honorifice et decenter. Nos enim, pensatis hujusmodi sancti confessoris meritis, quae nos ad sui revelationem adduxerunt devote et attraxerunt, cupientes totis viribus incrementum laudis et honoris ejusdem exercere, ut a Christi fidelibus congruis honoribus et laudibus decoretur, et etiam veneretur, necnon ut ecclesia memorata eo libentius causa devotionis ab ipsis Christi fidelibus visitetur ac etiam frequentetur, de omnipotentis Dei misericordia et beatorum Petri et Pauli apostolorum, et beati Stephani protomartyris patroni nostri, ejus auctoritate confisi, omnibus vere poenitentibus et confessis, qui in ejusdem almi confessoris festivitatibus, et specialiter in die relevationis ejusdem, et per ipsius octavas, ipsam ecclesiam annis singulis visitaverint, quadraginta dies de injunctis sibi poenitentiis futuris et perpetuis temporibus duraturis, misericorditer in Domino relaxamus. Praeterea volumus et concedimus de speciali gratia quod quilibet praedicator qui in ecclesia praefata populo ibidem existenti verba divina praedicabit, omnibus vere poenitentibus et confessis, qui in praedicatione ejusmodi praesentes exstiterint, ex parte et auctoritate nostra viginti dies de indulgentia concedere valeat et conferre, quando et quotiescunque praedicationis officium contigerit exercere. In quorum omnium testimonium praesentes litteras fecimus munimine nostri sigilli roborari. Datum apud Tolon. Claromontensis dioecesis, nostram provinciam visitantes, die 21 Junii, anno Domini 1345. Signatum: Guillermus Vincenti. |
Anno Domini millesimo C. XXII, septimo die intrante mense septembri, indictione XV, Rolandus, Ermannus, Wenegisus, et filius ejus Benzo, Walganus, Cono, Adam de Fontenivo, fecit de Romano, in presentia multorum hominum, monasterium Sancte Lucie, quod est situm in comitatu Tarvisiensi, non longe a fluvio Brenta, dederunt in potestatem Sancti Petri de Cluniaco, ut ab hac die inantea sit in tuitione et in potestate abbatis Cluniacensis, prout ipse disposuerit, vel prior quem pro tempore ibi ordinaverit. Sed etiam in eodem loco, predicti consortes, pro remissione peccatorum suorum et salute animarum, quicquid ad eos pertinebat vel juste aut injuste de bonis predicte ecclesie habebant, super altare Sancte Lucie, in manus domini Ottonis et domini Obizonis, monachorum congregationis, refutaverunt, et eorum dispositioni omnia que ad predictum monasterium pertinent in vice domini abbatis commiserunt. Nomine obedientie, hoc monasterium debet dare censum marcam argenti monasterio Cluniacensi. Hic interfuerunt Albertus de Toula, Aitingus, Hugo Lonbardus, Eppo, Johannes Rufus, Petrus de Aunaria, Germannus, Nataldus, Albertus, Gerardus, Fredolandus de Fontenivo et reliqui plures. |
Anno Incarnationis millesimo quatercentesimo undecimo, die veneris undecima mensis decembris, in mei Johannis Maignan, clerici curie episcopalis Eduensis, notarii publici, et testium subscriptorum presencia, accedens religiosus vir, frater Ludovicus de Charenceyo, religiosus et procurator nomine procuratoris religiosorum et conventus monasterii S. Martini, ad personam reverendi in Christo patris, fratris ac domini domini Johannis, miseratione divina humilis abbatis, necnon ad sanam et meliorem partem dictorum religiosorum ejusdem conventus tum in dicto eorum capitulo pro suis negotiis tractandis existentium et capitulum tenentium, quibus dominis abbati et religiosis dicti conventus idem frater Ludovicus inter cetera dixit et exposuit in gallico verba que sequuntur vel consimilia in effectu: «Vous monsieur l’abbé et vous messeigneurs les religieux du couvent de céans, qui cy en vostre chapitre estes présents, et vous dis et afferme qu’il est vray et notoire que ou temps passé plusieurs contraulx et traictés ont esté faits et consentis par aucuns des religieux ou subjest de céans hors du chapitre et qui ont esté faits en chambre sans le consentement de vous mesdits seigneurs du couvent et sans vous appeler pour la manère qui est accoutumée de faire, si comme vous messeigneurs du couvent pouvez et debvez estre informés, ........ et aussy il est venu à ma notice et connaissance que les diz contraulx ont esté faits, passés et consentis au préjudice et dommaige de vous, mesdits seigneurs du couvent. Et pour ce je, comme procureur du couvent, iceux contraulx tous et singuliers, en quelconque manère qu’ils aient esté faits et consentis hors du chapitre de céans et sans votre consentement, les révoque et met au néant du tout en vostre présence et en plein chapitre, et à vous, monsieur l’abbé, je supplie et requiers humblement et à grand instance que les dits contraulx vous vouliez aussy révoquer et adnuler sans ce que doresenavant ils puissent ou doivent estre de quelconque valeur en quelque manère que ce soit, et en ce vous plaise de mettre et interposer vos auctorité et décret.» Qui vero dictus abbas, premissis auditis, supplicacioni et requeste dicti procuratoris inter contradictionem inclinatus, predictos contractus sic extra capitulum factos revocavit et adnullavit ac pro revocatis et adnullatis habere voluit et tenuit, auctoritatem suam suumque decretum in premissis interponendo, ordinando etiam et precipiendo omnibus et singulis religiosis dicti monasterii ne de cetero aliqui contractus vel conventiones fiant nisi in pleno capitulo, alioquin tales contractus extra dictum capitulum facti et faciendi pro nullis habebuntur. De et supra quibus omnibus idem frater Ludovicus procurator petiit et requisivit a me dicto notario sibi dari publicum instrumentum sub sigillo curie episcopalis, quod sibi concessi ad opus et commodum dictorum religiosorum dicti conventus, omnes hic astantes et presentes invocando in testes. Presentibus Dno Johanne Janueti, presbytero, curato S. Andree Eduensis et nobili viro Johanne de Villanova, domicello, testibus rogatis. |
Salvatoris clementia hoc genus remedii contulit generi humano, ut ex rebus quas jure possidet æterna et mansura vita, si eas bene disponat, adipisci valeat. Igitur, hujus rei gratia, ego Vulbertus dono Deo et sanctis apostolis ejus Petro et Paulo Cluniacensis cenobii, cui donnus Maiolus, abbas, preesse videtur, aliquid ex rebus meis, quæ sunt in pago Matisconensi, in agro Ciciacensi, in villa Coisiaco, hoc est curtilus cum vinea et mansione; terminatur autem ipse curtilus a mane terra Sancti Johannis et Sancti Petri, a medio vero die via publica, a sero terra Sancti Petri, a certio terra Ratsindis. In alio loco, inter Petronna villa et rivulo Bicherono, dono quantum inibi habere visus sum, quæsitum et acquirendum, totum ad integrum; excepto unum pratum, quem Aycardo consensi. Hæc omnia dono pro remedio animæ meæ, et parentum meorum, eo scilicet tenore ut quamdiu vixero teneam et possideam, et in vestitura de uno curtilo IIII sextarios vini persolvam, et de alia terra unam petiolam de prato ad presens teneant in vestitura. Si quis autem hanc donationem a me libentissime factam, aut egomet, aut ullus ex propinquis meis, calumpniare voluerit, non valeat omnino vindicare quod repetit, sed coactus potestate judicaria, auri libram co[m]ponat; carta autem ista stabilis et firma permaneat. S. Vulberti, qui hanc donationem fecit et firmare precepit. S. Marleni et Alialdi, item Alialdi et Aimoni et Dadoni et Eldegardis. Data mense marcio, anno XX Lotharii regis. Rothardus, ad vicem cancellarii, scripsit. |
Notum sit omnibus presentibus et futuris quod veniens Araldus cognomine Albus, in presentia domni Landrici venerabilis episcopi et domni Odonis decani et aliorum canonicorum, reddidit et finivit Sancto Vincentio ecclesiam Sancti Amoris cum decimis et terris et omnibus appendentiis, sine ulla retinatione ex sua parte. Hanc donationem laudavit firmavitque Ugo nepos ejus. S. Araldi et Ugonis, nepotis ejus, qui firmaverunt et firmare rogaverunt. S. Ardradi, archipresbiteri. S. Berardi de Vanrico. S. Duranni Vierii. Actum Matiscone, data per manum Odonis cancellarii, VIII kal. februarii, regnante Philippo rege. |
1 Sanctorum patrum nostrorum inhaerentes vestigiis, qui statuentes in Carta Caritatis scripserunt, quod si forte aliqua controversia inter aliquos abbates emerserit, vel de aliquo eorum tam gravis culpa fuerit propalata, ut suspensionem aut etiam depositionem mereatur, quidquid inde fuerit a Capitulo diffinitum, sine retractatione observetur. Suffulti quoque auctoritate trium Summorum pontificum Anastasii, Adriani et Alexandri, qui in privilegiis suis Cartam Caritatis confirmantibus ita ponunt : Praeterea si aliqua controversia inter aliquos abbates de Ordine vestro emerserit, vel de aliquo illorum tam gravis culpa fuerit propalata, ut suspensionem vel etiam depositionem mereatur, quidquid inde a Capitulo vestro secundum ordinem fuerit diffinitum, sine aliqua retractatione teneatur . Adiuti nihilominus exemplo patrum nostrorum, qui ante aliquot annos statuerunt in Capitulo generali, quod si quis in Ordine nostro appellaverit, sit a Deo et ab Ordine anathema. Freti etiam auctoritate domini Papae Honorii III sub cuius felici regimine degit in praesentiarum Ecclesia generalis, in cuius litteris ad Cisterciensem et Clarevallensem transmissis, haec inter cetera continentur, videlicet, ne de cetero appelletur, statuimus atque praecipimus in virtute obedientiae, ne quis de cetero in Ordine nostro vocem appellationis emittat. Excommunicamus etiam et anathematizamus omnem tam conventum quam personam qui vel quae in Ordine nostro contra Ordinis instituta, seu contra obedientiam de cetero taliter appellaverit, ita quod quisquis in Ordine nostro taliter appellaverit, sciat se statim in canonem latae sententiae incidisse. Addimus etiam quod quicumque contra praesentem institutionem vocem appellationis emiserit, si sit abbas, sciat se esse depositum, si monachus aut conversus, poenam conspiratorum sustineat. Actum anno gratiae M. CC. XXIII, in praesentia venerabilium patrum G[ualteri] Carnotensis, F[ulconis] Tholosani, in generali Capitulo, universis abbatibus huic constitutioni suum assensum praestantibus in eodem Capitulo constitutis. 2 Constitutionem sanctorum patrum sequentes, qui statuentes in Carta Caritatis scripserunt, ne aliqua ecclesia vel persona Ordinis nostri adversus communia Ordinis instituta privilegium a quolibet postulare audeat, vel obtentum quomodolibet retinere. Subnixi quoque auctoritate trium Summorum pontificum praedictorum, qui in suis privilegiis Cartam Caritatis confirmantibus nominatim et expresse ponunt supra dictam clausulam et confirmant, excommunicamus et anathematizamus omnem tam conventum quam personam nostri Ordinis, qui vel quae privilegium, seu indulgentiam, seu litteras quascumque a quolibet postulaverit, adversus communia Ordinis instituta, praeter consensum Capituli generalis, vel saltem domini Cistercii et quatuor primorum filiorum abbatum, seu qui tale quid obtentum quomodolibet audeat retinere. 3 Ordinamus atque constituimus, ut in qualibet abbatia certus sit numerus personarum, et discretioni patrum abbatum hoc committitur taxandum. 4 Praecipitur quod omnibus transeuntibus personis Ordinis nostri, sicut in aliis ita in ferraturis provideatur in omni loco et natione. 5 In omnibus abbatiis Ordinis nostri processio fiat in Assumptione B. Mariae : ita quod in egressu dicatur r[esponsorium] *Hodie Maria*, in secunda statione *Felix namque*, in introitu ecclesiae antiphona *Ascendit Christus*. 6 Antiqua sententia de non mittendo ad Curiam teneatur. 7 Inhibetur ne de cetero possessiones abbatiarum gratis dentur saecularibus ad vitam, nisi pro evidenti domorum utilitate, et de consilio patris abbatis et conventus. 8 Praecipitur ut anniversarium Berengariae reginae Anglorum post eius obitum per totum Ordinem fiat. 9 Instituitur a Capitulo generali ne priores Ordinis nostri de cetero habeant scriptoria, neque claves, neque cappam, neque calcaria, sed nihil omnino proprium ; neque eleemosynas recipiant sub custodia sua. Additur etiam ut nihil omnino dare praesumant, tam ipsi quam cellerarii et alii officiales domus, sine permissione abbatis. Quod qui transgressus fuerit, omni sexta feria sit in pane et aqua usque ad nutum abbatis sui. 10 Conceditur episcopo et capitulo Suessionensi ut associentur Ordini nostro, et inter familiares nostros conscribantur. 11 Anniversarium regis Angliae Richardi per Ordinem universum in crastino Annuntiationis dominicae fiat sedendo, ita quod omnes sacerdotes celebrent pro ipso et in conventu dicatur collecta. 12 Monachi vel conversi qui ad Ordinem Praedicatorum vel Fratrum Minorum transierint, habeantur pro fugitivis. 13 Nos G[ualterus] abbas Cistercii et Diffinitores et totum Capitulum generale compositionem factam hoc anno per venerabilem patrem Portuensem et Sanctae Rufinae episcopum, Apostolicae Sedis legatum, inter Cisterciensem et Claraevallensem acceptamus et ratam habemus et eam decernimus et statuimus perpetuo conservandam. Adicientes de consensu omnium et volentes ut sit de cetero plena concordia inter eos et omnia sint hinc inde remissa, ita quod quidquid a decimo anno usque [diem] in qua facta est compositio per episcopum supradictum apud Gernières fuit ab alterutra parte in praeiudicium alterius partis acceptatum vel factum vel dictum, totum plenarie sit remissum, ut nunquam de cetero tale factum vel dictum possit ei qui fecit vel dixit obici vel obiectum ei nocere nec aliqua poena de cetero ei infligi. Actum anno Domini MCC XXIII apud Cistercium tempore Capituli generalis presentibus venerabilibus patribus G[ualtero] Carnothensi, F[ulcone] Tolosano episcopis qui sigilla sua apposuerunt necnon et nos praedictus G[ualterus] Cistercii, et quatuor primi filii abbates sigilla nostra apposuimus in confirmationis testimonium instrumento presenti. 14 Abbas et conventus Sancti Dionysii inter familiares nostros conscribantur. 15 Abbates Ordinis nostri sic profiteantur *salvo Ordine nostro* ; aliter, non. 16 Anniversarium piae recordationis Philippi regis Francorum fiat per totum Ordinem 2° Idus Julii in perpetuum. Prima collecta : *Praesta, Domine, quaesumus*, singulariter ; secunda *Fidelium*. 17 Abbas de Arnesburch, qui depositus fuit in Capitulo generali eo quod male intraverat, sicut dicebatur, et modo restitutus est in eodem loco de quo eiectus fuerat, de misericordia Capituli remaneat in loco suo, cum de rigore Ordinis deberet deponi. Sed ne omnino remaneat impunitus, extra stallum suum per quadraginta dies maneat, et sex diebus sit in levi culpa, uno eorum in pane et aqua. Et pater suus de Everbach, qui eum sustinuit, poena simili puniatur. Et hoc statuitur ut nullus destitutus a Capitulo generali restituatur in loco de quo depositus fuit, sine nutu Capituli generalis. 18 Abbas de Lenda in Polonia qui hoc anno nec praeterito venit ad Capitulum cum venire debuisset, praecipitur ut sequenti Capitulo, omni occasione et excusatione remota, Cistercio se praesentet, veniam super hoc petiturus. Abbas de Andreo hoc ei denuntiet. 19 De abbatia de Sancto Bartholomeo quae petit incorporari Ordini, committitur abbatibus de Ponte, de Charreto, de Fontevivo, qui si ita invenerint quemadmodum nuntiatum est Capitulo generali, suscipiant eam cum gaudio, et a domino Papa quam citius potuerint faciant confirmari. 20 Monachi Claraevallis qui, sicut a multis fide dignis asseritur, perturbatores sunt domus illius, videlicet Radulphus Remensis, qui turpia et talia quae relatu non sunt digna contra dominum Cistercii protulit, et hoc ipsum in Capitulo non negavit, mittatur ad Dunas. Philippus autem Trecensis, qui dixit domino Cistercii quod pepercit ei ne inquisitio fieret super eum, eo quod sodomitam et haereticum sustineret, transmittatur ad domum de Albis Petris. Radulphus vero qui fuit Saviniacensis qui probrose de domino Cistercii dixit, quod ipse pepercerat abbati Willelmo, ne deponeretur propter mille libras quas ei accommodavit et multa alia dixit quae turbant pacem Ordinis, et in quibus scandala gravia nutriuntur, transmittatur ad aliam domum ad voluntatem abbatis Claraevallis. Et his tribus regressus ad Claramvallem omnino interdicitur, nisi per Capitulum generale. Henricus vero socius cellerarii deponitur de officio suo, et de cetero non equitet, nisi forte de consilio seniorum abbati visum fuerit, quod eum necesse sit equitare. 21 Abbates de Brueria et de Bordesleia, quibus fuit iniunctum, ut abbatiam quam dominus Joannes de Munemut construere voluit, inspicerent : quod facere neglexerunt, nec aliquid in Capitulo generali renuntiaverunt, sex diebus sint in levi culpa, duobus eorum in pane et aqua, et iterum eisdem idem iniungitur ut infra sequens Capitulum id exequantur : ita quod si expedire viderint, conventum introducant, et quod inde fecerint, omnibus modis sequenti Capitulo renuntient. Abbas de Margan hoc eis denuntiet. 22 Conceditur habitantibus in dioecesi Bisuntina ut festum B. Johannis ante Portam latinam celebrent, ita quod missa fiat sicut continetur in Gradali, lectiones sicut in alio festo, cum responsoriis de S° Marco. 23 De abbate de Pomoch qui priorem suum misit ad Curiam, sicut dicitur, contra episcopum suum, committitur abbati de Ebra ut rem diligenter inquirat, et prout viderit expedire auctoritate Capituli emendet, secundum quod continetur in constitutione. Quid autem inde fecerit, sequenti Capitulo denuntiet. 24 Abbas de Ponte Octrano qui litteras quas non inspexit sigillavit, tribus diebus sit in levi culpa, uno eorum in pane et aqua ; et monachus qui ei litteras obtulit, eadem poena puniatur, et in capitulo vapulet. 25 Abbas de Dunis qui conspirationem in filia neglexit digne corrigere, sex diebus sit in levi culpa, duobus eorum in pane et aqua ; et infra festum Omnium Sanctorum sic corrigat, ut conversi qui in terra illa nimis sunt praesumptuosi, inflicta sibi poenitentia, a consimilibus terreantur. 26 De monacho de Bella brancha, qui piscabatur in stagno, cuius piscationis occasione quidam submersus est, dicitur ut Dominus Papa super hoc consulatur. 27 Abbati Sanctae Crucis qui hoc anno debuit venire ad Capitulum et non venit, praecipitur ut sequenti Capitulo se praesentet, omni occasione remota. Abbas Morimundi faciat hoc ei denuntiari. 28 De mutatione abbatiae de Nucaria, committitur patri abbati, ut assumptis secum aliis abbatibus locum mutationis consideret, et faciat quod melius viderit expedire. 29 Petitio domini Camerarii regis Hungariae de construenda abbatia exauditur, et committitur abbati de Sylyo et de Copurnice, qui eant ad locum et ad camerarium regis ; et si impleverit quod promisit, habeant potestatem mittendi conventum de domo de Camina. 30 Petitio Cantuariensis et Domini Sarisberiensis de abbatia iterum Ordini incorporanda exauditur. 31 Petitio Domini Tholosani de abbatiis monialium incorporandis Ordini, videlicet abbatia de Pontio cum filiabus suis, admittitur, ita quod infra annum includantur. 32 Petitio Marescalli imperatoris admittitur : ita quod committitur abbatibus de Capella et de Belenhusa quod considerent et locum et quantitatem possessionum, et quod invenerint Capitulo sequenti nuntient. 33 De anniversario Roberti Rothomagensis archiepiscopi in domo de Mortuomari faciendo, exauditur. 34 Petitio Garciae Fernandi, pro quo supplicavit rex Castellae pro abbatia construenda exauditur, et committitur abbatibus Vallis Bonae et Sacramoeniae, qui eant ad locum, et si invenerint quod promissum est, faciant quod conventus de S. Petro cum consilio praedictorum mittatur. 35 Petitio Domini Odonis de Barri exauditur, de mittendo conventu committitur Claraevallensi et abbati de Blancha landa. 36 Abbas de Florido Campo qui depositus fuit propter symoniam quam confessus est in Capitulo generali, et iterum in eadem domo est promotus, tanquam ex ore proprio iudicatus, deponitur in instanti. Abbas vero qui eum instituit, in sequenti Capitulo inde veniam petat, et ad arbitrium Capituli iudicetur. 37 Abbas de Moriolo, de quo multa mala dicuntur, et qui nimia laboret infamia apud bonos et graves, deponitur in instanti. 38 Praecipitur a Capitulo generali ut tam abbates quam ceteri officiales expensas accipiant de communi, et in singulis computationibus eas exprimere non omittant. 39 Item de cultellis acuminatis, antiqua sententia teneatur. |
Notum sit cunctis sancte Ecclesie filiis quod domina Elisabet de Virziaco castro, consensu viri sui domni Saverini comitis et filiorum suorum Simonis et Arvei concesserit monachis sancte Marie Novi Monasterii quicquid juris apud Britigniacum et Gyminiacum possederat, nichil sibi inde retinens, pro remedio anime sue et omnium parentum suorum et viri sui suprascripti ac filiorum suorum. II. Domnus vero Haimo de Marriniaco castro et uxor ejus Agnes et filii eorum Willelmus et Walo et predicte mulieris de alio viro filii Doo et Warus ac domnus Doo et uxor ejus Ricantia et filii eorum Hugo et Haimo, domnus quoque Herbertus et mulier ejus Teoscelina laudaverunt ac dederunt predictis monachis quod in prescriptis duobus locis tenuerant, nichil sibi inde retinentes, et in omnibus silvis suis circumstantibus usuariam ad omnem necessitatem illorum et pastum porcorum et aliorum peccorum omni tempore. Hoc donum super sanctum altare beate Marie Novi Monasterii pro redemptione animarum suarum omnes propriis manibus posuerunt. Quod etiam post quinque annos, supradicti Doo et Warus, frater ejus, altera vice confirmantes fecerunt. III. Similiter et monachi sancti Germani de Parisiaco tempore beate memorie Rainaldi abbatis et domni Roberti prioris concesserunt supradictis monachis sancte Marie in plenario capitulo suo tantillum terre quod apud Britigniacum habuerant. IV. Petrus etiam maniscaldus et frater ejus Rainaldus et uxores illorum et filii, soror quoque illorum Petri scilicet et Rainaldi, pro salute animarum suarum laudaverunt et dederunt eisdem monachis quicquid possederant in antedictis locis. Quibus hominibus et eorum domnus Hugo dux Burgundie pro recompensatione hujus doni annuit ut omni anno apud villam Tartum duos sextarios et alios redditus ad eosdem sextarios pertinentes de suis redditibus reciperent. V. Simili modo, Hugo albus de Virziaco et uxor ejus et filii eorum Doo, Odo, Wido, Milo concesserunt sancte Marie Novi Monasterii totum quod in illis locis possederant; pro quo dono antedictus dux concessit eis mansum quem apud villam Canbolam tenent, ab omnimoda exactione amodo liberum. VI. Girardus quoque de Gilliaco et uxor ejus Retrudis et Hugo, antedicti Girardi propinquus, eodem tempore dederunt monachis quicquid in illis locis duobus eatenus tenuerant. Quos liberos dux predictus fecit a duabus comestionibus quas omni anno brennariis et maniscaldis ejusdem ducis debebant. Et sciendum quod eo tempore diffinitum et per omnia ratum fuerit ut si idem dux Burgundie vel heres ejus aut alia aliqua persona hominibus suprascriptis Petro scilicet vel fratri ejus Rainaldo, aut Hugoni vel Giraldo aut heredibus eorum, de his que dux eis concessit aliquam injuriam, quod absit, fecerit, a monachis Novi Monasterii nil requirant. VII. Arnulfus vero Cornu et uxor ejus et filius eorum Rainaldus ac soror illius totum quod in prescriptis locis duobus habuerant antedictis monachis annuerunt. Insuper etiam ratum omnino tenuerunt, si aliquis homo aliquid de eis tenens in predictis vel aliis eorum potestatis locis placitum monachis inde fecerit. Quod idem per omnia gratanter concesserunt domini marriniacensis castri, et uxores eorum et filii. Isti etiam Arnulfus scilicet Cornu et sui suprascripti donaverunt monachis illis terram apud villam Mirriacam, ubi idem fratres vineam plantaverunt. VIII. Eodem tempore domnus Odo Richi et filii ejus Wido et Letaldus ac Odo cognomento viridis et Bertrannus et uxor ejus et filii eorum et frater Bertranni, Pontius et uxor ejus ac filii eorum; Arnulfus quoque Rortaldus et uxor ejus et filii ac filie et fratres ejus; Wido de Sciri et uxor ejus et filii et Walo Gilo et uxor ejus et filius ac filie et Thebaldus de Nui, uxor ejus et filius ac filia eorum; Clemensque ac Wiricus et uxor ejus et filii eorum; Deodatus etiam et uxor ejus ac filii eorum et frater ejus Girardus; Humbertus vero ac uxor ejus Ermengardis nec non et filius ipsius Humberti; Wido et Waldricus de Gilliaco et Wido miles cognomento Putepels donaverunt sepe dictis monachis quicquid in illis locis duobus hactenus tenuerant. Hec enim que scripta sunt, diversis sunt gesta temporibus et coram multis testibus e quibus paucos subnotabimus: Henricus presbyter de Gilliaco, Walo nepos ejus, Hugo albus de virziaco et Odo viridis, Pontius, Achardus prepositus, Baldricus clericus et frater ejus Hugo, Girardus major, Deodatus decanus et multi alii. IX. Post hec, multo elapso tempore, Ulricus et Walo ac Liezelinus de villa Ysurhre qui cognominantur Motterani et uxores eorum et filii concesserunt Novi Monasterii monachis terram quam apud Brittigniacum possederant pro remedio animarum suarum. Liezelinus vero predictus et uxor ejus et filii eorum annuerunt eis usuariam et pastum porcorum in omni silva gilliacensis potestatis. X. Porro Hugo Bulgun miles de Virziaco castro et uxor ejus Domina nomine ac filius eorum Girardus et filia, Humbertus quoque Pestalz et Girbertus et uxor ejus, soror scilicet ejusdem Humberti, similiter concesserunt monachis illis quicquid apud Gimminiacum hactenus habuerunt. Et hii sunt testes: Walo presbiter de Gilliaco, Teodericus presbiter de Panne, Symon, Willelmus, Deodatus decanus et plures alii. |
Compte de Amiot Arnaut
commis par monseigneur le duc de Bourgoingne a paier les
ouvraiges que mon dit seigneur fait faire en Champmol
lez Dijon pour la fondacion des Chartreux illec des receptes
et missions faites par le dit Amiot pour le fait des diz ouvraiges
pour un an commencant le premier jour de janvier mil
CCCC et I et fenissant le derrain jour de decembre mil CCCC
et II ensuivant en la maniere qui s’ensuit.
Recepte
Et premierement
De Jehan moisson receveur du bailliaige de Dijon, sur
ce qu’il puet devoir a monseigneur de huictiesme du vin
du vin dudit bailliaige excepté les sieiges de Beaune et
de Nuis du terme escheu le derrain jour de janvier derrain
passé en deniers paiez aux prieur et couvent des diz
Chartreux par lettre dudit Amiot faite le XIe jour de
fevrier mil CCCC et I.
De lui sur ce qu’il pourra devoir dudit huictieme du
du terme qui escherra le derrain jour de mars prochain venant en
deniers que ledit Amiot lui a assigné de paier aux diz
prieur et couvent par lettre dudit Amiot faite dit XIe jour
de fevrier M CCCC et I.
De lui sur ce qu’il pourra devoir a monseigneur a cause
dudit huictieme du terme qui escherra le derrain
|
Sacrosancte Dei ecclesie in honore beatorum apostolorum Petri et Pauli dicate, que dicitur Cluniacus. Ego igitur, in Dei nomine, Erricus, dono Deo et sanctis apostolis ejus supradictis aliquid ex rebus meis que sunt site in pago Matisconense, in villa Ibgiaco, hoc est illam meam partem quam habeo in campis quam vocant Ad Grandes Cassanos, illam meam partem quam ibi habeo. Dono etiam in villa Domanico illum medium plantum quæ Ansedus tenet, et illam meam partem quam ibi habeo in supradicto medio planto. Item dono supradicto loco farinarium unum supra aquam quam vocant Lanzoladam. Hec omnia dono pro remedium anime meæ et patris mei, et matris meæ, et fratris mei, et filii mei Vuarnerii, ut Dominus nobis dignetur esse propitius. Actum Petronna publice. S. Eyrici, qui fieri et firmare rogavit. S. Vuarnerii. S. Anne [uxoris] Eyrici. S. Duzie. S. Acart. S. Baldoeno. S. Raimbert. S. Alboeni. Data mense december, regnante Hugone rege anno VII. Evrardus scripsit. |
[Alexander Episcopus servus servorum Dei, dilectis filiis nobilibus viris Humberto de Bello-joco et filiis ejus Comiti Forensi, Comiti Matisconensi Joceranno Grosso, Hugone de Berziaco, Hugone de Sarciaco, et cæteris, qui Cluniacensis Ecclesiæ pacem juratam conservaverint, salutem et Apostolicam benedictionem. Et præsentis vitæ commodum, et æternæ felicitatis vobis cumulatis augmentum, si pacem diligenter colitis, et eam præsertim cum sacris Ecclesiis tenetis inviolabiliter et servatis. Sicut enim impossibile comprobatur, ut sine pace Deo aliquis placeat; ita non potest fieri quod pacis fructus in his, qui eam curaverint observare, vilescat: cum et hic eis emolumenta gratissima pariat, et præmium in futurum æternæ suavitatis acquirat. Cum igitur vobis utriusque vitæ felicitatem intimo affectu paternæ caritatis optemus, nobilitatem vestram per Apostolica scripta rogamus, monemus, et exhortamur in Domino, atque in remissionem vobis peccatorum injungimus, quatinus id, quod de Cluniacensis Ecclesiæ pace fecistis, firmum penitus et immutabile teneatis, atque ad eamdem pacem et ampliandam intendatis propensius, et summoperè laboretis ut ex eo, quod pro pacis bono feceritis, æternæ quietis gaudia volente Domino consequi valeatis. Nos autem, tam vobis, quàm aliis, qui prædictæ Cluniacensi Ecclesiæ, et his quæ ad eam pertinent Ecclesiis, atque personis Ecclesiasticis continuam servaverint pacem, de misericordia Dei et beatorum Petri et Pauli Apostolorum ejus meritis præsumentes, annum unum pœnitentiæ, quam corde contrito et compuncto humiliter recepistis, sicut et his qui petunt Jerosolymam, relaxamus. Datum apud Dolense Monasterium XV. Kalendas Augusti.] |
Henricus, rex Anglie et dux Normannie et Aquitanie et comes Andegavensis, archiepiscopis et episcopis, abbatibus et comitibus et baronibus et justiciariis viris et omnibus ministris et fidelibus suis, per terram suam ubique constitutis, salutem. Sciatis me concessisse et presenti carta confirmasse, quod Radulfus, prior Charitatis et successores ejus, et conventus ejusdem loci habeant et possideant ecclesias et prioratus, ubique in terra mea, cum pertinentiis suis, scilicet in Anglia, prioratus istos de Bremundesia, de Venelot, de Pontefracto, de Narantone, de Davintreia; in Normannia, de Longavilla, bene et in pace, et libere et quiete, et in ea dispositione et consuetudine qua tenuerunt tempore regis Henrici, avi mei et aliorum antecessorum meorum. Testibus R., archiepiscopo Rothomagensi et Egidio Ebroicensi, apud Burum. |
Ego Godefridus, Dei gratia Lingonensis episcopus, notum fieri volo tam presentibus quam futuris concordiam que inter Molismensem cellerarium et dominum Gosbertum de Anceyo, coram mei presentia, meque judice atque mediatore existente, statuta est. Habebat namque cellerarius Molismensis molendinum apud Anceyum situm, juxta quod in eadem exclusa predictus miles aliud sibi composuit: unde inter ipsos non modica exorta est discordia. Quorum discordie et contentioni pacem integram inserere cupiens, ut ab injuria irrationabiliter cepta desisteret eundem militem portatus sum. Qui tandem nostris cedens monitis, quicquid in eodem juste (vel) injuste, possidebat aut reclamabat, Deo et Beate-Marie Molismensi contulit. Laudavit hoc, etiam ac concessit mater ejus Adelina, fraterque ejus Philippus. Preterea, erat quidam homo, Gosbertus nomine, cognomine Copelet, sub predicti cellerarii dictione ac potestate constitutus, quem ille Guillermus violentia abstulerat; sed monito nostro tandem resipiscens, querela dimissa libere et absolute, memorate ecclesie cellerario deinceps possidendum tradidit. Pascua vero nemorum utriusque ville, Ancei videlicet et Cussi, eodem modo et usu quo militum homines utuntur ejusdem cellerarii hominibus ulterius frui gratanter annuit. Ne autem hoc temporis interpositione e memoria haberetur (oblitum), litterarum descriptioni tradere curavimus, atque sigilli nostri impressione corroboravimus. Testes sunt horum Hubertus, Lingonensis ecclesie decanus; Raynaldus, vicecomes; Tornodori et multi alii. Actum est hoc, Incarnatione Domini anno Mº Cº LIIIº. |
Au non de notre Signour, Amen. En lan de lincarnation dicelluy courrant mil trois cens cinquante et huyt, le diemoinge jour de la feste de la Magdelene. Nous Symonoz Pourtaul de Saint Soigne en Auxois, demorant a Vihilley sur Soone, Guillemote sa femme, et Marion fille de la dicte Guillemote. Pour les quelles Guillemote et Marion je, Symonoz devanz diz, pran en main et me fais fors mes biens touz par ce don tout obligenz. Facons savoir a touz ceulx qui verront et ourront ces presentes lettres que comme nous Simonoz, Guillemote et Marion devant nommez fussiens tenuz, obligiez a noble homme mon signour Phelippe de Saint Ylaire, chevalier, pour et en non de censie, en douhes livres et dimee de cyre a payer chascun an audit monsignour Phelippe ou a ses hoirs ou mois de octambre pour une souture et hung quart de prey ou environt, essis en la praherie de Velers pres de Charrey sur Soone sur le moley Robyn, selont le prey Daguelatt le barbier de Vyhilley dune part, et le prey Au Broissant Daveler dautre part, et part au prey Es Jauriez de Paigney. Et lidiz messires Phelippes hait donney par luy et pour ses hoirs perpetuelmant a liglise de Notre Dame de Cisteaulx les dictes douhes livres et dimee de cyre, ensamble cincq autres livres de cyre par faire sept cierges le jour de la feste de la Magdelene. Que li anniversaire seray des quelx sept cierges li uns ardray en ladite chappelle de la Magdelene de Notre Dame de Cisteaulx dois vespres, la voille de la Magdelene, nuit et jour, jusques le soir acomplies dou jour de la dite feste. Et dou remenant des diz sept cierges se feray une torche pour servir Deu au grant autel de Notre Dame de Cisteaulx, et se feray chascun an perpetuelmant li diz luminaire a ladicte feste de la Magdelene en non Deu et de Notre Dame la Magdelene, en la chappelle en la quelle li diz messires Phelippes seray mis et intimulez. Et lidiz messires Phelippes hay volu et se soit consentiz que nous nous obligessiens au secretain qui ores est, et quil pour le temps seray en la dite yglise de paier chascun an perpetuelmant oudit mois de octambre les dites douhes livres et dimee de cyre pour faire le dit luminaire par la meniere que dessus est diz et divisiez. Je, Simonoz devant diz, par et en non que dessus, dou consentemant et veluntey expres dou dit monsignour Phelippe, promez par mon sairement donney sur Sains Euvangiles de Deu corporelmant, et sur lobligation de touz mes biens moubles et non meubles presenz et advenir quelx qui soient, chascun an perpetuelmant ou dit mois de octambre paier et randre audit secretain qui ores est et quil pour le temps seray ou non et au pproffit de ladite yglise de Notre Dame de Cisteaulx, de moy et de mes hoirs, les dites douhes livres et dimee de cyre pour la meniere que devant est divisiez. Et pour et en non de moy, des dites Guillemote, Marion et de lour hoirs, ensamble touz costumenz et missions faiz ou caux, que deffault y hauroit et veulx et ouctroie pour et en non que dessus, que ou caux que deffault y hauray que li diz secretains de ladite yglise qui ores est et qui pour le temps seray puisse recourre audit prey. Et le frut de lannee dou deffault de paiemant de ladicte cyre paure lever et faire suen en non et au proffit de la dite yglise jusques afin de paiemant pour ladite cyre et les missions dessus dictes recopurer. Et promez par mon sairemant et sur lobligation dessus dicte que jemais contre la tenour de ces presentes lettres je ne viendray ne consentiray le contraire. Et renuncant en cest fait a totes exceptions contraires et au droit disant generale renunciation ne vault et vuilx estre a tenir et garder les chouses dessus dictes. Auxi comme de chouse adjugie pour la court de monsignour le duc de Bougoigne, a la juridition et contrinte de la quel court je quant a ce submez moy, mes hoirs et touz mes biens, et je Phelippes de Saint Ylaire, chevaliers dessus diz, toute la tenour de ces lettres par moy et mes hoirs louhois, confermois, ratiffiois et dou tout en tout perpetuelmant approbvois mon sairemant donne sur Sains Euvangiles de nen venir jemais encontre. En tesmoignaige de la quel chouse nous, chevaliers, et Simonoz dessus diz, havons requis le seaul de ladite court monsignour le duc estre mis en ces presentes lettres, faites et donnees en la presence de Philibert Gruher de Seurre, clerc, coadjutour de monsignour Guy Raby de Dijon, prevoire, notaire de Beaune par monsignour le duc, de Perrenot le barbier de Cysteaulx, demorant a Vellebichot, Jaquot Flour, et de Martin, filz au Bruerat de Viller sur Soone, tesmoins a ce appelez et requis, lan et le jour premieremant diz. |
Nous, Eudes, dux de Bourgoigne, faisons savoir à tous que la franchise que Estiene de Mont Saint Jehan, sire de Saulmaise, ay donée es hommes de la ville de Saulmaise meurans de déans les Croiz, enfin comme il est contenuz plus à plain en unes lettres scellées des seaulx de révérend père en Jhesu Christ, monseignor Girart, par la grâce de Dieu evesque d’Ostun, l’abbé de Flavigny, de messire Guillaume de Montagu, de messire Hanry d’Antigny, seigneur de Sainte Croix, et de messire Jehan d’Ancy, lesquelles lettres ce commencent en la première ligne. «En nom du Père et du Fils et du Saint Esprit, amen. Je, Estiene de Mont Saint Jean, sire de Saulmaise, attendant à l’édiffiement et au profit de ma ville de Saulmaise,» et enfin ce fenissent: «En tesmoignaige et en remenbrance de laquelle chouse, et pour ce que s’en soit ferme chouse et estauble à tousjours, je, les seaulx de l’ennorable père messire Girard, par la grâce de Dieu evesque d’Ostun, et de l’abbé de Flavigny, et de messire Guillaume de Montagu, et de messire Henry d’Antigny, seigneur de Sainte Croix, et de messire Jehan d’Anxy, ay fait mettre en ces présentes lettres. Ce fut fait en l’an de l’Incarnation Nostre Seigneur, mil IIc LXV ou mois de may.» Nous, ladite franchise pour ce que les diz hommes nous doivent chacun an XXV livres de cire, à rendre en nostre chastel de Talant le jour de Saint Remy, et pour soixante livres que ilz nous ont donées pour une foiz, louons, confermons, comme sires dou fief, en tant comme il nous touche, sauf l’autruy droit. En tesmoing de laquel chouse nous avons fait mettre nostre grant séaul en ces présentes lettres, faites et données à Champmorant, près de Talant, le samedi après la Saint Denis, l’an de grâce mil CCC dix huit. |
d'après C.
In nomine summae et individuae Trinitatis, Patris et Filii et Spiritus Sancti. Ego Godefridus, Dei gratia Lingonensis episcopus, notum volo esse omnibus tam futuris quam praesentibus Robertum Wiscardum cognomento, Clarimontis comitem, laude et consilio amicorum suorum, uxoris quoque suae et fratris praecipue qui Simon vocabatur, ob remedium animae suae et bonorum praedecessorum suorum, de rebus paternis hereditatis Deo et Sanctae Dei Genitrici Mariae Morimundi monasterii et fratribus ejusdem loci tam futuris quam praesentibus donum hujusmodi fecisse et nostra episcopali auctoritate confirmandum praecepisse, locum itaque qui vulgo ad Guttas appellatur tam in sylvis quam in pascuis, aquis aquarumque decursibus, totum alodium, scilicet eo jure et eo dominatu quo illud possidebat cum omni integritate supradictis fratribus et loco donatum testificamur, et possessionibus eorum in perpetuum absque aliqua retentatione ascribimus, scilicet quicquid cum domino Hugone de Bellojoco et nepotibus ipsius indivisum possidebat. Campum praeterea de Calfurn, terram quoque ultra aquam et portionem quamdam in terra quam Communitas vocatur, quae in usus proprios tenebat. Hujus rei testes sunt : Hugo vicecomes, Ainardus praepositus, Lodoicus Alemanus.
Dominus Hugo de Bellojoco, ejusdem alodii possessor et particeps, laude uxoris suae hanc elemosinam ex sua parte fecit. Hoc idem et nepotes ipsius Hugo et Simon liceat, qui cum illo haereditatem dividebant et sub ejusdem cartae monimento firmare praeceperunt. Testes : Petrus de Angeri, Wido de Campaniaco et Wido de Andoari.
Gerardus de Acrimonte quicquid in possessione ejusdem nominis tenebat praefatae ecclesiae contulit, consensu et voluntate Raynerii fratris sui, domini Acrimontis, a quo terram hanc jure feodali tenebat, wavram scilicet quamdam juxta wavram Oliveri et tria jugera eidem terra coherentia et omnia qua infra fratrum terminos ibidem possidebat. Testes : Willermus presbyter, idem Raynerius de Acrimonte, et Theodericus miles.
Hugo de Gonencort, laude uxoris suae et filiorum, laude quoque Gerardi de Dammartin a quo eandem terram hominii jure tenebat, partem terrae quam apud Guttas possidebat praedictae donavit ecclesiae et decimas quas eum contingebant in terre de Guttis.
Cono miles de Causeolo qui terciam partem earumdem decimarum possidebat, laude uxoris suae et filii Gerardi similiter dedit.
Ego quoque Godefridus episcopus reliquam de [terciam] partem eidem ecclesiae confero et contra omnes calumpniatores conf[irmo ?].
Post prefati Hugonis decessum, Ulricus filius ejus praedictam elemosinam non modo laudavit verum etiam ampliavit, nam idem terram quam apud eundem locum tenebat sicut rivulus de Foliolo cadit in Bevrenam eidem ecclesiae dono dedit. Testes : Odo abbas de Belloprato, Alb[ricus] de Goncort et Hugo Albus. Haimericus de Nongent et fratres sui ac soror in hoc dono consenserunt.
Girardus nihilominus de Mennois et uxor ejus, Solimannus quoque sororius ejusdem et duo filii ejus et filia hanc elemosinam secundum praefatos terminos concesserunt. Testes : Gilbertus prior Sancti Benigni, Stephanus de Vineis, Bolo miles de Risnel.
Macellinus de Orthes concessit praefatae ecclesiae terram suam in communitate quam extra communitatem sicut rivus descendit de Foliolo in Boverennam et sicut via ascendit de Foliolo in montem de Revorges. Hoc donum laudavit Lebaldus et Odo frater ejusdem et Hugo sororius eorumdem et uxor ipsius. testes : Wiardum de Dambili, Berardus de Daulei, Willermus presbyter de Boverenna. Hanc divisam fecit ipse Macelinus, astantibus Engelberto seniore et Albrico filio ejus et Engelberto nepote ejusdem et Lamberto et Tecelino. Sub eisdem quoque testibus concessit idem Macelinus usuaria in territorio de Provencheria.
Odo quoque qui dicitur Gallus qui cum Macelino eandem terram indivisam possidebat, praefatae ecclesiae solempni donatione contulit quicquid eum in eadem possessione contingebat secundum eandem divisam quam Macelinum fecisse supradiximus.
Wiardus de Dambilen qui in possessione Odonis usumfructum habebat fundum cum fructu resignavit. Filius Odonis et Hugo gener ejus de Banna et uxor ejusdem huic elemosinae concesserunt. Testes : Wirricus sacerdos de Polle, Calo de Parnou.
Theobaldus Rufinus, coheres ejusdem Odonis et filii quod in eadem terra habere videbantur concesserunt. Testes : Walterus Morellus, Gerardus de Praeis, Hugo de Tiveria.
Raynardus itaque de Causeolo a quo praefati Macelinus et Odo terram praefatam in feodum habebant eidem ecclesiae in perpetuum possidendam concessit et super altare posuit. Laudavit hoc uxor Raynardi nomine Augniz. Testes : Wido de Ransineriis, Berengerius miles de Maire, Albertus de Causeolo.
Oliverus de Claromonte, vir liber, apud Morimundum ad conversionem veniens, eidem ecclesiae secum obtulit alodium quod hereditaria successione diu quiete possidebat in villa de Boverenna, in campis, in pratis ejusdem villae, wavram quoque de Bevreriia et plura quae passim in finagio de Guttis jacent, mansos itaque alodii de Boverona cum terra culta qua pertinet ad mansos quae praefatus Oliverus dedit ecclesiae Morimundensi.
Renardus abbas, annuente conventu Morimundensi, concessit ecclesiae Sancti Michaelis, per manum Kalonis abbatis, pro qua idem Kalo abbas Sancti Michaelis, annuente conventu ejusdem ecclesiae, concessit ecclesiae Morimundensi terram quae est a rivo de Calfurn usque ad supercilium coste de Blancheismont et inde usque ad rivum molendini grangiae cui nomen est Ad Guttas.
Walterus de Solascort, qui in eadem terra participabatur cum monachis, quicquid in ipsa possidebat ecclesiae Morimundensi dedit. Testes : Alardus de Tivei, Albricus et Hugo frater ejus de Gonnencort, Engerbertus villicus.
Praeterea Walterus de Solascort praedictae ecclesiae dedit quicquid infra divisam possidebat, quam Macellinus et Odo Galus fecerant. Testes : Hugo Albus et Albricus de Gonnencort et Ulricus nepos eorum.
Praeterea Wiscardus comes Clarimontis laudavit quicquid homines sui de his rebus quae terra eundem locum ab eo per feodum tenebant praedictae ecclesiae conferre vellent, his omnes praedicti usuaria pascuarum quae in circuitu ipsius grangiae sunt eidem ecclesiae contulerunt.
Praeterea Walnerius Islodii et uxor ejus et Ulricus Islodii et filius ejus Hugo et uxor ejus concesserunt nobis pascua de Malincort.
Wirricus Fenacia concessit eadem pascua et insuper pascua de Clinchamp. Testes : Albricus de Goncort, Hugo Albus et Ulricus nepos ejus. Uxor quoque ejus eadem omnia pascua concessit. Testes : Albricus, Ulricus.
Arnulfus Clarimontis concessit nobis omnia usuaria in omni terra et in omni territorio Allevercort et promisit portare garantiam contra omnes ex parte sua reclamaturos, excepto damno pratorum et segetum. Quibus si quod damnum intulerimus damnum possessori restitueremus. Ad nullam dereliquo justiciam faciemus. Dedit etiam ex parte sua desertum sub Allevercort sicut via vetus ducit et navis ducitur ad portum, et sicut pars deserti extenditur usque ad prata Uleicurtis et juxta campum Jorneti. Testes : Ricardus senescalcus Bomunti, Galterius Solascurtis, Albricus, Hugo. |
Faraldus (seu Feraldus), episcopus Wapincensis, ecclesiam in honorem sancti Andree apostoli sitam prope ipsam civitatem, subjecit Cluniacensi monasterio, ubi domnus Odilo abbas preerat, admonitu domni Arbitrii, canonici Sancte Marie, et domni Petri, prepositi Sancti Andree Rosanensis, auxitque dotem ipsius ecclesie concessis decimis ejus civitatis a rivulo Bonna, qui decurrit de summo vertice montis, usque ad alium rivulum dictum Bosonem, usque ad Alogia, ea ratione ut presbyter qui illam ecclesiam tenuerit et sacrum mysterium ibidem fecerit, teneat decimam predictam per manum episcopi Wapincensis, et quotannis mediante octobri persolvat duodecim denarios sancte matri ecclesie Wapincensi preter synodalem censum. Facta donatio ista VI kalendas aprilis, anno incarnationis MXXIX, sub signis Arbitrii, canonici, Poncii cenobite et aliorum. |
Anno Domini millesimo trecentesimo decimo quinto statuta sunt haec apud Cistercium in Capitulo generali. 1. In primis, quaecumque persona Ordinis propter defectum victualium aut vestimentorum scienter ac malitiose a divino servitio se subtraxerit et ecclesiam intrare noluerit poena conspiratorum puniatur. Si vero defectus aliquis notabilis per negligentiam officialium administrantium et specialiter abbatis loci evenerit, punitio talis seu defectus vel negligentia usque ad visitationem sequentem differatur, et in visitatione, illi per quorum negligentiam aut malitiam defectus talis evenerit, secundum sua demerita absque fictione simulatoria puniantur. 2. Item, quod ex gratia concessum non debet trahi ad perniciem, unde nullus praesumat defendere aut allegare septimanas consuetudinarias ad esum carnium esse debitivas et pro iure concessas. Sed tantum abbas gratiose personis indigentibus carnes poterit ministrare, cum sibi visum fuerit expedire, prout in regula continetur, qui vero dictam consuetudinem voluerit procaciter defendere tribus diebus uno eorum in pane et aqua poenitentiam peragat levis culpae. 3. Item, ne ex receptione personarum emissarum monasteria nimis graventur, ordinat Capitulum ut ubi sunt viginti personae, unus hospes recipiatur, ubi vero quadraginta duo et sic deinceps usque ad centum. 4. Item, Capitulum admittit quod bona terrae seu possessiones possint tradi saecularibus ad vitam seu ad firmam perpetuam, si ex tali locatione est, vel esse poterit, utilitas manifesta ; dictam autem utilitatem teneantur filii abbates patribus in visitationibus intimare. 5. Item, abhorrenda temeritas improbitas sic quorumdam animos irretivit quod in tantam audaciae vesaniam prorumpunt, ut postposita paternali reverentia in abbates manus iniiciant violentas. Unde Capitulum ordinat quod quicumque monachus aut conversus hoc attentare praesumpserit, seu abbatem expulerit, vel ingressum negaverit vel detineri procuraverit, per se vel per alios, ubicumque et undicumque, publice vel privatim, per sententiam excommunicationis perpetualis carceri districtissime mancipetur nec relaxetur a carcere nisi per Capitulum generale. Qui vero iniuriosa verba seu minas abbati intulerint poenae conspiratorum debent per omnia subiacere, et haec diffinitio ad moniales extendatur. 6. Item, cum commodum et profectus naturaliter debeant a patribus in filios derivari, statuitur ut nullus dispensationem super quocumque casu sine patris proprii licentia audeat impetrare, secus vero faciens careat impetratis. 7. Item, qui abiecto iugo Ordinis per saeculum devagantur Ordinem dehonestando, abiecto vel non abiecto habitu, sive sit monachus, sive conversus vel monialis, per quinquennium privetur habitu regulari. 8. Item, diffinitionem anno praeterito editam, quod abbates ad studia Ordinis sollemnia morandi gratia non accedant, nisi prius resignaverint abbatias, sic decrevit Capitulum generale temperandam, quod licentia domini Cisterciensis et quatuor primorum *cuiuslibet* in generatione sua proprii et patris abbatis assensu et voluntate conventus, nullus abbas existens ad standum in dictis studiis admittatur. |
Alexander episcopus, servus servorum Dei, venerabili fratri episcopo et dilectis filiis decano et capitulo Eduensibus salutem et apostolicam benedictionem. Meritis vestre devotionis inducimur ut quam digne possumus vobis libenter gratiam faciamus. Hinc est quod nos vestris supplicationibus inclinati, ut ad receptionem alicujus in canonicum seu provisionem cujusquam in pensionibus vel beneficiis ecclesiasticis per litteras sedis apostolice impetratas per quas non sit jus alicui acquisitum vel etiam impetrandas compelli minime valeatis, nisi eedem littere impetrande de indulto hujusmodi plenam et expressam fecerint mentionem, auctoritate vobis presentium indulgemus. Nulli ergo, etc. Si quis autem, etc. Presentibus post quinquennium minime valituris. Datum Anagnie, VI kal. maii, pontificatus nostri anno quinto. |
(Art. 2.) Magister Johannes dictus Bigoz de Diuione, clericus, testis productus ex parte dictorum religiosorum contra predictos decanum et capitulum, receptus, juratus et examinatus. Requisitus super secundo articulo dictorum religiosorum qui sic incipit. Item quod predicta ecclesia sancti Medardi diuionensis cum suo parochiatu est et fuit pleno jure et cetera, dixit dictum articulum verum esse. Interrogatus quomodo scit, dixit quod est parochiatus et fuit toto tempore vite sue parochiatus dicte ecclesie, et ita vidit a triginta annis et amplius citra, et quod unus de canonicis dicti monasterii consueuit regere dictam ecclesiam et ministrare vel facere ministrare per se vel (Art. 6.) per alium sacramenta ecclesiastica parochianis dicte capelle sancti Medardi et adhuc ita ministrat, nec sciuit seu audiuit fieri vel dici contrarium nisi quod illi de capella predicta videlicet canonici, capellam presbyteri et clerici eiusdem capelle dicunt se esse exemptos et licet moram trahunt in castro diuionensi quod est in parochiatu dicte ecclesie sancti Stephani, tamen non se gerunt pro parochianis dicte ecclesie. Interrogatus quociens ita vidit, dixit quod pluries et frequenter ita vidit et fuit in ipsa ecclesia et audiuit in ea diuinum officium tanquam parochianus eiusdem et ita vidit tempore fratris Amedei et fratris Girardi, defunctorum quondam abbatum dicti monasterii, et tempore fratris Hugonis, nunc abbatis dicti monasterii. Interrogatus quantum tempus sit longum, dixit quod tempus quadraginta seu triginta annorum est longum. Interrogatus de limitibus dicte ecclesie sancti Medardi et quantum se extendunt limites predicti, dixit quod totum castrum de Diuione prout se extendit a porta que dicitur porta Leonis usque ad portellam que est versus fratres minores diuionensis et a dicta portella usque ad domum que dicitur domus Murie Anaul et a dicta domo usque ad predictum monasterium sancti Stephani, totum est de parochia et in parochiatu sancti Medardi predicti exceptis predictis personis dicte capelle qui se non gerunt pro parochianis dicte ecclesie sancti Medardi cetere vero persone moram trahentes in dicto castro sunt parochiani et se gerunt pro parochianis dicte ecclesie sancti Medardi et consueuerunt ire ad dictam ecclesiam sancti Medardi quando diuinum officium celebratur ibidem, tanquam ad parochialem suam ecclesiam. Interrogatus quis ordinauit dictos limites, dixit quod nescit. Item requisitus super sexto articulo qui sic incipit. Item quod ipsa ecclesia que appellatur capella ducis et cetera, dixit quod toto tempore vite sue dictum fuit et dicitur communiter apud Diuionem, (Art. 9 à 13.) quod totum castrum de Diuione in quo dicta capella constructa et edificata fuit, excepta quadam parte dicte capelle que est extra muros dicti castri fuit et est in parochiatu et de parochiatu predicte ecclesie sancti Medardi sicut supra dixit ipse qui loquitur. Item requisitus super nono et decimo articulis, dixit se nihil scire, nisi quod audiuit dici a quibusdam canonicis dicte capelle videlicet dominis Johanne de Arcu, Simone de Auxona et a pluribus aliis de quorum nominibus non recolit quo quedam compositio scit fuerat inter dictas partes que fuerat confirmata per sedem apostolicam que loquebatur et vineis de generali et de propriis vineis canonicorum dicte capelle. Item requisitus super undecimo articulo, dixit se nihil scire. Item requisitus super duodecimo articulo qui sic incipit. Item quod de predictis fuit et est publica vox et cetera, dixit quod publica vox et fama fuit et est apud Diuionem et apud dictas ecclesias, quod predicta ecclesia sancti Medardi diuionensis cum suo parochiatu est et fuit pleno jure monasterii sancti Stephani diuionensis et immediate respondet et respondit per longum tempus in spiritualibus et temporalibus abbati et monasterio sancti Stephani diuionensis et ita vidit ipse qui loquitur a tempore triginta annorum citra et amplius, exceptis personis predictis dicte capelle, et quod predicta capella fuit edificata et constructa in parochiatu et intra parochiatum ecclesie sancti Medardi predicte ad ecclesiam sancti Stephani diuionensis ut dictum est pertinentis sicut supra dixit ipse qui loquitur et prout dicitur communiter apud dictum Diuionem. Interrogatus quid est dicere publica vox et fama, dixit quod illud quod dicitur a multis. Interrogatus unde habuit originem huiusmodi vox et fama, dixit quod ab illis qui ita viderunt et audierunt et post modum retulerunt. Item requisitus super tertio decimo articulo qui sic incipit. Item quod super dicta discordia et cetera, dixit se nihil scire (Art. 32, 35 à 37.) nisi quod pluries vidit procuratores dictarum partium litigare coram domino Roberto duce Burgundie et coram dominis, Johanne de Sinemuro et Richardo de Montemoreto, bailliuo Diuionis, commissariis dicti ducis. Item requisitus super tricesimo secundo articulo qui sic incipit. Item quod tunc ordinatum fuit et cetera, dixit se nihil scire. Item requisitus super tricesimo quinto articulo qui sic incipit. Item intendit probare dictus procurator quod abbas et conuentus predicti monasterii habuerunt et cetera, dixit quod ipse qui loquitur fuit clericus chori dicte capelle per decem et octo annos vel circa, et vidit pluries et frequenter quod unus de canonicis sancti Stephani predicti seruiebat et faciebat diuinum officium in dicta capella et percipiebat distributiones cothidianas in eadem sicut unus ex canonicis dicte capelle et audiuit dici a pluribus canonicis dicte capelle de quorum nominibus non recolit quod abbas et conuentus predicti habuerunt et perceperunt et habere et percipere consueuerunt unam prebendam integram in dicta capella, sicut unus ex canonicis dicte capelle residens in eadem. Interrogatus de tempore quo primo ita audiuit, dixit quod bene sunt viginti quinque anni elapsi, et postea pluries ita audiuit dici. Interrogatus de loco, dixit quod in castro Diuionis, sed non recolit de astantibus. Item requisitus super tricesimo sexto articulo qui sic incipit. Item quod tempore dictarum compositionum et cetera, dixit se nihil scire. Item requisitus super tricesimo septimo articulo qui sic incipit. Item quod de pecunia et cetera, dixit quod tempore quo ipse qui loquitur fuit clericus dicti chori vidit pluries et frequenter quod dictus canonicus sancti Stephani qui seruiebat in dicta capella ut dictum est de pecunia quo canonicis dicte capelle solvi consueuit pro anniuersariis tantum percipiebat et habebat quantum unus de canonicis dicte capelle, dicens quod istud est (Art. 38 à 50.) notorium et manifestum in dicta capella. Item requisitus super tricesimo octauo articulo qui sic incipit. Item quod a tempore dicte compositionis et cetera, dixit quod ipse vidit per dictum tempus quo ipse fuit clericus dicti chori et etiam postea quod abbas et conuentus predicti seruierunt in dicta capella per unum de canonicis suis, sicut unus ex canonicis dicte capelle, et ita vidit pluries et quasi frequenter bene sunt viginti anni et amplius elapsi et a dicto tempore usque ad quatuor annos nuper elapsos vel circa ita communiter quod unus de canonicis sancti Stephani seruiebat in dicta capella sicut unus ex canonicis predicte capelle, dicens quod istud non indiget probatione. Item requisitus super tricesimo nono articulo qui sic incipit. Item quod abbas et conuentus et cetera, dixit se nihil scire. Item requisitus super quadragesimo articulo qui sic incipit. Item quod de predictis fuit et est publica vox et cetera, dixit quod a tempore quo ipse qui loquitur fuit clericus dicti chori citra ipse audiuit dici communiter et pluries in dictis ecclesiis et alibi quod abbas et conuentus seu ecclesia sancti Stephani diuionensis prebendam unam perceperunt et percipere consueuerunt de bonis dicte capelle. Item requisitus super quadragesimo primo articulo qui sic incipit. Item intendit probare quod abbate et conuentu et cetera, dixit quod contenta in eodem articulo audiuit dici a dominis Johanne de Arcu et Simone de Auxona et a pluribus aliis de quorum nominibus non recolit, a decem annis citra. Interrogatus de loco, dixit quod in castro diuionense sed non recolit in qua parte dicti castri nec de astantibus. Item requisitus super quadragesimo secundo articulo qui sic incipit. Item quod dicti decanus et capitulum et cetera, dixit se nihil scire. Item requisitus super quadragesimo tertio, quarto, quinto, sexto, septimo, octauo et nono articulis dixit se nihil scire. Item requisitus super quinquagesimo articulo qui sic incipit. Item intendit probare dictus procurator (Art. 51, 60.) quod dicta capella ducis et cetera, dixit quod totum castrum de Diuione prout supradixit super secundo articulo, in quo castro predicta capella sita est, excepta quadam parte ipsius capelle que est extra muros dicti castri, et quicquid est circum circa dictam capellam intra dictum castrum est in parochia et intra fines parochie sancti Medardi que est et esse consueuit monasterii sancti Stephani diuionensis pleno jure. Interrogatus quomodo scit, dixit ut supra super dicto secundo articulo et quod ita vidit per triginta annos et amplius citra. Item requisitus super quinquagesimo primo articulo qui sic incipit. Item quod specialiter fuit a sede apostolica et cetera, dixit se nihil scire. Item requisitus super sexagesimo articulo qui sic incipit. Item intendit probare dictus procurator quod domus et cetera, dixit quod credit quod domus, terre, vinee et possessiones site in parochiis et intra fines quorum cum que parochiatuum dicti monasterii sancti Stephani fuerunt ab antiquo et consueuerunt esse censuales dicte ecclesie abbati et conuentui sancti Stephani, sed nescit utrum locus in quo dicta capella sit vel fuit censualis eisdem abbati et conuentui, dicens tamen quod dicitur communiter apud dictum Diuionem, quod abbas et conuentus et ecclesia sancti Stephani predicti et abbas et conuentus et ecclesia sancti Benigni diuionensis habent et habere consueuerunt censum ab antiquo pro majori parte in domibus, terris et possessionibus sitis in parochiis de Diuione, quolibet dictarum ecclesiarum videlicet in parochiis suis et quod ipse qui loquitur de pluribus suis domibus quas habet in dicto castro anno quolibet soluere consueuit censum mandato dictorum abbatis et conuentus sancti Stephani sine contradictione et quod quolibet anno, mandatum dictorum abbatis et conuentus consueuit percipere dictum censum et leuare pro ecclesia sancti Stephani parochiatus et quod mandatum predictum vadiare consueuit illos qui nolunt soluere (Art. 61 à 69, 76 à 93.) dictum censum vel satisfacere de eodem, dicens ipse qui loquitur quod istud est notorium apud Diuionem. Item requisitus super sexagesimo primo articulo qui sic incipit. Item quod predicta ecclesia sancti Stephani est et ab antiquo fuit et cetera, dixit quod a tempore a quo non extat memoria fontes fuerunt et sunt in predicta ecclesia sancti Stephani ad baptisandum et in quibus fontibus infantes qui nascuntur in dicto castro consueuerunt generaliter baptisari per illum qui regit dictam ecclesiam sancti Medardi, vel per alium loco sui, et ita vidit pluries et frequenter et audiuit dici communiter et pluries vidit baptisari multos infantes in dictis fontibus a triginta annis citra. Item requisitus super sexagesimo secundo, tertio, quarto, quinto, sexto, septimo, octauo et nono articulis, dixit se nihil scire. Item requisitus super septuagesimo sexto articulo qui sic incipit. Item quod de predictis decanus et capitulum subtraxerunt predictis abbati et conuentui et cetera, dixit se nihil scire. Item requisitus super septuagesimo septimo, octauo et nono articulis, dixit se nihil scire, nisi quod credit quod distributiones minute et grossi fructus unius prebende dicte capelle bene possunt valere viginti libras parvorum turonensium. Item requisitus super octogesimo, octogesimo primo, secundo, tertio, quarto, quinto, sexto et nono articulis, dixit se nihil scire. Item requisitus super nonogesimo, nonogesimo primo, secundo et tertio articulis, dixit se nihil scire et quod nunquam audiuit requiri canonicos dicte capelle, nec decanum eiusdem super contentis in supradictis articulis. (Art. 1.) Item requisitus super primo articulo libelli attemptatorum qui articulus sic incipit. In primis intendit probare dictus procurator quod abbas et conuentus et ecclesia sancti Stephani diuionensis tenuerunt et habuerunt et cetera, dixit quod bene sunt viginti anni elapsi et amplius et etiam a dicto tempore usque ad quatuor annos (Art. 2 à 4.) proximo preteritos vel circa quod ipse vidit communiter quod abbas et conuentus predicti tenuerunt et habuerunt in dicta capella unum canonicum regularem ad faciendum et seruiendum diuinum officium in dicta capella, sicut unus ex canonicis dicte capelle, et ita vidit tempore defuncti magistri Lamberti, nunc decani capelle eiusdem. Item requisitus super secundo articulo qui sic incipit. Item quod dictus canonicus quem ibidem habuerunt et cetera, dixit se nihil scire. Item requisitus super tertio articulo qui sic incipit. Item quod abbas et conuentus predicti et cetera, dixit quod a viginti annis citra audiuit dici pluries apud Diuionem a multis de quorum nominibus non recolit ad presens nec aliud scit de ipso articulo ut dicit. Item requisitus super quarto articulo qui sic incipit. Item quod abbas et conuentus predicti habuerunt et diuturnis temporibus perceperunt et cetera, dixit quod tempore dicti fratris Girardi quondam abbatis dicti monasterii sancti Stephani et etiam tempore fratris Hugonis, nunc abbatis monasterii eiusdem, ipse vidit multociens et per plures annos quod tempore aduentus dni, et quadregesime quidam de famulis dicti monasterii sancti Stephani predicti portabat panem et vinum, quem panem et quod vinum percepisse dicebatur in cellario dicte capelle ad predictum monasterium et vidit pluries ipsum famulum venientem de dicto cellario et portantem ad ipsum monasterium cum pane et vino huiusmodi quem panem et quod vinum dicti abbatis et conuentus percipere consueuerant in predicta capella sicut unus ex canonicis dicte capelle et vidit similiter dicto tempore pluries et frequenter quando ipse qui loquitur erat in dicta capella pro audienda missa quod unus de canonicis dicti monasterii sancti Stephani qui seruiebat in dicta capella percipiebat distributiones cothidianas et percipere consueuerat in eadem capella sicut unus ex canonicis dicte capelle. Interrogatus de tempore quando (Art. 5 à 12.) primo predicta ita vidit, dixit quod bene sunt viginti anni elapsi et amplius et postea ita vidit pluries adhuc non sunt octo anni elapsi. Interrogatus quod vicibus ita vidit, dixit quod plus quam decem vicibus, sed non recolit de certo numero super hoc. Item requisitus super quinto articulo qui sic incipit. Item quod abbas et conuentus possidebant et cetera, dixit se nihil scire. Item requisitus super sexto, septimo et octauo articulis, dixit se nihil scire, nisi quod credit quod lite mota et pendente dicti decanus et capitulum subtraxerunt eisdem abbati et conuentui sancti Stephani quicquid percipere consueuerant in dicta capella quia dicitur quod moderno tempore nihil percipiunt in eadem capella. Item requisitus super nono articulo qui sic incipit. Item quod lite mota et pendente, et cetera, dixit circa tres annos vel quatuor proximo preteritos quadam die de qua non recolit cum ipse qui loquitur esset in dicta capella ipse vidit quod unus de canonicis dicti monasterii sancti Stephani sedebat in predicta prima sede post dictum decanum ipsius capelle, et quia nolebat sedere in alia sede canonici et capellani dicte capelle qui tunc presentes erant cessabant a diuinis, et alias vidit dicto tempore firmari hostia chori dicte capelle ne dictus canonicus sancti Stephani qui seruire consueuerat in dicta capella ut dictum est chori dicte capelle intraret, et ne in dicta sede sederet et in dicto choro celebrabantur diuina a canonicis et capellanis dicte capelle, januis dicti chori clausis. Requisitus de astantibus quando predicta ita vidit, dixit quod presentes fuerunt domini Aymo de Auxona, Guido de Edua, Johannes de Sarcellis, canonici dicte capelle et multi alii de quorum nominibus non recolit. Item requisitus super decimo et undecimo articulis, dixit se nihil scire. Item requisitus super duodecimo articulo qui sic incipit. Item quod est et diu fuit vox communis et cetera, dixit quod ipse credit quod de contentis in primo, tertio, quarto, octauo et nono articulis dicti libelli attemptatorum est et fuit vox communis apud dictas ecclesias sancti Stephani et capelle, quia multi viderunt quod occasione premissorum nulla erat continentia inter dictas partes prout dicit ipse qui loquitur, nec aliud scit. Item interrogatus cuius conditionis sit, dixit quod ipse est clericus uxoratus et libere conditionis. Item interrogatus quantum habet in bonis, dixit quod valorem centum librarum turonensium et amplius. Item interrogatus quam partem vellet obtinere in dicta causa, dixit quod vellet quod quelibet pars jus suum haberet et obtineret. Item interrogatus utrum unquam fuit damnatus de aliquo crimine publico vel priuato, dixit quod non. Item interrogatus si predicta deponit rogatus, doctus precibus aut precio, et si fuit instructus ab aliquo ut ita deponeret, dixit per juramentum suum quod non. |
Fideliter retineant omnes, qui has audierint vel legerint litteras, quod Miles quidam de Bellomonte, Milo nomine pro remedio animæ filii sui defuncti Hugonis, adita sua suorumque antecessorum, sanctis Apostolis Petro et Paulo, et Besuensi Cœnobio, duos mansos tradidit in villa, quæ Fontmellas nuncupatur, cum appendiciis suis, ex toto liberaliter, et unum servum comparem terræ, nomine Widonem, et filium ejus Albertum et filiam ejus Alixem. Signum Milonis, qui donum fecit, Richardi filii ejus, Ævini, Walonis, Aimonis de Fontanas. Widonis filii ejus, Stephani Abbatis. Wilenci, Joffredi, Albrici. Acta sunt hæc tempore Philippi Regis. |
Frater quidam vestræ, vt dicebat, Congregationis, nuper ad partes Gallicas Hispanas, habitu peregrini, orationis, vt asserebat, causa veniens, per nos transitum fecit; de statu vestro, qui eousque nobis ignotus fuerat, de ordine, de studio religiosæ conuersationis vestræ, nos, vt dignum erat, non minimum lætificauit. Adauxit multomagis, immo prorsus vniuit sanctitati vestræ affectus cordium nostrorum: quod retulit non solum communi fide, non solum monastica professione, sed insuper Cluniacensis Ordinis sollicita obseruatione, vos corpori nostro moderno tempore esse vnitos. Gauisi ergo sumus in Domino, quod terræ illi sanctæ, a qua salutem fidei, fidem salutis accepimus, aliquid bonorum studiorum, licet non per nos, per nostros tamen refudimus. Gaudere vero debetis vos, si de semine, quod seuistis, fruges aliquas, si de virgulto a vobis plantato fructus, quamuis modicos, recipere potuistis. Debet enim, vt ait magnus Apostolus, in spe qui arat arare, qui triturat, in spe fructus percipiendi. Fuit hæc gratia superni largitoris, nostræ vestræque Galliæ, nostris vestrisque diebus collata: vt præ cæteris mundi partibus, ante omnes mundi populos nationes eligeretur: per quam sacra humanæ redemptionis loca, a iugo impiorum eruerentur, libertati restituerentur, quæ prius quingentis fere annis, perfidis obstantibus, inuia facta fuerant, iam peruia facta, orbis vniuersi populis fidelibus aperirentur. Vos igitur incolæ regionis sanctæ, sancti montis illius inhabitatores, cuius inhabitationem, transfigurato in eo Domino, Princeps Apostolorum Petrus, licet nesciens, quid diceret, concupiuit, cum ait, Domine bonum est nos hic esse, cuius sanctitatem iam mente sanissimus extollens dicit, Hanc vocem nos audiuimus cum essemus cum illo in monte sancto: vos, inquam, charissimi, in monte sancto, sancti esse laborate: quoniam hoc Sanctus sanctorum admonet, frequenter iterando replicat, inculcat dicens, Sancti estote, quoniam ego sanctus sum. Ideo, licet Christianis omnibus generaliter, monachis omnibus specialiter dicatur: vobis tamen quodammodo specialius dicitur, quos non tantum Christiana professio, non tantum monastica deuotio, sed ipsius, vt dixi, sancti loci inhabitatio, ad omne opus bonum promptiores exhibere, deuotiores reddere, in his constanter perdurantes beatiores facere debet. Ideo castitati, ideo humilitati, ideo charitati, omnem vos operam impendere conuenit: vt nequaquam saluti vestræ opera vestra obuient, Saluatorem vestrum saluare vos volentem impediant: quoniam, vt ipsi optime nostis, non sancta loca, sed sancta opera saluant. Et quia aut omnes, aut multi vestrorum, de cismarinis partibus ad transmarinas migrauerunt: considerent animos, videant intentionem, quam hinc illuc transeuntes habuerunt. Attendant quam nunc habeant, quia iuxta pagani, sed sapientis verbum. Cœlum non animum mutant, qui trans mare currunt. Istud ad hoc infero, vt si mutandos agnoscitis pristinos affectus, in melius commutetis: quia iuxta Dominum, Si oculus simplex fuerit, totum corpus lucidumerit: si autē nequam fuerit, totum corpus tenebrosum erit. Purificate ergo tam recta intentione quam sacris virtutibus oculum cordis, quo Christum in monte suo non iam corporali, vt olim, sed spirituali gloria transformatum, ipsi spirituali immutatione transformati, nunc quidem per spem amorem, in futuro autem facie ad faciem contemplari mereamini. Nos, ait Apostolus, transformamur a gloria in gloriam, tanquam a Domini spiritu: a gloria scilicet fidei ad gloriam speciei, a gloria virtutum ad gloriam gaudiorum, a gloria meritorum ad gloriam retributionum, tanquam a Domini spiritu: quia spiritualia spiritualibus comparans, docet per Spiritum Dei, hic dari multiplicitates gratiarum, ibi conferri immensitatem gloriarum. Præclaro igitur monti, ipso nomine luminoso (sonat enim in nostram linguam versum Thabor, lumen adueniens) huic certe tam splendido monti opera tenebrarum nullo pacto concordant, quia nulla societas lucis ad tenebras. Omnes enim filij lucis estis, filij diei, non estis noctis, neque tenebrarum. Non debet excidere a corde vestro, sacri loci vestri tam cœlestis celebris illustratio; quem omnipotens Pater voce, Filius glorificato corpore, Spiritus sanctus lucida nube dedicare voluit. Tota plane diuinitatis plenitudo locum illum consecrans, præter vniuersalem salutem, quam omnibus inde prouidit, vestros quoque dies tempora ista nouissima præuidit. Admonuit tantis miraculis, tam sacris reuelationibus, tanti loci inhabitatores, erga sacra vigilantissimos semper esse debere: nec ad præcepta cœlestis Magistri, quibus ab olim subditus est orbis terrarum, surdas aures afferre: de quo in hoc monte vestro, omni humano generi imperatum est, Ipsum audite. Cumque in omnem terram sonus iste exierit, ipsos remotissimos mundi fines atque extimos angulos penetrauerit: vbi primo sonuit clarius resonare, vbi primo auditus est, debet velocius diutius exaudiri. Sed noui quia hoc facitis, , iuuante gratia Saluatoris omnium, multo magis facietis. Ea de causa mox vt de vobis audiui, vos mihi rapiens in cor meum charitate plenissima introduxi: rogans, vt quod vobis prior a nullo inuitatus impendo, hoc vos mihi fratribus eidem nostro vestroque Domino famulantibus, rependatis. Oretis videlicet pro nobis, orantibus pro vobis: vt fides charitas, quæ nos hic vobis etiam non visis remotissimis iungunt, gratia Christi Domini dono Spiritus eius, in æternum conuicturos collætaturos coniungat. Amodo enim licet sero cognitis, affectum quem plene possumus omnibus vobis, effectū quem poterimus omnibus vestris, vt fratribus iam charissimis impendemus. Gratia spiritus Sancti cum omnibus vobis, Amen. |
Vicarii generales in spiritualibus et temporalibus Reverendi in Christo patris et domini domini Philippi, Dei gracia Senonensis archiepiscopi, nunc agentis notorie in remotis, venerabilibus et discretis viris magistris Bernardo Ducis et Petro de Aravillari, Senonensibus, et Matheo de Blesis, utriusque juris professori, Aurelianensi canonicis, salutem in Domino. Vobis, de quorum fidelitate et pericia confidimus, exequendi et eciam innovandi vel tollendi, removendi seu relaxandi, vel eciam suspendendi contenta in aliis nostris licteris, quibus hec nostre presentes sunt annexe, tenore presentium concedimus potestatem, et faciendi omnia et singula quo ad hec pertinentia, prout vobis visum fuerit expedire, vobis eciam et vestrum cuilibet in solidum quo ad hec, tenore presentium, commictimus vices nostras. Datum sub signetis nostris et sigillo curie Senonensis quo utimur in hac parte, die Veneris post octabas estivalis festi beati Martini, Anno Domini millesimo CCC° quadragesimo secundo. |
Ego Henricus, Senonensis archiepiscopus, notum fieri volo tam presentibus quam futuris hominibus me concessisse ecclesiam de Lorriaco ecclesie sancti Benedicti, sicut Ludovicus, gloriosissimus rex Francorum, ei concesserat, salva tamen subjectione Senonensis ecclesie et jure presbyterorum. Hoc quoque ut ratum et inconcussum permaneat et in perpetuum possideat, sigilli mei impressione firmare curavi. Actum est hoc apud Castrum Nantonis, anno ab incarnatione Domini MCXXXVIII. |
A[medeus], divina miseratione Dyensis episcopus, conservator a domino papa fratribus minoribus in villa Cariloci, Matisconensis diocesis, degentibus specialiter deputatus, viris venerabilibus et discretis, universis decanis, archidiaconis, archipresbiteris, capellanis, incuratis et eorum vicariis, in Lucdunensi, Matisconensi, Cabilonensi, Eduensi et Claromontensi diocesibus constitutis, salutem in Domino sempiternam. Vestra noverit discretio nos litteras sanctissimi patris domini pape Alexandri quarti recepisse sub hac forma: «Alexander, etc.» Cum nos igitur hujus auctoritate mandati supradictum abbatem per reverendos et venerabiles patres S., Dei gratia Matisconensem episcopum, A., eadem gratia Cabilonensem episcopum, moneri fecerimus, ut ipse, infra certum terminum a monitionibus sibi factis, priorem Cariloci et monachos ac conversos dicti prioratus et quoslibet alios sue jurisdictioni subjectos, quod a gardiani et aliorum fratrum ibidem commorantium omnimoda molestatione desisterent, compellere nullatenus postponeret, prout in virtute obedientie et sub pena excommunicationis eidem abbati a summo pontifice firmiter est injunctum, et amoveret omnimodo infra dictum terminum omnes illos qui locum dictorum fratrum contra justitiam detinent occupatum; ita quod dicti gardianus et fratres in eodem loco possent pacifice sub observantia mandatorum Domini delectari. Quod quia dictus abbas effectui mancipare non dignatus est, prout debet, vobis et universis et singulis auctoritate predicta precipiendo mandamus in virtute obedientie et sub pena excommunicationis quam in vos presenti scripto auctoritate apostolica ferimus, si mandatum nostrum, immo apostolicum, super hoc nolueritis vel distuleritis adimplere, quatinus memoratum abbatem quem excommunicavimus et in scriptis, singulis diebus dominicis et festivis, pulsatis campanis et candelis accensis in ecclesiis vestris excommunicatum auctoritate apostolica publice nuncietis. Datum anno Domini Mº CCº LXº IIº, idus julii. Reddite litteras sigillis vestris sigillatas. |
Sacrosancto et exorabili loco in honore Dei omnipotentis et sanctorum apostolorum Petri et Pauli dicato Cluniensi cenobio. Ego, in Dei nomine, Petrus dono ad jam dictum locum aliquid de rebus meis que sunt site in pago Maticensi, in villa Rufiaco, in agro Veschennias, hoc est mansum unum indominicatum cum omnibus appenditiis suis: hoc est campis, pratis, vineis, quesitum et ad inquirendum, totum ad integrum; terminat autem a mane terra Hildini, a medio die via publica, a sero de ipsa hereditate. Dono etiam in ipsa villa campum unum qui vocatur Rodgomno, qui terminat a mane terra Sancti Petri, a medio die terra Isnardi, a sero de ipsa hereditate. Hæc autem omnia trado eo tenore, ut quamdiu ego vixero teneam et possideam; post meum vero discessum, ad jam dictum locum perveniat. In vestitura vero dono dimidium modium de vinu. S. Petri, qui fieri et firmare rogavit. S. Bertini. S. Arlulfi. S. Aldoeni. S. Otberti. S. item Otberti. S. Otberti. S. Nadali. Actum Cluniaco, regnante Hugone rege anno II. |
Redemptor humani generis previdens suorum fidelium salutem, ammonet per semet ipsum, ita inquiens: «Date helemosinam, et omnia munda sunt vobis.» Idcirco ego Jammo, humilis sacerdos, dono Deo et sanctis apostolis ejus Petro et Paulo, et ad locum Cluniacum, aliquid ex rebus meis, quæ sunt sitæ in pago Matisconensi, in villa Dunziaco: hoc est mansum indominicatum, cum vinea et prato simul tenente; qui terminat a mane via publica, a medio die Sancti Petri, a sero Gunterii, a cercio Sancti Petri et Gunterii. Et dono eciam in ipsa villa alium mansum cum vinea et prato simul tenente; qui terminat a mane via publica, a medio die Durandi, a sero Sancti Petri, a cercio guta currente. Infra istas terminaciones, et quidquid ad ipsos mansos aspiciunt vel aspicere [videtur], totum ad integrum trado atque transfundo ad jam dictum locum, pro anima mea et patris mei ac matris necnon et fratrum meorum atque omnium simul parentum meorum, ut omnibus nobis in commune proficiat: et hoc ea racione facio ut, quamdiu vixero, teneam et possideam, et singulis annis, in vestitura, de ipso alodo IIII sextarios de vino persolvam. Si quis autem hanc donacionem a me libentissime factam calumniare voluerit, non valeat vindicare quod repetit, sed, coactus judiciaria potestate, auri libras III persolvat, et inante firma et stabilis permaneat, stipulacione subnixa. Actum Cluniaco monasterio pullice. S. Jammonis, sacerdotis, [qui fieri] et firmare rogavit. S. Dadoni. S. Arlei. S. Sigefredi. S. Evrardi. S. Heldradi, presbiteri. Data mense julio, anno XXVII Hlathario regis. Rothardus scripsit, et ad vicem cancellarii recognovit. |
Talem se plane subditis exhibuit, talem vsque ad vitæ terminum conseruauit, vt non solum quātum ad Dominū, sed etiam quātum ad se misericordiam iudicium eidem Deo secure cātaret. Vt enim mihi boni, veraces fratres testati sunt, qui ei multo tempore conuixerūt, ipse ex plurima parte expertus sum, misericors in subditos, iustus super omnes pene sui tēporis Cluniacensis congregationis Priores extitit, huius misericordiæ vel iustitiæ multa dieb. suis post, exēpla reliquit. Misericors in eos erat, necessaria eis pro viribus præparando, vnicuique secundū Apostolicam Patris Benedicti regulam, prout opus erat, multa labore quæsita largiendo. Pauper erat domus sibi commissa rebus, licet vere multis diues esset virtutibus. Quæ necessitas, quia sæpe grauiter instabat, cor eius angore corpus multo semper labore fatigabat: hac de causa aliquando proximos, aliquando remotos Reges Principes adibat, eorū donis muneribus, seruorum Dei frequenter indigentiā recreabat. Mos ei erat quādiu domi morabatur, ex præcepto quidē regulæ, sed maxime ex dono Dei deriuatus, infirmorum pauperum, hospitum, in quātum Prioratus officium patiebatur, per seipsum potiorem curam gerere. Cumque eum recedere instans aliquod negotium vrgeret, fratres vel in capitulo vel extra conuocans, præmissa inde multa exhortatione, hanc eis curam, hoc velut proprium officiū curiosissime commendabat. Nec solum circa hæc tria hominum genera misericors eius animus occupabatur. Incolumes ipsi, hi maxime qui labori conuentus deuote instabant, misericordis pastoris curam frequenter experiebantur. Nihil eis fere deerat ad victum, nihil fatigatis ad requiem, nihil pusillanimitate succumbentibus ad consolationem. Omnibus absque exceptione, cum congruenti discretione pater erat. Iam vero discreto rigori iustitiæ eius, multi alij, nos cum illis qui hæc vidimus, verax testimonium ferimus. In tantum enim negligentibus de maxime damnabiliter peccantibus indignabatur, vt corde, verbis vultu, interiore zeli Dei flamma vrgente inflammatus, in eorum prorsus interitum, si nesciretur, insurgere crederetur. Si attenderes, nihil Phinees insolito vulnere libidinosos percellens, nihil Helias igne cœlesti idololatras consumens, irreuerenter peccantibus plus eo irasci viderentur. Vnde delinquentes, Cluniacensi more, prout iustum videbatur, sanguinolentis verberibus castigabat; ferro, compedibus, diuersi generis vinculis coercebat, tenebroso plerosque carceri mancipabat; fame valida siti carnis ac spiritus superbiam conterebat: aliquando quoque, quod semel tantum, quia sic oportuit, fecisse dicitur, sepultura perpetua cohibebat. Hoc tunc fuit, quando cuidam spiritualiter mortuo, caueam subterraneam velut sepulchrum parauit. In quo eum concludens, arte illa sua, qua fratrem viuentem spe vitæ immortalis quasi mortuum sepelierat, ad hoc peruenit, vt qui super terram viuere non poterat, iam sepultus viuere disceret. Hoc factum est, quando frater ille velut sepultus ad vitam rediit, ipsa sepulchri sui corporalis imagine pauefactus, ad vitam spiritualem æternam, a qua peccando alienus factus fuerat, pœnitendo rediit. Nam licet obstinatus valde ante fuisset, frequenti tamen patris fratrum admonitione, ac sui simul sepulchri cohortatione, vt dictum est, malis omnibus, maxime illis pro quibus inclusionem meruerat, ex corde renunciauit, in humilitate ac contritione spiritus perseuerans, diem vltimum clausit. Tale fratris spiritualiter mortui, resuscitati sepulchrū, a sepulchro Lazari corporaliter resuscitati, fortassis, imo prorsus non dissentit, quia Lazarus hunc de quo sermo est designans, vocatus de sepulchro suo, vitam rursus morituram; iste de suo ab eo Domino per Matthæum suscitatus, vitam meruit sempiternam. Hoc iustitiæ zelo feruens, totus, vt sic dicam, ignitus famam huius sui feruoris vbique sparserat, negligentes vel fluxos non solum subditos, sed etiam quoslibet alios proximos vel remotos solo Matthæi nomine deterrebat. Exertum semper, vt olim Cherubim, in necem scelerum flammeum gladium præferebat, nec eum a sceleratorum sanguine aliquando prohibebat. In hac virtute ita præcelluit, vt domum sibi commissam ad longe maiorem solitæ religionis statum perduceret, multa circumposita Monasteria, vel Abbatias, quæ a totius Monastici ordinis feruore languerant, adiutus quorumdam bonorum virorum auxilio, in optimum religiosæ cōuersationis propositum reformaret. Talem se vt dictum est Matthæus habuit ad subiectos. Sed qualem se exhibuit ad alios proximos vel remotos? |
Dominus ac redemptor noster salutem suorum fidelium desiderans, per semet ipsum proloqui dignatus est, dicens: «Date elemosinam et omnia munda sunt vobis.» Quocirca notum sit fidelibus cunctis, presentibus scilicet atque futuris, quod nos hujus evangelici dicti preceptum adimplere cupientes, ego scilicet Adalbertus atque Iterius, quamvis indigni, presbiterii functi offitio, cædimus atque donamus Deo et sanctis apostolis ejus Petro et Paulo et ad locum Cluniacum, cui preest donnus Maiolus, abbas, aliquid ex rebus nostris, quæ sunt in pago Matisconensi, in villa quæ dicitur Vallis: hoc est duos curtilos cum vineis simul tenentibus; et in eadem villa vineam, quam de Landredo et Salomone conquisivimus, vel quantum in ipsa villa visi sumus habere. In villa etiam Juliniaco, donamus ad jam dictum locum alios duos curtilos cum vineis sibi adjacentibus. Donamus quoque, in vestitura, vineam sitam in villa Masiriaco, quam de Gaufredo conquisivimus. Has ergo res denominatas donamus Deo ac predictis apostolis pro remedio animarum nostrarum omniumque parentum nostrorum seu omnium fidelium christianorum: ea tamen ratione ut, quamdiu ambo vixerimus, teneamus et possideamus, excepto illam vineam quam tradimus in vestitura; et de his rebus quas ad nostrum usum retinemus, omnibus annis vini modium persolvamus, et quisquis ex nobis primus mortuus fuerit, vineam quam de Ledrando et Salomone conquisivimus ad Sanctum Petrum perveniat, et post nostrum amborum decessum, omnes hæ res sine ulla contrarietate ad jam dictum reddantur locum. Si quis autem hujus donationis cartam a nobis libentissime factam scindere aut calumpniare temptaverit, primitus iram Dei, sanctorumque omnium offensam incurrat, sitque pars ejus cum Pilato et cum Juda, traditore Domini, nisi ad emendationem venerit, et ne impune transire videatur, cogente judicaria potestate, auri libram componat, donatio vero inconvulsa omni tempore permaneat. Actum Cluniaco publice. S. Adalberti et Iterii, qui fieri et firmare rogaverunt. S. Bernardi et Heldrici et Adalgerii et Achardi et Annonis et Gotefredi et Odonis. Data mense maio, anno XXXVI Lotharii regis. Warnerius, extimus omnium levitarum, ad vicem cancellarii, recognovit. |
ENEAS
En l'ost n'orent pas lor seignor ;
en l'andemain matin al jor
li conte et li duc s'asenblerent
et comunalment esgarderent
que a Eneas anveiroient,
a quinze dis trives prendroient,
por faire les mors anterrer
et les navrez medeciner.
Torné s'en sont li mesagier ;
chascuns tint un raim d'olivier :
ce estoit signe a icel jor
de pais, d'acorde et d'amor.
Par main vindrent li mesagier
a Montauban ; n'i ot portier
qui lor osast porte veer,
quant lor virent les rains porter.
Sanz contredit el chastel vont,
desi que el donjon amont,
iluec ou Eneas estoit,
qui de Pallas se complaignoit,
que il avoit si tost perdu ;
molt l'en estoit mal avenu.
Li mesagier devant lui vindrent,
les rains d'olive en lor mains tindrent.
Aventinus dist lo mesage :
lui an tenoient a plus sage.
« Sire, fait il, un po m'antant,
ge te dirai asez briemant
por coi somes ici venu :
nos nos somes molt combatu,
cest chastel avons asailli,
au prendre avons ancor failli,
et molt retornoiames ier
vers toi laüs an ce gravier ;
ou fust a droit ou fust a tort,
de nostre gent i ot molt mort,
et molt des tuens et molt des noz ;
Turnus, qui asanbla les oz
et manda gent d'autre païs,
nos ne savons s'est morz ou vis.
Tuit li baron qui lafors sont
comunalment parlé an ont
et nos an ont a toi tramis,
que trives doignes quinze dis,
se ferons noz morz sevelir,
ardoir an rez et anfoïr ;
nes devons pas laissier sor terre,
as morz ne doit an fere guerre.
Se antretant ne vient Turnus,
fins est de lui, ge n'en sai plus,
et s'il ne repaire ja mes,
de nos avras tu bele pes.
A ués les morz vos querons trives,
il est bien droiz que tu les sives ;
des tuens anterrer pren conroi,
qui lafors gisent mort por toi.
Nos t'otroions trestot a chois
la busche as rez par toz noz bois,
et tot aillent seüremant
li tuen as noz comunemant. »
Eneas l'ot, un po sosrist,
as mesages an aprés dist :
« Vos requerez trives as morz ;
ne voil que nostre an soit li torz,
nos les donrïens bien as vis,
se il voloient, a toz dis ;
ne vos vanroit ja por nos maus ;
nos vos donons trives leaus. »
D'anbedous parz les afïerent.
Li mesage s'an retornerent,
an l'ost dïent qu'il ont trové,
que les trives ont afïé,
et font banir par tote l'ost
que il facent les rez molt tost,
tuit li mort soient aporté,
si seront ars et anterré.
Des que il fu par l'ost noncié,
ne se sont plus rien atardié ;
li un se hastent des rez faire
et li autre de busche atraire,
et li autre vont por les morz,
tuit i ovrent a grant esforz.
Dis mil an aportent o charz,
es rez les metent, ses ont arz,
la poldre an est an terre mise
a la lor loi et a lor guise.
Cil del chastel font ansement,
tranchent lo bois comunement,
portent les morz et font lor rez ;
il les ont ars et anterrez,
et molt i firent grant servise
a la lor loi et a lor guise ;
a l'anterrer firent grant joie
segon la costume de Troie.
Quant cil de l'ost orent tot fait,
a Laurente se sont retrait,
dïent, se ne revient Turnus
dedanz huit jors, n'i seront plus ;
mais tant erra que il i vint
ainz lo cart jor et ses retint.
Des trives li pesot forment,
qui duroient tant longuement,
et dit, se faillies estoient,
li Troïen lo comparroient.
Eneas ot fait anterrer
toz ses homes qu'il pot trover,
dit que Pallas ne retanra,
a son pere l'anvoiera.
Aparoillier fist une biere,
qui molt fu riche et molt fu chiere :
d'ivoire furent li limon,
tailliez a or desi qu'en son,
et les barres tot ansement
bien antaillies soltilment ;
de soie fu li cordeïz,
molt fu bien faiz li laceïz.
Mist i un fautre tirïen
et un tapiz galacïen ;
de desus ot colte de paille,
Paris l'aporta de Tessaille ;
d'orfrois fu brosdee defors,
quatre esmaus ot as quatre cors.
Pallas vestent un vestement
tissu a or molt mestrement :
a Eneas lo presenta
Dido, quant elle l'anama.
Colchier lo fist sor la litiere,
quatre destriers ot a la biere,
desor lui mist un covertor
(unques nus rois n'en ot meillor,
Prianz li dona o sa fille),
et d'une chace volatille
puis fist desus un aünbrail,
tot anviron come buschail.
Quant que Pallas avoit conquis,
ainz que Turnus l'aüst ocis,
devant lui volt faire aporter
por sa proëce remenbrer.
Puis fist monter sor les destriers
desi qu'a trois cenz chevaliers,
qui tuit aillent avoc lo mort ;
n'i a celui cierge ne port
et ne face armes porter
por plus seguremant aler.
Quant tot orent aparoillié,
Eneas a lo mort baisié,
parla a lui molt dolcement,
mais il ne l'ot ne ne l'entent.
« Pallas, fait il, flor de jovente,
ja mes n'iert jors, ne me repente
que ça venis ansanble moi.
Malvese garde ai fait de toi,
quant tu sanz moi recoillis mort ;
g'en ai les corpes et le tort ;
ancore an prendrai la vanjance,
ou o m'espee ou o ma lance,
del traïtor qui par boisdie
et par angin te toli vie.
Trop a esté fortune dure !
Se ce ne fust mesaventure,
ja ne fussiez conquis par lui,
ne morz ne pris, si com ge cui.
Tu avoies mult bon corage
et graignor pris de vasalage,
mais nel pot mes sofrir anvie
que ne perdissiez ainz la vie
que aüsse conquis la terre
ne finee par toi la guerre.
Quant eüsse lo tot conquis,
ge te partisse lo païs.
De toi est or la terre quite,
la toe part an est petite ;
grant duel porra avoir tes pere,
froide novelle orra ta mere,
quant de ta mort lor iert noncié.
Lo jor que ge pris lo congié,
les aseürai ge de toi
qu'en bataille ne an tornoi
ne seroies sanz moi ocis ;
ja es tu morz et ge sui vis,
manti lor ai tot planement.
Il seront mes toz tens dolant ;
lor vie ai mise an tristor,
ja mais joie n'avront nul jor ;
il se plaindront toz tens de moi,
que mal les ai menez de toi.
Amis, ne sai que ge te die ;
molt par est flaire ceste vie ;
tant estïés biaus ier matin,
sos ciel n'avoit plus gent meschin,
en po d'ore te voi müé,
pali et tot descoloré :
ta blanchor est tote nercie
et ta color tote persie.
Bele faiture, gente chose,
si com soloil flestist la rose,
si t'a la morz tot tost plessié
et tot flesti et tot changié.
De tant est plus mes cors dolanz,
quant tu ne m'oz ne ne m'entenz ;
tu ne me respondroies mie.
Ge ne sai plus que ge te die ;
t'ame n'ait poines ne ahans,
ainz aut es Elisïens chans,
iluec ou li buen home sont,
dela lo grant anfer parfont.
Il n'a gaires que ge i fui,
mon pere vi, parlai a lui.
La toe ame soit ajostee
o la soe bone eüree ! »
Atant se tolt, ne pot plus dire,
au cuer ot duel et molt grant ire,
desor lo mort chaï pasmez,
et quant il s'an fu relevez,
lo mort baisa tot an plorant.
La biere fist aler avant,
se les a donc mis a la voie ;
fors de son chastel les convoie,
une grant liue tote antiere
ala a pié aprés la biere.
Sa gent lo firent arester,
lo mort laissa avant aler,
et quant il vint al departir,
maint plaint gita et maint sospir ;
unques ne s'en pot retorner
tant com lo pot veor errer.
Quant il an perdi la veüe,
a molt grant anviz se remue,
retorna s'en a quel que poine,
sa gent a Montauban an moine.
Cil o le mort vont a esploit
a Palantee trestot droit ;
que jor que nuit ont tant erré
qu'il sont venu a la cité.
Lo donjon virent et la tor
par matinet, oeil lo jor ;
issi com li solaus leva,
la biere an la cité antra.
La novelle fu tost oïe,
la vile an est tote estormie,
contre lo cors li borjois corent
et les dames crïent et plorent ;
tuit regretent lo damoisel.
Li rois ert amont el chastel,
el borc oï la noise grant,
il i anvoia tost corant
savoir dont cele noise estoit
de coi la gent s'estormissoit.
Cil cui li rois i anvoia
vint ariere, se li nonça
que ce estoit ses fiz Pallas :
mort li renveoit Eneas,
lo duel an moignent li borjois.
Quant la novelle oï li rois,
les crins, qu'il ot blans et chenuz,
o ses dous mains a deronpuz,
sa barbe arache o ses doiz,
il s'est pasmez plus de vint foiz,
hurte son chief, debat sa chiere,
plorant an vet contre la biere.
Et quant l'ot dire la raïne,
son vis depiece et sa petrine,
de la chanbre ist el palés fors
et vet corant contre le cors,
eschevelee, tote pale.
Anz el porche devant la sale,
la encontra son fil li pere,
de l'altre part i vint sa mere ;
de desor lui mil foiz se pasment
et toz les deus chosent et blasment,
que chascun jor lor comandoient,
a lor auteus sacrefioient,
que lor anfant lor garantissent,
en bataille lo deffandissent.
A l'uis devant la sale fors,
iluec ont descendu lo cors ;
anz el palés l'ont aporté,
mil cierges i ont alumé.
Li Troïen vindrent avant,
au roi firent un presant grant :
menez li ont cinc cenz chaitis
lïez que Pallas avoit pris ;
mostrent les armes, les destriers
a plus de dous cenz chevaliers
qu'en la bataille avoit morz toz ;
recontent li com il ert proz,
com il faisoit chevalerie,
come Turnus par felenie
lo dessota tant qu'il l'ocist.
Mostrent la plaie qu'il li fist,
d'un grant paille lïee estroit ;
duel ot li rois quant il la voit,
ne la puet la mere esgarder.
Quant il oïrent reconter
de lor anfant tant vasalages,
tant proëces et tant barnages,
n'ert mervoille se duel menoient
pere et mere, que tant l'amoient ;
de tant come cil plus valoit,
qui plus l'amoit plus l'an pesoit.
Devant son fil li rois s'estoit
et an plorant se dementoit.
« Biaus fiz, fait il, trop ai vescu,
quant ai ne tens ne jor veü
que tu es morz et ge sui vis.
Qui maintandra or mon païs,
mon realme, tote m'enor,
dunt tu fusses eir aucun jor ?
N'ai mes anfant qui mon regne ait
ne nul baron qui me manait,
car tuit sevent bien mon pooir,
que vialz hom sui, si n'ai nul oir ;
n'avront mes roi de mon linnage
qui sire soit par eritage ;
por toi cherrai an grant vilté
toz les jors mes de mon aé. »
Formant se dementot li pere,
de l'autre part ploroit sa mere.
« Biaus fiz, fait el, tant mar vos oi,
vostre vie a duré molt poi.
Mar vi onques les Troïens,
plaindre me puis mes d'aus toz tens ;
unques n'oï d'aus se mal non
et felonie et traïson ;
maudite soit lor sorvenue,
tote ma vie an ai perdue.
Fiz, vos l'avez chier comparee,
lor male foiz vos ont mostree ;
il vindrent ça por secors querre,
car molt erent grevé de guerre ;
onc Euander ne me volt croire,
o aus vos ajosta an oirre,
et avoc aus vos an menerent.
Malveise foi vos demostrerent,
mar les conui et mar les vi !
Pou a que tornastes de ci,
or vos an ont anveié mort.
A nos an font malvés confort :
ci nos anvoient tel presant
ou a malvés recovrement ;
et ces prisons ses conqueïstes,
et s'en bataille les preïstes
par proëce, les chevaliers
dun voi les armes, les destriers,
tant lor esploitastes vos plus :
molt an afebloia Turnus ;
vos estes morz an lor servise,
ne sai antandre an nule guise
quel proz soit cist confortement,
ainçois nos fet molt plus dolant,
car or savons lo vasalage
qui ert an vos et lo barnage :
tant com vos oons plus loër,
de tant nos an doit plus peser.
Ja mes noz deus ne proierai
ne mes enor ne lor ferai ;
ja n'avront mes de moi servise.
Mal ai or fait lor sacrefise
que lor feisoie chascun jor
molt hautemant a grant enor ;
ou il ont esté andormi,
que mes proieres n'ont oï,
ou ne poënt home salver,
garantir vie ne tenser ;
il m'ont mostré molt malement
qu'il se sorpuissent de noiant.
Fiz, fait vos ont malvese aïe,
molt vos ont po gardé an vie.
Lasse, ja n'avrai mes confort
de ma tristor des qu'a la mort ;
toz tens manrai ma vie an duel,
la morz me prendroit or mon voel. »
La raïne se dementot,
li rois molt sovant se pasmot ;
qui lor veïst cel duel mener
ne se tenist ja de plorer.
Li rois fist ses serjanz venir,
son fil rova ansevelir
a la costume de lor loi,
comme l'an devoit faire roi.
Premieremant l'ont despoillié
de toz ses dras et deschaucié,
le cors et la plaie ont lavé,
primes de vin, puis de claré ;
ja ert auques nerciz et pers ;
d'un drap de soie l'ont bien ters,
ses blois chevols li ont trenchiez ;
anprés fu aromatiziez.
Il ert molt biaus, barbe n'i point ;
de fresc basme l'ont tot bien oint,
por ce que pas ne porresist
ne male odor de lui n'isist.
Vestu li ont dras de cheinsil
que la mere dona son fil,
blialt de porpre li vestirent
que trois de lor deesses firent,
et d'or l'orent tot antissu,
et sandaires ot de bofu ;
esperons d'or ot an ses piez,
de bon orfrois ancorroiez.
Tot lo conroient come roi,
anel li mistrent an son doi,
pierre i ot bone, un chier onicle.
Vestu li ont sor en tonicle,
el chief li metent la corone ;
li rois son escherpe li done,
et quant il l'ont tot conreé,
al tenple as deus l'an ont porté.
Iluec firent grant sacrefise
a la lor loi et grant servise.
Defors lo tenple a un part
ot fet li rois par grant esgart
une volte a sa sepulture,
qui molt fu riche a desmesure.
Forment par estoit biaus li lous
et toz i ert prez li sarcous ;
iluec quidot que il geüst,
li rois, quel ore qu'il morust,
mais mis i ert ses fiz ainçois ;
de tant est plus dolanz li rois.
La volte estoit tote reonde,
nen ot plus bele an tot le monde ;
n'i ot fenestre ne verriere
ne mes une sole desriere ;
de jagonces et de beriz,
d'argent estoit toz li chassiz.
Defors fu tote la mesiere
de bon marbre, saine et antiere ;
li quarrel sont de cent colors,
tailliez o bisches et o flors.
La coverture de desus
fut tote faite d'ebenus ;
une aguille ot amont levee,
tote de coivre sororee ;
tresgité i ot trois pomiaus ;
de desus cez sist uns oisiaus
qui fu de fin or tresgité,
n'esmut por vent ne por oré.
La volte sist an po de lou,
dedanz fu pointe a or molu ;
tot anviron ot pilerez
et tabernacles et archez
et autres ovres an pointures
et molt bones antailleüres.
Molt i ot or et bons esmaus
et chieres pierres naturaus ;
pilier, cimesses, chapitel
sont a guelfil et a neel,
et li pavemenz de desoz
d'irés et de cristal fu toz.
Soz la volte droit el mileu
fist li rois metre son sarcou
qu'il ot apparoillié por soi ;
n'estut querre meillor a roi ;
molt fu riches et molt fu chiers,
de vert prasme trestoz antiers ;
asez fu genz et clers et biaus
et sist sor quatre lionciaus ;
de fin or furent tresgité,
bien sont poli et neelé,
asis furent as quatre cors.
Iluec dedanz fu mis li cors,
li biaus, li genz, li proz Pallas,
toz conreez o reaus dras
et o l'escepre et o l'espee.
La teste li ont sollevee,
un oroillier ont desoz mis
por pandre avant un po le vis.
Dous chalemiaus de fin or pristrent,
les chiés dedanz les nes li mistrent,
les autres dous en dous veissiaus ;
li uns fu d'or mervoilles biaus,
un sestier tint et noiant moins ;
cil fu de basme trestoz plains ;
li autres fu d'une sarzine,
et fu toz plains de torbentine.
Li veissel furent estopé,
o bons covercles seelé,
que de l'odor n'alast point fors,
se par les fistres non el cors ;
dedanz lui aillent les odors
de ces especiaus licors ;
toz tens lo garront de porrir
et de malmetre et de puïr ;
ja mes li cors ne maürroit
desi que eve i tocheroit.
Quant ce ont fait an tel mesure,
desus mistrent la coverture,
qui fu tote d'une ametiste ;
desus la creste ot une liste,
de fin or fu, dous vers i ot,
la letre et li escriz sonot :
« An cest tombel gist ci dedanz
Pallas li proz, li biaus, li genz,
qui fu fiz Euander lo roi :
Turnus l'ocist an un tornoi. »
La tombe estoit alquetes halte ;
il ot del betumoi d'Alfalte
al seeler la sepulture.
Li betumoi a tel nature :
la ou il est un po sechiez
ja ne sera puis depeciez,
ne mes que sol par une rien :
il n'est pas gent ne bel ne bien
que l'en le nont apertement,
s'a consoil non priveement.
Molt fu riche la sepulture
et molt par fu bien a mesure
al chevalier, qui granz estoit ;
ne plus ne moins n'i estovoit.
Il ne remest pas sanz veüe :
une lanpe ot desor pandue ;
d'or estoit tote la chaene,
la lanpe fu de baume ploinne ;
ce fu merveillose richece ;
d'abesto an estoit la mece,
d'une pierre que l'an alume ;
tel nature a et tel costume :
ja puis estointe ne sera,
ne nule foiz ne deffera.
Li rois fist la lanpe alumer,
n'onc puis n'i estut recovrer ;
cent foiz baisa defors la brasme,
al departir sovant se pasme,
et la raïne grant duel fet,
a molt grant poine s'an revet.
Quant il furent tuit issu fors
et anz orent laissié lo cors,
se fist li rois l'us estouper,
qu'en n'i peüst ja mes antrer.
Li Troïen ont pris congié
del roi, si s'en sont repairié,
a Montalban sont revenu,
tot droit lo jor que termes fu
que les trives furent faillies
qui avoient esté plevies.
Or sont de bot au guerroier,
al combatre et au tornoier.
Li rois Latins est a Laurente,
ou molt se plaint et se demente
de ce que perdue a sa gent
par grant folie et por noiant.
Il a toz ses barons mandez,
an son palés les a jostez ;
Turnus i fu o aus ansanble.
Li rois lor dit ce que li senble.
« Seignor, fait il, iceste guerre,
qui a essil moine ma terre
et dun nostre home sont ocis
et mainte gent d'autre païs,
sachoiz que ce nen est par moi ;
ne bel ne m'est, ne ne l'otroi,
unques nel voil, n'encor nel vueil ;
comancié est par grant orgueil ;
cil an remandront tuit chaitif
qui vers les deus ont pris estrif ;
car ce set l'an bien de toz tens
que il deffandent Troïens ;
il sont prochain de lor linnage,
l'an ne lor doit pas faire oltrage.
Se maus ne destorbiers lor croist,
quidez vos don qu'as deus n'en poist ?
Ce poëz bien de fi savoir
ques maintienent li deu por voir ;
encontre vos lor ont aidié
lo jor qu'il furent asegié ;
a un sol d'aus estïez quatre,
et quant venistes au combatre,
contre un des lor qui morz i fu
avez des noz quinze perdu.
Bien loëroie des or mes
que nos lor queïssons la pes ;
asez i a l'an ja mal fait,
crieme est ancor que pis i ait.
Une terre a an cest païs
qui a esté gaste toz dis
et ne fu onques abitee,
gaaigniee ne laboree :
ce est des l'eve de Toscane
desi qu'al flueve de Sicane.
Grant terre i a, d'un tenant dure
quatre jornees d'erreüre ;
molt par i a bele contree,
bone et riche, s'ele ert poplee ;
forez i a granz et plenieres
et praeries et rivieres
et biaus costez a vignes faire.
Iluec les poüns bien atraire ;
unc ne nos fist la terre bien,
ne n'en eüstes onques rien.
Se acorder nos i poün,
ge lou molt bien que lor doinnon,
et facent i et murs et tors,
fossez, chastiaus, viles et bors ;
o nos aient tote comune,
lor gent et la nostre soit une.
S'il ne vollent remandre ci,
prendre la tere que lor di,
se il vollent aillors aler,
lor nes lor ferons restorer
qui lor furent arses a tort
la ou il estoient al port :
celes randron totes a chois,
car a planté avons del bois ;
il n'i metront ja costement,
tot ferons fere a nostre gent ;
or et argent, pailles et dras
a son plaisir ait Eneas,
chevaus et murs et palefroiz.
G'en ai pansé ja plusor foiz,
et esgardon comfaitement
nos concordon o cele gent,
que nos savons que li deu aiment,
an cest païs par aus se claiment.
Mais ce sachiez, n'en ferai rien,
se par vos non, ne mal ne bien :
l'acordemant ne querrai mie,
se nel volez, que que g'en die.
Quant que loër m'an oseroiz,
ferai ge tot, ice sachoiz ;
ne sui pas cil qui los ne croit ;
qui consoil quiert sirre lo doit ;
l'an ne se doit pas consoillier
de rien don l'an ne velt laisier
tot son corage por l'autrui,
quant ot que l'an dit mialz de lui.
De faire pais a ceste gent
ferai tot vostre loëmant. »
Antr'aus dïent tuit li baron
que li rois a molt grant raison
que Troïens velt retenir :
car s'il les voloient servir,
il le porroient molt bien faire,
et se il les peüst atraire.
Drancés s'an est an piez levez,
uns riches hom bien anparlez
et qui molt ert de halt parage ;
nan ot an la cort nul plus sage,
ne miauz saüst an cort parler,
ne un bien grant consoil doner,
ne mialz contast raisnablement,
ne mialz feïst un jugement ;
de parolle ert molt anginos,
mais n'estoit pas chevaleros.
« Sire, fait il, ge respondrai
por toz cez autres, mes bien sai
que Turnus me het a grant tort ;
al mialz que puis ge m'en deport,
ge m'en garrai bien tot oan,
car ne pris gaires son boban ;
sor moi ne cort pas ses destroiz,
nel blandirai ja nule foiz ;
ge ne tairai noiant por lui
ce que g'en sai et que g'en cui.
Tu as ce dit, et si est sens,
que pais feras as Troïens,
de ta terre lor vials doner,
se il s'i vollent arester.
Mais tu diz po, ce m'est avis,
quant les retiens an ton païs :
done ta fille a Eneas,
a lor seignor ; tu l'otroias,
quant vindrent ça si mesagier ;
tu ne la puez mialz anploier.
Nos loons bien cest mariage :
aü i a ja grant domage
que ne li a esté donee ;
maint home l'ont ja comparee ;
ancor en iert fait mult noalz,
se de covenant li defalz.
Turnus ne vialt que cil la prenge,
avoir la velt, se la chalenge,
dit que la fame doit avoir,
et de la terre l'as fet oir
et tu li feïs afïer,
ne la peüs aillors doner ;
se puis an as fait nul otroiz
al Troïen, ne est pas droiz,
ne n'en perdra noiant par toi ;
il s'en fet ja seignor et roi
et dit qu'il ne laira noiant
ne soit vandu molt chieremant ;
ainz an morront quinze millier,
que gent de pié que chevalier.
Il les i met legieremant,
car ce ne li coste noiant ;
molt l'an est po, ce m'est avis,
se nos an somes tuit ocis ;
a cen serïent il son voel,
il an feroit asez bel duel ;
mais qu'il eüst la terre an pais
et la fame, ne querroit mes ;
ne li chauroit qui morz an fust,
mais que anprés l'enor aüst.
Nos disomes antre nos ci
qu'il ne devroit pas estre issi,
mais quant il velt ta fille avoir
et que faces de lui ton oir,
se tant la velt et il tant l'aimme,
quant voit que cil sor lui la claime,
si s'en combate contre lui,
antr'als la departent il dui ;
chascuns i soit por son besoing,
et nos an esteron de loing,
et qui veintra, nos lo verrons,
de bot o lui puis nos tendrons.
Sols la conquiere et sols l'ait ;
n'iert mie bien, s'altrement vait. »
Turnus oï que Drancés dist,
d'ire et de mautalant esprist,
sailli avant, se li a dit :
« Nos conquerrons par vos petit.
Toz est ancor sains vostre escuz,
unc an besoing ne fu veüz.
Se avion plaiz a tenir,
molt vos i ferïez oïr,
vos nos enparlerïez toz,
iluec serïez vos molt proz ;
mais la ou vos devez combatre,
ne vos volez vos pas anbatre :
il s'i anbat tels quel compere ;
n'i a des anfanz vostre mere
ne mes sol vos ; cest angardez ;
ce est grant sens, de loin estez.
Vos n'iestes pas buisnarz ne fous ;
se vos ne cremïez les cous,
bien tost irïez vos avant ;
ferrïez i de maintenant,
se cil o vos combatrïez
avoit les poinz trestoz lïez.
Voz armes sont chier achatees,
se doivent bien estre gardees ;
se vostre escuz estoit perciez,
vos serïez trop domagiez ;
tant com l'avroiz sain et antier,
ne donroiz an altre denier.
Cheval avez corant si tost
n'a si isnel an trestot l'ost,
mais vos l'avez si bien apris,
s'il voit armes, toz est restis,
mais molt est bien duiz de foïr,
a lui ne se puet nus tenir ;
s'un po vos torne a destrece,
plus vos fïez an s'isnelece
que ne fetes an vostre espee ;
ja par vos n'iert ansanglantee.
De parolle vos sorpoëz,
o la langue vos combatez.
Ne conquerrai noiant par vos,
malvesement serai rescos
par vostre escu, par vostre lance ;
an vos an ai bone fiance :
ne la meschine ne la terre
ne quier ge ja par vos conquerre. »
Drancés a la parolle oïe
que Turnus dist par felenie :
de coardise l'a noté.
Dist li : « Ce est bien verité,
ne m'en mis onques an grant fais,
ne ne ferai pas oan mes ;
molt doit estre bien an l'afaire
qui tot en quide lo prou traire
ou la perte sor lui revert :
ge n'i gaaing ne ge n'i pert ;
se ge mon cors an puis garder,
moi n'i lairai mie afoler ;
se g'en gisoie morz toz froiz,
ne m'en plendrïez nule foiz.
Asez vos voi or grant duel faire,
plaindre, plorer, voz chevous traire
por çaus qui por vos sont tuit mort ;
vos an estes de bel comfort !
Tel duel com fere vos an voi,
ferïez vos asez de moi.
Se g'estoie por vos ocis
et vos aüssiez lo païs
et menesiez vostre ponnee,
m'ame seroit bone eüree ;
se tenïez la fille al roi,
vos ferïez bel duel de moi ;
molt m'avrïez tost oblïé.
Ça ariere m'en ai gardé,
si ferai ge ancor aprés.
Par foi, ce n'est mie Drancés,
qui tant an voille or por vos faire ;
ne vos an quier losange traire
que por vos voille ancor morir ;
ne revoil pas a tant venir ;
de moie part vos dirai voir :
si com volez lo tot avoir,
primes la femme et puis la terre,
se la vos lairai ge conquerre. »
Il se torna anvers lo roi.
« Sire, fait il, antant a moi,
la fin avons ci porparlee,
se doit bien estre recordee ;
tuit i antandent cil baron,
otroient la, s'il est raison :
ta fille au Troïen donras,
de ta terre l'eriteras,
et se Turnus la velt deffandre,
bataille an puet bien vers lui prendre :
se cors a cors la puet conquerre,
si ait la feme o tot la terre.
Bien te dimes, pas n'otroion
qu'en muire mes s'uns d'als dous non. »
Turnus sailli avant an piez,
anvers le roi s'est aprismiez ;
de la bataille tant son gage
iluec voiant tot lo barnage,
et dit que tote fins an ert
par sol son cors, s'il la conquiert,
et quant la corz lo roi l'otroie,
bien est que l'an la fin an voie.
Li rois li vit son gage tandre,
mais il nel volt ancore prendre,
dit que primes anvoiera
au Troïen, si mandera
que or sera fins de la guerre,
se par son cors la puet conquerre.
Bataille avra, se il l'otroie ;
lo jor soit pris que l'an la voie
an cel isle de la defors :
n'i ait que solemant lor cors,
et qui vaintra l'autre an bataille,
si avra tot conquis sanz faille. »
Ensi l'a otroié Turnus ;
li rois esgarde, n'i a plus,
queus mesages il trametra,
coi et par cui li mandera.
Quant il erent an cel esgart
Qu'il anveiassent cele part,
uns mesages vint acorant
parmi la sale, mult criant
que Troïen en sont venu,
par le païs sont espandu,
asaillir vollent la cité.
Trop a li parlemanz duré ;
en la sale ot molt grant trepoil,
departi sont tuit del consoil,
saillent tuit sus, plus n'i demorent,
qui ainz poënt as armes corent.
Tote la fins est oblïee
que il avoient porparlee ;
Turnus tot sol contre Eneas
par lor dous cors nel feront pas,
ainz i ferront ansanble tuit.
Fremist la vile tote et bruit,
espés sera ja li tornoiz,
ja an i avra mil de froiz.
Cil aprisment a la cité,
li borjois sont as murs monté,
portent pierres et peus aguz,
espiez et lances et escuz.
Dames, borjoises et pucelles
vont as tenples et as chapeles
et sacrefïent as auteus
et prïent toz les damedeus
qu'il deffandent la vile, et gardent
qu'il ne la prenent ne ne ardent,
li Troïen qui defors sont
et de bataille toz pres sont.
Turnus fu armez toz premiers
et ot vint mille chevaliers ;
il vet avant et cil aprés.
Desarmé a veü Drancés,
dist li : « Molt par croist or grant joie
et molt granz proz a çaus de Troie,
que voz armes sont hui an gages ;
molt feïssiez ja granz domages,
la morte gent lo comparast,
molt an feïssiez or grant gast. »
Drancés li dist : « Por vostre afaire
ne quier ge ja m'espee traire,
ne mon escu ne ruis porter,
cop reçoivre ne cop doner.
Vos qui le tot volez conquerre,
par vostre cors finez la guerre,
mais ce ne volez vos noiant,
faire volez par autre gent.
Vint mil an metez devant vos
qui ja par vos n'iront rescos.
Vos feroiz bien, ce n'est pas jous,
periz est d'ome an plusor leus ;
tant com porroiz gent aramir
qui se laissent por vos morir,
n'iroiz avant pas el besoing,
triés aus vos esteroiz de loing.
N'anparlez vos ja mes an vain ;
vos avez la teche al vilain,
qui la androit hue son chien
ou il n'ose aler por rien,
et vos lo fetes ansemant,
car vos huiez la vostre gent
ou vos ne volez aler pas.
Lafors vos atant Eneas,
qui la femme vient chalongier.
Alez, ja vos poëz vengier !
Poigniez lo destrier chastelain !
Vos voldrïez par autrui main
lo serpant traire del boison ;
molt tien por fol et por bricon
qui vos an sert de tel folie ;
sachoiz, ce ne ferai ge mie,
ge n'an batrai ja les boissons
por ce qu'en mangiez les moissons. »
Atant point Turnus lo cheval
et vint jusqu'a la porte aval.
Iluec a Camile trovee
ou el l'atendoit tote armee ;
bien ot trois mille chevaliers
toz conreez sor lor destriers ;
n'i a celui qui n'ait devise,
conoissance de mainte guise.
Camile ot molt bele mesniee
et el fu bien aparoilliee
et sist desor un ver destrier
qui valoit d'autres un millier.
D'ermine estoit sa coverture,
environ ert la broddeüre
d'une porpre tote vermoille ;
molt ert bien fete a grant mervoille,
et ansemant sa conoissance.
Apoiee fu sor sa lance ;
a son col avoit son escu ;
o bocle d'or d'ivoire fu,
et la guige an estoit d'orfrois.
Ses haubers ert blans come nois
et ses hiaumes luisanz et clers,
de fin or ert toz par carters ;
la coife del hauberc fu faite
en tel maniere qu'ele ot traite
sa bloie crine de defors
que el li covri tot lo cors :
derriés li vantelot aval
des que sor le dos del cheval.
Turnus la vit, cele part vait,
la meschine vers lui se trait,
parla o lui an sosriant :
« Vos nos alez trop demorant ;
lafors sont ja li coreor
et nos demorons tote jor ;
se ne vos aüsse atendu,
contr'aus fussons lafors issu,
ja'n aüssons ocis trois cent ;
il nos ont anclos ça dedanz ;
par po ne senble coardise
que nos tardons ci an tel guise. »
Turnus respont a la pucelle.
« Dame, fait il, une novelle
vos voil dire que j'ai oïe ;
bien sai par une moie espie
que Eneas est loing ariere
et passera une charriere
qui est desoz une sapoie ;
molt est ancombrose la voie,
unques nul meillor leu ne vi
a assaillir son enemi.
El bois m'en irai anbuschier
desus por lo chemin gaitier ;
se il antre an la charriere,
ja ne retornera ariere ;
avant ne passera il mie
que il ne perde ainçois la vie ;
uns hom an i ocirroit cent,
car deffanse n'i valt noiant.
Se iluec lo puis antreprendre,
molt par li quit dur estor randre.
Mil chevaliers menrai o moi ;
vos remanroiz ci al tornoi
et Mesapus o vos remaigne ;
bien avra an vostre compaigne
plus de vint mille chevaliers,
estre la jaude et les archiers. »
Ensi l'a Camile otroié
et Turnus prist de li congié ;
o sa gent s'est mis a la voie,
enbusche soi an la sapoie :
se or s'i anbat Eneas,
desconfiz est a cel trespas.
Camile issi fors au tornoi,
cent pucelles mena o soi,
bien armees de covertures,
tot de diverses armeüres ;
molt par i ot bele compaigne.
Quant als furent anmi la plainne,
li Troïen les esgarderent,
a grant mervoille les doterent ;
quant poignoient a esdemesses,
cuidoient ce fussent deesses
qui deffandissent la cité ;
molt an furent tuit effraé,
ne s'osoient vers els deffandre
ne n'an osoient nule atendre :
a mervoille les redotoient.
Les pucelles les anchauçoient ;
quant cil vers als ne deffandoient,
n'ert mervoille s'els i feroient.
Molt i fierent bien les meschines,
gesir les font sor les eschines,
molt i font sanc an po de tens.
Orsileüs, uns Troïens,
vit les pucelles si combatre,
ferir et chevaliers abatre ;
il trait, se fiert une donzelle,
Larine ot nom, si fu molt bele ;
abatue l'a del destrier,
morte chiét jus el poldroier.
Li Troïen, qui ce cop virent,
molt furent lié, tuit i ferirent,
quant il sorent qu'eles estoient
teus femmes qui morir poëent ;
acoillent les de maintenant,
des qu'es rues les vont menant,
en la cité les anbatirent.
Li Troïen tant i ferirent,
des morz ont la porte estopee ;
se donc fust delivre l'antree,
sanz contredit fussent antré
comunalment an la cite,
mais des morz i gesoit itant
ne pooient aler avant ;
et cil qui erent sus es tors,
es murs et par les aleors,
traient, lancent, granz pierres rüent ;
trop erent pres, asez an tüent.
Un po se sont ariere trait ;
Mesapus un anchauz lor fait
et Camile, qui o lui fu.
Fors as plains chans sont revenu,
si rest comanciez li tornoiz
et li josters ; par quatre foiz
les menerent an tel meniere
ferant an la cité ariere,
et cil toz tens les ramenoient
fors as chans ou il tornoioient.
Camile point parmi les rens,
sovant joste o les Troïens,
teus cent an i a fet verser,
onc ne lor lut puis relever.
Bien fiert de lance et mialz d'espee,
a grant mervoille fu dotee ;
ne giete pas son cop an vain ;
qui feruz estoit de sa main,
ne languissoit pas longuement,
mire ne li valoit noiant,
la mort suoit son cop toz tens ;
n'i avoit noiant de deffens
por bon halberc, por fort escu :
ele i feroit de grant vertu.
Bien i feroient les pucelles,
as Troïens font voidier selles,
verser i font maint chevalier,
dont li cheval vont estraier.
Par lo chanp gisent li escu,
li confanon a or batu,
lances, espiez, hauberc tresli,
coverture de vert sami.
Quel part que les pucelles vont,
li Troïen voie lor font,
nes poënt longuement sofrir,
si comancierent a foïr.
Tarcons, uns Troïens, les voit,
cele part vet poignant tot droit.
Il lor comança a huchier :
« Ou fuiez vos, malvés guerrier ?
Revenez ariere an la place.
Dunc ne savez vos qui vos chace ?
Ce sont femes ; or ait vergoigne
qui por eles fuit de besoigne.
N'alez avant, estez ariere,
nes dotez pas, chascuns i fiere. »
Vers Camile se retorna,
molt fierement l'araisona.
« Dame, fait il, qui estes vos,
qui ci vos anbatez sor nos ?
Noz chevaliers vos voi abatre.
Feme ne se doit pas combatre,
se par nuit non tot an gisant ;
la puet fere home recreant ;
mais ja prodom o les escuz
par feme ne sera vencuz.
Laissiez ester desmesurance,
metez jus l'escu et la lance
et le hauberc, qui trop vos blece,
et ne mostrez vostre proëce.
Ce ne est pas vostre mestier,
mes filer, coldre et taillier ;
en bele chanbre soz cortine
fet bon esbatre o tel meschine.
Venistes ça por vos mostrer ?
Ge ne vos voil pas acheter ;
portant blanche vos voi et bloie ;
quatre deniers ai ci de Troie,
qui sont molt bon de fin or tuit ;
çaus vos donrai por mon deduit
une piece mener o vos ;
ge n'en serai ja trop jalos,
baillerai vos as escuiers.
Bien vos voil vendre mes deniers ;
se tant i pert, pas ne m'en plaing ;
vos en avroiz doble guaaing :
l'un ert que de men or avroiz,
l'autre que vostre bon feroiz ;
mais ne vos sofira noiant
ce, que s'il an i avoit cent ;
vos porrïez estre lassee,
pas n'en serïez saolee. »
Camile ot honte et molt grant ire
de ce que el li oï dire ;
lo bon cheval broche et point,
vers Tarcon let aler, s'i joint.
Ele le fiert par grant vertu
desoz la bocle de l'escu ;
d'or an altre li a brisié
l'auberc tresliz et desmaillié ;
mort lo trebuche del destrier,
puis li a dit an reprovier :
« Ne ving pas ça por moi mostrer
ne por putage demener,
mais por fere chevalerie.
De voz deniers ne voil ge mie,
trop avez fait fole bargaigne ;
ge ne vif pas de tel gaaigne ;
mialz sai abatre un chevalier
que acoler ne dosnoier ;
ne me sai pas combatre anverse. »
Atant poignent a la traverse
dui chevalier, qui l'ont ferue ;
por lor dous lances ne remue
ne ne parti pas de la selle.
Tarpege, une soe donzelle,
point cele part a la rescosse,
l'un an feri, sa lance estorse,
l'espee trait al trestorner,
se li a fait lo chief voler.
Camille an ra l'altre feru,
molt chieremant li a randu
lo cop que il li a doné :
anbedui l'ont chier comparé.
Uns Troïens, Arranz ot nom,
cil ne fesoit s'agaitier non
come Camille lo faisoit,
com al jostoit, com al feroit,
come ele aloit par le tornoi.
Ne se fioit pas tant an soi
que il osast o li joster,
ne sol de devant li aler,
mais desriere la parsivoit
a chascun tor qu'ele faisoit ;
il li estoit toz tens en ese,
savoir s'il veïst leu ne ese
qu'il la ferist an dessotant,
ou bien de pres ou an lançant.
Quel part que la pucelle vet,
Arranz est toz tens an agait
et toz garniz de li ferir,
se il an puet an lou venir.
Ele nel set, n'ele nel voit,
ne nule garde n'an avoit
que la deüst gaitier desriere
ne parsivre de tel meniere.
Cloreüs ert an cel tornoi,
ce ert uns prestres de lor loi,
Troïens ert de grant valor ;
il n'i avoit un sol des lor
qui si richement fust armez,
car il s'estoit trestoz dorez ;
a or ert tote s'armeüre
et conoissance et coverture,
et avoit un hialme tant cler
que nus nel pooit esgarder :
contre soloil reflanbeot,
sus el pomel une pierre ot
qui estoit bien de set colors,
an fin or sist, taillié a flors,
toz li cercles et li nasaus
faiz a pierres et a esmaus.
Camile a l'elme aperceü
al Troïen, qui riches fu,
porpansa soi que, s'el ne l'a,
malvesement se prisera.
Lo cheval broche, sel requiert,
desor l'escu doré lo fiert,
l'auberc li desmaille et deront,
mort lo trebuche an un mont.
Ele a sa resne retenue,
del buen cheval est descendue,
vet la ou cil gist an la place,
l'iaume saisist et sel deslace.
De grant noiant s'est antremise,
mais ansi vet de coveitise :
mainte chose covoite l'on
don l'an n'avra ja se mort non ;
el s'en poïst bien consirrer,
ne l'an laira mes retorner :
ses maus et sa morz i gisoit.
La ou desor lo mort estoit,
Arranz estut de l'autre part,
qui l'agaitoit, se tint un dart,
lancié li a par grant vertu ;
par som la guige de l'escu,
dejoste la senestre esselle,
la fiert el cuer soz la memelle.
Al chiét morte, molt lié s'en firent
li Troïen, qui ce cop virent ;
Arranz fu liez de ce c'ot fait
et paor ot, fuiant s'an vait.
Une pucelle l'a veü,
et point a lui, se l'a feru
que mort l'abat, puis li a dit :
« Ceste joie a duré petit ;
de ma dame ai pris la vanjance,
vos n'an ferez ja mes vantance. »
Camile jut a terre morte,
sa mesniee s'an desconforte,
guerpi ont lo tornoiement,
cele part vont isnellemant.
Grant duel demainent ses pucelles.
Ses mains, qui tant estoient beles,
an po d'ore furent nercies
et ses colors totes persies,
sa tendre char tote müee.
An la cité l'an ont portee.
Grant duel demoinent cil dedanz,
remés est li tornoiemanz.
Turnus estoit an son agait,
uns mesages noncier li vait
que morte estoit la damoiselle.
Quant il an oï la novelle,
de duel cuida vis anragier ;
il ne se volt plus atargier,
de l'agait ist de la sapoie,
et Eneas par autre voie
de la forest estoit issuz ;
defors estoit au plain venuz.
Il se sont bien antrechoisi,
pres chevauchent li enemi,
mais ne se vollent aprochier
por joster ne por tornoier,
car asez bas vespres estoit.
Turnus vait a Laurente droit
et trova morte la meschine.
Plore li rois et la raïne,
borjois et dames et serjant,
duel font li petit et li grant ;
tuit regretent la damoiselle,
qui tant ert proz et tant ert bele
et dïent tuit que mare fu ;
formant lor est mesavenu,
molt ont perdue grant aïe,
afebloïe est lor partie.
Sovant se repasmot Turnus,
dit que n'a soing de vivre plus,
quant la pucelle ert por lui morte ;
de nule rien ne s'en conforte,
que il oie ne que l'an die :
al nonchaloir a mis sa vie.
Eneas fu defors Laurente,
et dit que il metra s'antante
a ce que la citez soit prise :
n'en tornera an nule guise,
desi que sa guerre ait finee.
Li chevalier de la contree,
li païsant, li vavasor
et li baron tuit li plusor
venu li sont de bot aidier,
car molt cremoient lo dongier
que Turnus lor voldroit mener,
s'il an pooit desus aler ;
toz li païs o lui s'alie,
prometent li molt grant aïe.
Il comança a avesprer
et li sololz a resconser ;
de la cité ont anvoié
a Eneas, si ont proié
que lor dongent trives set dis,
si anterreront les ocis
et lor chevals refreschiront,
els meïsmes qui pené sont,
et il refacent altretel.
Otroia lor, il n'i ot el.
Devant Laurente ot un moncel,
jadis fu sege a un chastel ;
antor estoit bons li fossez,
se un petit fust reparez ;
alques i ot de forterece ;
dedanz dure bien la planece
granz quatre traiz d'une arbeleste.
Danz Eneas iluec s'areste :
alques i avoit de deffans.
Il apela ses Troïans,
iluec rova fichier sa tente,
que l'an la voie de Laurente.
A la lune ont la nuit ovré ;
portendu ont tot lo fossé
d'une tente c'ot Eneas,
de diverses colors de dras,
fet par listes et par meriaus,
o bretesches et o creniaus ;
toz ert carrez ansi a tiere,
come l'an fet une mestriere.
De loing sanbloit ce fust chastiaus,
et a mervoille par ert biaus :
n'iert noiant fet por forterece,
mes por biauté et por richece.
Tot anviron fu portenduz
o peus, o cordes et o fuz.
Lor chastel ont molt tost drecié ;
quant defors l'ont aparoillié,
dedenz ont les tantes asises,
mil et cinc cenz de maintes guises.
Eneas fist tendre el mileu
son tré que il conquist d'un Greu :
bien pres de Troie l'en ocist,
lo tref et les armes an prist.
Li tres estoit de cent colors,
tailliez o bisches et o flors
et o girons et o meriaus
et o listes et o taviaus ;
desus toz les autres paroit,
donjon sanbloit, car grant estoit ;
une aigle d'or ot an son mis
que l'an veoit par lo païs.
Tote la nuit ont tant ovré
que il orent tot apresté
et lor tantes asis par rues
et lor cordes totes tendues
et lo chastel bien ordené
tot anviron sor lo fossé.
Asez fu tost fez li chastiaus ;
ne fu pas forz, mes molt fu biaus.
Quant vint a l'andemain al jor,
cil de Laurente de la tor
et cil qui sor lo mur estoient
as batailles, le chastel voient
et les tentes des paveillons :
del grant quident ce soit donjons.
Tuit ont oï par la cité
que Troïen ont molt ovré,
que la nuit ont un chastel fet.
Chascuns qui l'ot corant i vet,
d'en som lo mur lo vont veoir ;
ce afichent trestuit por voir
qu'il est de pierre et de mortier
et que il sont molt bon ovrier,
qui tant ont fet et tant ovré
en une corte nuit d'esté,
que altres home quatre tanz
n'an feroient tant an trois anz ;
molt fet vers als mal guerroier,
a conquerre ne sont legier,
car molt sont duit de mal sofrir ;
ne font pas sanblant de foïr.
Peor ont grant an la cité,
formant par sont tuit esfreé,
lo roi blasment, n'en poënt mes,
que as Troïens ne fet pais.
Turnus fist par matin benir
que les morz aillent sevelir ;
il ont aparoillié les rez,
ars ont les morz et anterrez.
Li Troïen tot ansemant
reconreerent la lor gent ;
a la costume del païs
les lor ont ars, an terre mis.
Turnus estoit an la cité,
molt se tenoit a malmené
de Camile, qui morte estoit,
griémant de li se compleignoit.
« A las, fait il, quel destinee !
Molt m'est fortune trestornee !
Onc ne me pot nul bien venir
de ceste guerre maintenir.
Nel deüssiez pas andurer,
sor moi deüst il retorner,
neiant sor vos, gentil pucelle ;
tant estïez cortoise et bele,
tant amïez chevalerie,
vos an avez changié la vie.
Ne fu femme de nul parage
qui anpreïst tel vasalage,
ne qui de ce s'antremeïst.
Molt m'a mal fet qui vos ocist ;
perdu an ai, por vostre mort,
a toz tens mes joie et deport.
Vos venistes por mon servise,
si vos i estes del tot mise ;
males soldees an avez.
Molt est Pallas chier comparez,
un chevalier que lor ocis ;
molt lo m'ont or bien an lou mis,
lo contrepan m'an ont randu ;
par vos m'ont il tot confondu,
perdue en ai tote ma vie.
Afebloïe est ma partie,
qui maintenue estoit par vos ;
ne sai par cui serai rescos.
Vos estïez a mon besoin
preste toz tens, fust pres ou loin.
Mar fu onques vostre valor !
D'autres fames estïez flor ;
unques nature, ce me sanble,
dous meillors ne josta ansanble :
si grant proëce o grant bialté.
Qui an voldroit dire verté,
il sanbleroit que ce fust fable,
tant par estoient dessanblable
vostre valor de vostre aage,
vostre avis de vostre corage.
Vos estïez une donzelle
cortoise et avenanz et bele,
si estïez hardie et forte.
Ja li cuiverz qui vos a morte
ne vos osast sol esgarder,
s'il vos veïst vers lui aler ;
il vos feri an dessotant,
il ne vos vint pas al devant.
Ha las, dolanz, tant mar i mui !
Ou ere ge, quant ge n'i fui ?
Ne fussiez pas ansi ocise,
greignor garde fust de vos prise ;
ne morissoiz lez moi noant,
ge vos gardasse feelmant
come la moie chiere amie.
Ge ne sai mes que ge vos die,
mais dolanz sui de vostre mort,
ja mais ne quit avoir confort. »
Turnus se dementot forment
et molt se repasmot sovant
et regretot la damoiselle.
Atant la gent Camile apele,
il fist les pucelles venir,
lor dame lor fist descovrir.
Ele estoit tote ansanglantee,
d'eve rosade l'ont lavee,
sa bele crine l'ont trenchiee,
et puis l'ont aromatiziee ;
et basme et mirre i ot plenté,
le cors an unt bien conreé.
D'un drap de soie d'Almarie
fu la meschine ansevelie,
et puis l'ont mise an une biere
qui molt fu riche et molt fu chiere.
Les barres et li dui limon
furent de la dant d'un peisson,
a or furent tuit antaillié
et o pierres aparoillié.
De cordes de soie fu toz
li laceïz qui fu desoz ;
li liz fu de coton anpliz
et desus fu mis uns tapiz,
qui covri tote la litiere.
Colte de paile ot an la biere ;
li pailes dun la colte fu
estoit ovrez a or menu ;
catablati molt chiers estoit,
nus mieldres pailes ne estoit ;
la colte estoit et longue et lee,
de cafe an bafe estoit brosdee.
Coissin de paile tribala
ot a son chief, qui li leva,
et de desus un oreillier ;
la toie an fu d'un drap molt chier
et fu cosuz toz de fresiaus ;
la plume an estoit d'uns oisiaus
qui an ces terres laissus sont ;
li roi an lor palés les ont.
Icil oisel ont nom calade ;
tel nature ont que un malade
puet l'an par aus espermenter,
s'il doit morir o respasser ;
qui un l'an amoine devant,
se il doit vivre an avant,
li calades lo set et voit,
enmi lo vis l'esgarde droit ;
et s'il morir doit de cel mal,
il an mostre signe mortal :
son chief torne altre partie,
lo malade n'esgarde mie.
Iluec dedanz jut la meschine ;
un covertor de sebeline
ot desor li, bien fu orlez,
tot anviron fu angolez,
vols fu de porpre anperial.
Desus la biere ot un chassal
de vert cendal et de vermoil,
por tenir l'onbre del soloil.
Quant tot orent aparoillié,
quatre buens murs ont atachiez
por la biere soëf porter :
Quant apresté furent d'aler,
de la sale fu issuz fors.
Turnus, al convoier lo cors,
soantre vet a pié plorant,
demante soi et fait duel grant.
La biere conveoit li rois ;
li chevalier et li borjois,
dames, borjoises et serjant
aprés vont grant duel demenant ;
par les rues ou la biere antre,
plorent, crïent trestuit soantre.
Molt ot grant duel an la cité,
a mervoilles sont esfreé,
tot fors de la cité la moinnent,
au departir grant duel demoinnent.
Li rois s'en retorne plorant,
Turnus ala grant piece avant,
puis que tuit furent retorné,
grant liue loing de la cité.
Al departir baisa defors
cent foiz la biere ou gist li cors,
trente feïes se pasma,
a grant poines s'an retorna.
Vont s'en cil qui lo cors an moinnent
et de l'errer forment se poinent,
tant qu'il antrent an son païs ;
il i mistrent bien quinze dis.
Quant il vindrent a sa cité,
tot ont lo duel renovelé.
Quant la novelle fu oïe,
la vile an est tote estormie ;
encontre li corent plorant,
duel font li petit et li grant ;
tote la gent est esfreee.
Au tenple ont lor dame portee,
iluec la garderent trois mois
si chevalier et si borjois
et si baron et si chassé,
tant que il orent apresté
la sepulture ou el girroit :
n'ot si bele an cest sigle a droit.
Cent mervoilles a en cest mont ;
de totes celes qui i sont
n'i a nule qui soit graignor
ne plus estrange ne meillor.
Pres del tenple a une plenee,
de mur ert close an reondee ;
la place estoit large dedanz,
de marbre estoit li pavemenz.
Il i avoit quatre perrons,
tailliez a guise de lions,
molt mestrement i furent mis ;
de desus ot dous ars asis,
an croiz estoient, vols amont
a civere tot an reont ;
droit anmi furent asenblé,
par mestrie furent soldé.
Desus sor la jointure droit
uns genz pilers asis estoit,
de marbre de mainte color ;
granz sis toises ot de hautor
la base qui seoit desoz,
et li pilers fu tailliez toz
a flors, o bisches et oisiaus,
et ansemant li chapitiaus.
Desus amont sor la cimesse
ot fait une ovre qui s'eslesse ;
fors s'esloigne bien igalment
tot anviron reondement ;
tot a compas tant s'estandoit
que de toz sens vint piez avoit.
De desus cel esvasement
ot fet un bel antablement ;
iluec ert la mesiere asise
droit contremont tot an tel guise
que dedanz fu tote anterine :
n'i ot fenestre ne verrine,
et defors seize pilerez ;
tot environ ot fet archez.
La mesiere qui droite ert sus
dis piez avoit et noiant plus,
defors estoit tote trifoire ;
desor avoit vols d'un ivoire ;
en som estoit a pavemant
et a molt grant esvasemant,
qui a compas fors estandoit
plus que li premiers ne faisoit.
Desus fu la meisiere asise,
bien ovree tot d'autre guise
que cele de desoz n'estoit :
vint piez an contremont avoit,
trente pilers ot anviron
o ars de molt bele façon.
Autre volte sist ansement
de desus cele el pavemant ;
li esvasemanz fors aloit
tot anviron, qui plus duroit
que li premiers ne li segonz ;
a compas ert faiz toz reonz,
d'ovre de diverse maniere.
Desus sist la tierce mesiere,
qui trente piez ot de hautor ;
pilers ot asis tot antor.
Sor la tierce mesiere amont
ot chapitel volt et reont ;
de desor cel antablement
fu acordé molt mestrement
la coverture de desus ;
fu bien roiste cent piez et plus ;
de manete ert la coverture,
par girons ot l'andanteüre
et o taviaus de mainte guise ;
et an som ot une aigle asise
o trois pomiaus dorez antor.
De desus ot un mireor ;
iluec poënt tres bien veor,
quant l'an les vendra aseor,
ou fust par mer ou fust par terre ;
ja ne fussent conquis par guerre ;
bien veoit an el mireor
qui ert asis desus la tor
lor enemis vers aus venir,
donc se pooient bien garnir,
aparoillier aus a deffandre ;
n'erent legier pas a sorprendre.
Graignor mervoille n'estuet querre
(car ce n'estoit an nule terre)
des deus ars qui grelles estoient
et si grant ovre sostenoient,
et del piler qui sist an som,
qui reportot cele meson,
que fors del lonc tant s'estandoit ;
et desor cel une altre avoit
qui plus de cele s'eslesot ;
une greignor sor cele an ot ;
bien ert large cele desus
trois tanz que les autres dejus ;
quant que l'ovre alot montant,
plus porprenoit en eslesant.
Grant mervoille sanbloit a toz
que graindre ert desus que desoz ;
bien retenoient li plusor
a mervoille le mireor.
Sus an la volte derrïene,
amont an la plus sovereine,
qui painte ert de mainte color,
a or, o bises tot antor,
iluec a l'an la tombe mise.
Camile vestent de chemise,
de fin blialt de balcasin ;
corone ot an son chief d'or fin,
la cepre tint an sa main destre,
en son son piz tint la senestre.
Enmi la volte fu asise
la tumbe ou Camile fu mise ;
d'electre fu li sarcoz toz,
quatre images d'or ot desoz,
qui sostindrent as quatre cors.
Veissiaus ot asis lez lo cors,
plains de basme, d'autre licors
por refreschir la des odors.
Desus fu li covercles mis,
molt soltilmant i fu asis ;
toz fu antiers de calcedoine,
de jagonces et de sardoine ;
d'autres pierres menu triblees,
o sanc d'un serpant destrenprees,
fu li mortiers dont seelez
ert li sarcous, et asanblez.
Une liste ot d'or el tonbel,
letres i ot fait a neel,
son epitafe i fu escrit.
La letre sone, li vers dit :
« Ci gist Camile la pucelle,
qui molt fu proz et molt fu belle
et molt ama chevalerie
et maintint la tote sa vie.
En porter armes mist s'entente,
ocise an fu desoz Laurente. »
Desor la tonbe el mileu droit
une chaene d'or pandoit,
amont ert mise an la polie,
et descendoit par grant mestrie.
A l'un des chiés de la chaeine
pandié la lanpe, qui fu plaine
d'un chier oile de tel maniere
que molt gita clere lumiere ;
ne ja par feu ne defaudra,
toz tens ardra, toz tens durra.
Cele lanpe fu alumee,
toz jors ardra mes a duree,
se l'an ne la brise ou abat.
Ele ert d'un jagonce grenat,
n'ot de son grant si chier vaisel
en tot lo siegle, ne si bel.
Li autres chiés de la chaene
qui la lanpe conduist et meine,
a un piler de travers vint,
uns colons d'or el bec la tint,
soldez estoit sor la cimaise,
de la tonbe ert asez a aise.
Ja mais la lanpe ne charra
tant com li colons la tanra ;
il la tanroit toz tens mes bien,
se ne estoit sol une rien :
un archier ot de l'autre part,
tresgitez fu par grant esgart ;
androit lo colun ert asis
sor un perron de marbre bis ;
son arc tot antesé tenoit
et cele part visot tot droit.
Lo boldon avoit ancochié
et estoit si aparoillié
que le colon de bot ferist,
tantost com de la corde issist.
Li archiers pot longues viser
et toz tens mes l'arc anteser,
mais ja li boldons n'i trairoit,
se primes l'arc ne destandoit
le laz d'une regeteore
qui aparoilliez ert desore,
qui tenoit l'arc toz tens tendu.
A un sofle fust tot perdu :
qui soflast la regeteore,
et al destandist anislore
et li archiers idonc traisist
droit au colon, se l'abatist,
dunc fust la chaene rompue
et la lanpe tote espandue.
Quant Camile fu antonbee,
l'uisserie fu estoupee,
toz les aleors en desfont
qui estoient laissus amont,
par ou Camile i fu portee.
La sepulture ont delivree.
Endementiers que ce fu fait
li rois Latins volt faire plait
as Troïens d'acorder soi.
Turnus lo sot, se vint al roi ;
an sa cort ot grant asanblee ;
sa parolle li a mostree,
a toz les autres ansement
a descovert tot son talant.
« Seignor, fait il, bien sai et voi,
ne vos tenez pas tuit o moi ;
li plus de vos me vont boisant,
mais ja d'icest jor an avant
ne quier que nus de vos m'an vaille ;
bien ofre a faire la bataille
qui l'autre jor fu porparlee ;
de moie part est agreee,
combatrai moi contre Eneas.
Li jors soit pris ; se gel trespas,
que ne soie prez de bataille,
que de fornir la me defaille,
donc avrai ge le tot perdu,
toz tens me tenez a veincu ;
ja puis ne l'en movrai contraire,
l'enor et la terre d'Itaire
o Lavine quite li claing,
ce est la riens que ge plus aing ;
tot li lais quite et tot lo prenge,
se m'en defail, sanz nul chalenge.
Molt m'a a grant tort anvaï,
ge li ferai un geu parti :
ou ge l'ocirrai ou il moi ;
chascuns de nos s'estache an soi ;
ne voil que autre an moire mes,
par l'un de nos an ert la pes ;
lo quel que soit morir estuet,
ou anbedos, se estre puet.
Or an voie l'an lo plus fort,
ou qui a droit ou qui a tort.
Se ge i muir, ne me chalt puis
se il tient ce qu'avoir ne puis,
et se g'en puis estordre vis,
ge vos serai ansi amis
com vos lo deservez vers moi.
Et vos, sire, fait il au roi,
metez terme de la bataille ;
ne quidez pas qu'an moi defaille ;
mandez lo bien al traïtor
qui desraisnier velt ceste onor,
et ge la voil vers lui deffandre,
n'ai mes cure de plus atendre ;
l'an an puet traire a une fin
ancor enuit ou lo matin.
Les trives faillirent ersoir,
venuz nos est pres aseoir,
par moi afinera la guerre ;
se par mon cors la puis conquerre,
n'avra home an la compaigne
des Troïens qui ne s'en plaigne :
asez lor ferai puis mal traire,
mal nos chalongerent Itaire. »
Li rois oï ce que disoit
Turnus, qui la bataille offroit ;
ne voloit pas qu'il la feïst,
oianz toz les barons li dist.
« Amis, fait il, antant a moi.
Un covenant fis anvers toi
de ma fille, que t'otroiai,
et de ma terre t'eritai,
bien a passé plus de set anz.
Ne t'an puis pas estre garanz
contre les deus, qui tot otroient :
a Enee tote l'anvoient.
Ja contre lui n'i metron fin ;
ce dïent tuit nostre devin
que ça l'ont li dé amené
et d'Itaire l'ont erité.
Quant li deu vollent que il l'ait,
tu viaus anprendre trop fol plait,
qui combatre te vials o lui :
mescherra t'an, si com ge cui.
Ge ai molt grant pitié de toi ;
lai ce ester et si me croi,
asez porras aillors choisir
autres femes a ton plaisir ;
ceste li laisse an pais avoir,
pren la moitié de mon avoir,
se leisse ester icest desroi ;
ge ai molt grant pitié de toi. »
Turnus respont : « Or oi anfance.
De moi n'aiez vos ja pesance,
ne vos an soit il ja noiant
s'il m'an chiét bien ou malement ;
ne ruis que an soiez an cure.
Vos me failliez toz de droiture,
ma feme me volez tolir
et me rovez aillors choisir,
et clain quites mes covenanz ;
mais ainz serai vis recreanz.
A Enee faites savoir :
se la bataille velt avoir,
demain me trovera tot prest ;
li queus qu'en muire, fins an est ;
tot ait qui l'autre conquerra.
Trametez i cui vos plaira. »
Li rois oï de la bataille,
que la fera Turnus sanz faille,
pres la lor velt aterminer,
et nel quiert longues demorer ;
molt li poise qu'il la velt faire.
Quant voit que ne l'an puet retraire,
ses mesaiges aparoilla,
al Troïen les anvoia
et manda li qu'a l'uisme jor,
en un isle desoz la tor,
fust la bataille par aus dos ;
Turnus l'anhastisoit toz sos,
et qui veintra tot ait an fin.
Li mes s'an tornent par matin,
a Enee an sont alé,
defors sa tente l'ont trové.
Il li ont dit, ce vialt Turnus :
par lor dous cors, que il n'ait plus,
soit ceste guerre traite a fin ;
« a l'uisme jor bien par matin
lo troveras prest de bataille ».
Et Eneas dit que sanz faille
se combatra o lui cel jor,
et qui vaintra si ait l'enor.
La bataille est aterminee,
d'anbedos parz est agreee ;
andementiers ont trives pris
et ferme pes jusqu'a huit dis.
En ses chambres ert la raïne,
cel jor mist a raison Lavine.
« Fille, fait el, bien sai et voi
que cist mals est venuz por toi,
qui a essil met cest païs
et dont tant home sont ocis.
Turnus te vialt avoir, qui t'aimme,
et Eneas sor lui te claimme
et par force te vialt conquerre,
mais il lo fet plus por la terre
que il ne fait por toe amor ;
ja mais ne t'amera nul jor,
se puis savoir an nul androit
que de t'amor noiant li soit.
Lui ne doiz tu de rien amer,
mais ton coraige en doiz torner,
et covoitier que Turnus t'ait,
qui por t'amor sa terre lait,
por toi sole qui velt avoir.
Molt par l'an doiz buen gré savoir.
Ne l'aimes tu an ton corage ?
Par foi, tu es de tel aage
que tu doiz bien savoir d'amors
et les agaiz et les trestors
et les angins et les guinniers.
Tu t'i doiz traire volantiers,
envers celui qui formant t'aimme ;
celui qui a force te claimme,
de tot ton cuer lo doiz haïr,
car ton seignor te velt tolir.
Turnus est proz, sel doiz amer.
- Ge ne m'i sai prou atorner.
- Et tu l'apren. - Dites lo moi,
que est amors ? Ge ne sai coi.
- Ge nel te puis noiant descrire.
- Qu'en savrai donc, se ne l'oi dire ?
- Tes cuers t'aprendra a amer.
- Se n'an orrai autre parler ?
- Tu nel savras ja par parolle.
- Toz tens an quit donc estre fole.
- Ainz an porras tost estre aprise.
- Comfaitemant, se n'i sui mise ?
- Comance, asez an savras puis.
- Et ge comant, quant ge ne truis
qui me die que est amors ?
- Ge te dirai de ses dolors,
de sa nature que g'en sai ;
bien m'en sovient que ge amai ;
a poine an puet dire noiant
qui n'a amé ou qui n'en sent.
Se avoies une anferté,
mialz savroies la verité
des angoisses qu'en santiroies
et des dolors que tu avroies ;
qui t'en voldroit donc demander,
nel savroies mialz aconter,
et n'en seroies mialz certaine
que ge, qui bien seroie saine ?
- Oïl, mialz lo diroie asez ;
est donc amors anfermetez ?
- Nenil, mais molt petit an falt,
une fievre quartaine valt.
Pire est amors que fievre agüe,
n'est pas retor, que l'an an süe ;
d'amor estuet sovant süer
et refroidir, fremir, tranbler
et sospirer et baallier,
et perdre tot boivre et mangier
et degiter et tressaillir,
müer color et espalir,
giendre, plaindre, palir, penser
et sanglotir, veillier, plorer :
ce li estuet fere sovant
qui bien aimme et qui s'en sent.
Teus est amor et sa nature ;
se tu i velz metre ta cure,
sovant t'estovra andurer
ce que tu m'oz ci aconter
et asez plus. - N'an ai que faire.
- Por coi ? - N'i puis mon cuer atraire.
- Cist maus est buens, ne l'eschiver.
- Onc de bon mal n'oï parler.
- Amors n'est pas de tel nature
com autres maus. - Ge n'en ai cure.
- Et ja est ce tant dolce chose.
- Ge n'en ai soing. - Or t'an repose,
tu ameras ancor, ce croi,
si n'en feras noiant por moi.
Ne m'en porras noiant deçoivre ;
se puis savoir ne aperçoivre
que ton cors puisses atorner
al traïtor de Troie amer,
o mes dous poinz t'estuet morir ;
ce ne puis ge onques sofrir.
Turnus t'aimme, se te velt prendre ;
vers lui doiz tu d'amor antandre.
Aimme lou, fille ! - Ge ne sai.
- Gel t'ai mostré. - Et ge m'esmai.
- De coi ? - Del mal, de la dolor
qui toz tens vait sevant d'amor.
- Et ja est ce tot soatume.
Soëf trait mal qui l'acostume ;
se il i a un pou de mal,
li biens s'en suist tot par igal.
Ris et joie vient de plorer,
grant deport vienent de pasmer,
baisier vienent de baaillier,
anbracemenz vient de veillier,
grant leece vient de sospir,
fresche color vient de palir.
El cors s'en suit la granz dolçors
qui tost seinne les maus d'Amors ;
sanz herbe boivre et sanz racine
a chascun mal fet sa mecine ;
n'i estuet oignement n'entrait,
la plaie sane que il fait ;
se il te velt un po navrer,
bien te savra anprés saner.
Garde el tenple comfaitement
Amors i est poinz solement,
et tient dous darz en sa main destre
et une boiste an la senestre ;
li un des darz est d'or en som,
qui fet amer, l'autre est de plom,
qui fet amer diversement.
Navre Amor et point sovant,
et si est point tot par figure
por demostrer bien sa nature :
li darz mostre qu'il puet navrer
et la boiste qu'il set saner ;
sor lui n'estuet mire venir
a la plaie qu'il fet garir ;
il tient la mort et la santé,
il resane quant a navré.
Molt doit l'en bien sofrir d'Amor,
qui navre et sane an un jor.
Bien doiz estre de sa mesniee ;
se de lui t'eres aprismiee,
molt ameroies son servise ;
en po d'ore t'avroit aprise
ce que par moi fere ne vials.
Se tu t'en plainz et tu t'en dials,
totes voies t'anbelira ;
si an as mal, bien te plaira.
Antanz i tu ancor noiant ?
- Quant ge ne l'oi, ne sai coment.
- Ne te di ge lo trait d'amer ?
- Molt me sanble fier et amer.
- Ja vient aprés la grant dolçor,
asez an a l'an ainz dolor ;
Amors sane quant a navré.
- Molt est ainçois chier comparé.
- De quel chose ? - De mal sofrir.
- Molt estuet chier espanoïr
lo bien, ainçois que l'an an ait.
- Fous est qui a esciant fait
dunt l'an quide tant maus avoir ;
sachiez que ja nel quier savoir.
Or sui an pais et a repos,
ne m'i metrai, car ge ne os,
en tel destroit ; ge n'en ai cure ;
forz est li mals a desmesure ;
ge n'enprendrai oan amor,
dont quit avoir mal ne dolor. »
Molt ert salvage la meschine ;
atant la lese la raïne,
ne la velt pas plus esforcier,
quant voit que ne li a mestier.
Buenes triues et seürté
ot antre çals de la cité
et çals defors de l'autre part ;
nus d'aus n'a de l'autre regart
que il lo coit ne qu'il l'asaille
desi qu'al jor de la bataille.
Eneas issi de sa tente
et esgarder ala Laurente,
toz desarmez a grant compaigne ;
a cheval fu an une plaigne
qui ert aval desoz la tor.
Cil de la vile li plusor
vont as creniaus del mur monter
por les Troïens esgarder ;
ce dïent tuit comunalment
que soz ciel n'a plus bele gent ;
bien sont vestu et conreé,
mais toz les passe de bialté
Eneas, qui lor sire estoit.
Molt lo loë chascuns quel voit ;
dïent que molt est genz et biaus,
grant los an font par les creniaus.
Lavine fu an la tor sus,
d'une fenestre garda jus,
vit Eneam qui fu desoz,
forment l'a esgardé sor toz.
Molt li sanbla et bel et gent,
bien a oï comfaitemant
lo loënt tuit par la cité
et de proëce et de bialté ;
bien lo nota an son corage
la ou al fu an son estage.
Amors l'a de son dart ferue ;
ainz qu'el se fust d'iluec meüe,
i a changié cent foiz colors :
or est cheoite es laz d'amors,
voille ou non, amer l'estuet.
Quant voit que eschiver n'en puet,
vers Eneam a atorné
tot sun corage et son pansé :
por lui l'a molt Amors navree ;
la saiete li est colee
desi qu'el cuer soz la memelle.
Tote ert sole la damoiselle,
l'uis de la chanbre ala fermer,
revient a la fenestre ester
ou al reçut lo cop mortal ;
d'iluec esgarde lo vasal.
Ele comance a tressüer,
a refroidir et a tranbler,
sovant se pasme et tressalt,
sanglot, fremist, li cuers li falt,
degiete soi, sofle, baaille :
bien l'a Amors mise an sa taille !
Crie et plore et gient et brait ;
ne set ancor qui ce li fet,
qui son corage li comuet.
Quant se redrece et parler puet,
« Lasse, fait ele, que ai gié ?
Qui m'a sorprise, que est cié ?
Or ainz estoie tote saine,
or sui tote espalie et vaine,
dedanz le cors une ardor sent,
mes ne sai pro qui si m'esprent,
qui mon corage me remue
et dont ge sui si esperdue,
dont mes cors sent dolors mortaus,
se ce ne est cil cuivers maus
dont ma mere m'aconta ier
dont al me voloit anseignier ;
ne sai Amors ou com a nom,
mais ne me fet se tot mal non.
Ge quit, mien esciant, ge ain ;
des or vanrai bien au reclaim ;
ge sent les maus et la dolor
que ma mere me dist d'Amor.
Ou est li rasoagement,
la boiste o tot son oignement ?
Ce me disoit hier la raïne
que Amors porte sa mecine
et qu'il senot sempres la plaie ;
ne quit que ja secors an aie ;
quant sa mecine me demore,
ne sai, lasse, qui me secore ;
ge quit que la boiste est perdue
ou la poisons est espandue.
Bien sai par tant come ge sent,
que m'a navree malement ;
s'il ne resane tost la plaie,
donc est malvese sa menaie.
Ahi, lasse, tant mar i mui !
Ja m'estranjoie ge de lui,
son vangement an a bien pris,
an grant esfroi a mon cors mis.
De sa mesniee m'estuet estre ;
ci m'a saisie a la fenestre,
dont lo Troïen esgardoie ;
nule garde ne me donoie
que ge l'amasse a ceste foiz.
Or est mes cors por lui destroiz,
or pantese et or tressalt,
an po d'ore ai et froit et chalt.
Lo Troïen m'estuet amer,
mais molt lo me covient celer,
que la raïne ne lo sache,
qui m'en destroint et me menace :
ne velt que vers lui preigne amor.
Qu'en puis ge, lasse, se ge plor ?
Or l'ain, gehui m'en ert petit.
- Fole Lavine, qu'as tu dit ?
- Amors me destroint molt por lui.
- Et tu l'eschive, se lo fui !
- Nel puis trover an mon corage.
- Ja n'eres tu ier si salvage.
- Or m'a Amors tote dontee.
- Molt malement t'en es gardee.
- Molt m'an ert po gehui matin,
or me fet fere male fin ;
ne garrai pas longues issi.
- Por coi t'arestas tu ici ?
- Por lo Troïen esgarder.
- Bien t'an peüsses consirrer.
- Por coi ? - Ne fu noiant savoir
quel venisses ici veor.
- Maint an i ai ge ja veü,
unc mes de nul rien ne me fu.
L'en n'aimme pas quant que l'an voit ;
trop par seroie en grant destroit,
se ne pooie home esgarder
que moi ne esteüst amer :
ou mervoille en ameroie
ou molt po an esgarderoie.
Ai ge forfet por ce quel vi ?
N'avra Amors de moi merci ?
Il me navra an un esgart,
en l'oil me feri de son dart,
de celui d'or, qui fet amer ;
tot lo me fist el cuer coler.
Ge guit que fui sole navree,
donc m'a Amors a tort menee ;
li Troïens ne s'en sent mie,
ne li est gaires de ma vie,
garder ne doigne cele part ;
Amors l'a point, ce quit, del dart
qui est de plom et fait haïr ;
dont m'estuet il a duel morir.
Lasse, comant porrai amer,
se ge ne truis d'amor mon per ?
Ce m'est avis que ge foloi,
sel voil amer et il n'aint moi :
il an estuet dous en un cople
et chascuns soit vers l'autre sople
et face li ses volantez.
Or sai ge ja d'amor asez ;
bien me disoit ma mere voir :
n'an pooie pas tant savoir
par nul autre come par moi ;
molt an sui sage, bien i voi ;
Amors a escole m'a mise,
an po d'ore m'a molt aprise.
Amors, molt sai bien ma leçon ;
or ne m'as leü se mal non,
del bien me redevroies lire ;
or m'as navree, or soies mire ;
Amors, or me sanne ma plaie.
Molt est malvese ta menaie,
ge ne te sai tant bel proier
que me voilles de rien aidier ;
tu me meïs a grant desroi,
il m'estovra clamer de toi.
A cui ferai ge ma clamor ?
Qui me puet fere droit d'amor ?
Soz cui maint il ? An quel jostise ?
Ge ne sai pas sa manantise.
Sor lui n'a seignor an nul leu,
molt tient legieremant son feu ;
quant que il velt a en destroit,
ne fet por autre tort ne droit.
Amors, tu m'as tornee an val,
Amors, car m'alege cest mal !
Amors, an ceste novelté
me demoines trop grant ferté.
Amor, m'as mise el cors la rage,
un sol petit m'en asoage,
que me puisse raseürer ;
mialz reporrai mal andurer.
Ge sui une meschine fole,
novelement m'as a t'escole,
tot ai apris an moins d'un jor,
les maus, la poine, la dolor ;
forment me plain, griément me dueil.
Amors, car retorne ton foil,
de l'autre part me fai garder !
Des or redevroie taster
del bien et de la soatume ;
el cors m'as mis une amartume
peor que suie ne que fiel.
Amors, redone moi del miel,
si rasoage ma dolor
par aucune bone savor !
Bien sai des maus que tu puez faire,
mais de tes biens ne sent ge gaires :
ancor ne m'as mostré noiant.
Que as tu fet de l'oignement
que soloies jadis porter
a tes males dolors saner ?
Amors, troblé m'as mon corage,
un sol petit lo m'asoage.
Vis m'est que sui tote müee,
et palie et descoloree.
Ma mere set molt de tel rien,
et al s'en apercevra bien.
a mon viaire, a ma color,
que sorprise sui molt d'amor.
S'el me demande que ge ai
et se ge aing, que li dirai ?
Comant li porrai ge celer ?
El me verra color müer,
fremir, tranbler et espamir
et sospirer, giendre, palir ;
se ge li çoil, bien lo savra
a ces sanblanz qu'ele verra.
Ne quier mantir que ne le die,
que g'em ; ne li celerai mie ;
s'ele me demande aprés cui,
coment li nomerai celui
dont ele m'a tant deveé,
qu'ele en conoisse verité ?
El m'ocirra, mes moi que chalt ?
Autre mecine que me valt ?
N'an quit avoir autre confort,
de ceste angoisse, fors la mort.
Ge l'ai anpris trop folement,
sel deüsse faire altrement :
ge ne deüsse m'amor pas
atorner si vers Eneas
n'an aüst Turnus autretant ;
nus n'an deüst aler avant,
n'an deüsse plus armer l'un,
mais bel sanblant faire a chascun
et faire si, coment qu'alast,
li quels d'els dous me desresnast,
ne m'en puïst savoir mal gré
que ne l'eüsse ainçois amé.
- Ne sai que s'est a devenir,
se deüsse m'amor partir,
que chascun l'aüst igalment.
- Ce qui, ne me neüst noiant :
l'un et l'autre deüsse atraire ;
ansi poïsse ge bien faire,
se ges amasse andos issi ;
donc ne faillisse a un ami ;
li quels que fust morz ou vencuz,
l'un an aüsse de mes druz.
- Fole Lavine, qu'as tu dit ?
Or resez tu d'amor petit.
Puet l'an donc si partir amor ?
Or le tiens tu por changeor !
Qui bien aimme ne puet boisier ;
si est leals, ne puet changier ;
bone amor vait tot solement
d'un sol a autre senglement ;
des que l'an velt lo tierz atraire,
puis n'i a giens amors que faire.
Qui fermement velt bien amer,
son compaignon ait et son per ;
del tierz aprés ne sai ge mie ;
puis sanble ce marcheandie.
Rire puet l'an bien a plusors,
mais ne sont pas voires amors
don l'an apaie dous ou trois ;
ne tient d'amor precepz ne lois
qui plus que un an velt amer :
ne si velt pas amor dobler.
Par foi, ge ne ainz pas ansi,
Eneas tien por mon ami,
ge l'ain. Ce ne ferai ge mie
que de m'amor face partie,
ne li voil pas d'amor boisier,
o lui n'i avra parçonier ;
que qu'il m'an doie avenir,
ja de s'amor ne quier partir ;
ge ne sui mie ancor a change.
Molt estoie ier d'amor estrange,
or sai ge molt de sa nature ;
m'antante i metrai et ma cure ;
or me rest bon et or le voil,
or m'en est grief et si m'en doil,
or sent mon cuer, or voil amer,
or an voldroie molt parler ;
s'or trovoie qui m'escotast
et de mon consoil me celast,
g'en savroie maint bon trait dire.
Se il me fait corroz ne ire,
refera moi bien a cort terme ;
onques mes ialz n'en gita lerme
qui ne me soit tot mis an lou :
joie an avrai et ris et geu ;
n'en ai eü dolor mortal,
ne me rende tot par igal
le bien aprés et la dolçor ;
molt me plaira al chief del tor.
Ne sai, lasse, que ce sera ;
bataille ont pris, et qui vaintra
sanz chalonge me doit avoir ;
mais une rien quit bien savoir :
se Turnus voint, ne m'avra mie ;
ge voil ainçois perdre la vie,
se Eneas i est ocis,
que ja Turnus soit mes amis. »
Tant antandi la damoisele
a desraisnier s'amor novele,
que Eneas s'an retorna ;
vet s'en, qu'il ne l'araisona.
Donc quida el de duel morir
et fist un molt parfont sospir ;
ariere chiét, si s'est pasmee,
et dit, quant se fu relevee :
« Lasse, dolente, que fait il ?
Retorne s'en ? Par foi, oïl,
et si ne parlera a moi ;
de ce ne prent il or conroi.
Ge ne quit pas que il s'en alt.
- Fole chaitive, toi que chalt ?
- Trop m'en chalt il, quant il m'a morte.
- Comfaitement ? - Mon cuer an porte,
il lo m'a de mon ventre anblé.
- Molt folement l'as donc gardé :
- Mes cuers avoc lo sien s'en vait,
desoz l'eisselle lo m'a trait.
Amis, ne retorneroiz mie ?
Molt vos est po de vostre amie.
Ne puis avoir de vostre part
un dolz sanblant n'un bel regart ?
Ma vie est tote antre voz mains.
Cui chaut, quant vos n'iestes certains
que ge vos ain de bon corage ?
Ne m'en acrerai an mesage
par cui vos feïsse savoir
que m'amistiez poëz avoir ;
et nequedan ge troveroie
par cui mander ; mais ge crienbroie
que vos m'an tenissiez propere,
se vos mandoie amor premere,
et quant m'avroiz sanz contredit
(car ce sera jusqu'a petit),
vos dirïez qu'itel atrait
come j'avroie vers vos fait,
redeüsse ge faire aillors,
novellerie fust d'amors.
Amis, ce ne quidiez vos mie ;
a toz jors serai vostre amie,
ja vostre amor ne changerai ;
soiez segur : se ge vos ai,
ja n'amerai home fors vos,
ne soiez ja de moi jalos. »
La meschine ert a la fenestre,
ne pooit dire tot son estre,
ne ce que sent de son ami.
Quant voit que il s'an vet issi,
o l'oil le suit tant com al puet,
garde soantre, ne se muet
desi que nel pot mes veor.
Trestot lo jor, desi qu'al soir,
s'estut iluec, si esgarda
lo lou par ou il s'an ala :
molt li sanblot la voie bele.
Tant antandi la damoiselle
a l'esgarder et au duel faire
et au plorer et al mal traire,
onc ne se volt d'iluec movoir
desi que nel pot mes veoir.
Ancor donc a enviz s'en torne,
molt fu dolante et triste et morne.
Por droit noiant s'ala colchier,
car tote nuit l'estut veillier
et degiter et tressaillir,
descovrir soi et recovrir ;
el lit se torne de travers
et donc adanz, puis a envers,
et met son chief as piez del lit.
La nuit ot po de son delit,
trait ses chevous, bat sa petrine,
grant duel demoine la meschine ;
asez avoit mal an dormant,
n'avoit mie mialz an veillant.
Quant li tressailloient li oil,
qui toz tens erent an remoil,
donc li ert vis qu'il la tenoit ;
de la joie qu'ele an avoit
tornot soi an cele freor,
si acolot son covertor ;
et quant el se reporpansot
qu'il n'i ert pas, si se pasmot.
El cors li ert li feus, qui l'art ;
el se tornot de l'autre part,
relevot soi, puis s'aseoit,
et donc se recolchot a droit
et apelot celui de Troie
tot soavet, que l'en ne l'oie.
Antre ses danz dit belement :
« Amors me moine malement,
le jor ai mal et la nuit pis.
Amors ne tient gaires de pris
d'ocirre une meschine tendre
qui ne se puet vers li deffandre ;
tu m'apreïs or grant leçon,
onc n'i ot vers se de mal non.
Car m'alege de ta mecine.
- Repose toi, fole Lavine,
ceste leçon doiz molt fermer.
- Trop la sai ja bien recorder.
- Antan i molt, se la retien.
- Tot sai lo mal, po sai del bien.
Amor de menace n'a cure,
trop me moine grant aleüre ;
a ce que m'a chargié grant fais,
lasser m'estuet, se ge nel lais ;
le sostenir et l'enchauchier
m'esmaie molt a l'aprochier. »
Molt traist la nuit mal la meschine,
et l'andemain, quant la raïne
la vit ansi descoloree,
sa face et sa color müee,
de son estre li demanda,
et ele dit que la fievre a.
Bien sot la mere qu'el mentoit,
altrement ert que ne disoit ;
ele la vit primes tranbler
et donc aneslopas süer
et sospirer et baaillier,
taindre, nercir, color changier :
bien sot qu'amors l'avoit saisie,
qui la tenoit an sa baillie.
Demende li se ele amot ;
cele li dit qu'onques ne sot
que est amors ne qu'il set faire.
La raïne ne l'an croit gaire,
que qu'el li die qu'ele n'aint,
et dit : « Ge conois bien cest plaint
et cez sospirs qui si lons sont :
d'amors vienent, de molt parfont ;
plainz et sospir qui d'amor vienent
sont molt traitiz, pres del cuer tienent.
Fille, tu aimes, ce m'est vis.
- Unques d'amer ne m'entremis.
- Tu sens destroiz de sa nature.
- Ne sai que s'est, ge n'en ai cure.
- Ou tu voilles ou tu ne doinz,
tes vis an est paliz et toinz.
Fille, tu aimes, bien lo voi ;
tu me celes, ne sai por coi ;
ce m'est molt bel se vels amer,
tu ne me doiz noiant celer.
Turnus t'aime, s'i a lonc tens ;
se tu l'aimes, gel tien a sens :
tu doiz amer de bone amor
celui qui t'aime par enor.
Ge ne t'en sai noiant mal gré,
ja t'ai ge bien amonesté
et bien t'an ai an voie mise ;
bial m'est que or t'en voi sorprise.
Or pren conroi que il lo sache
que tu l'aimes. - Ja Dé ne place
qu'il m'amor ait ! Non avra il.
- Comant, ne l'aimmes tu ? - Nenil.
- Et gel voil, ge. - Vos l'amez bien.
- Mais tu l'aime. - Ne m'en est rien.
- Ja est il biaus et proz et genz.
- Pou me toche au cuer dedanz.
- Bien est an lui salve t'amor.
- Ge ne l'amerai ja nul jor.
- Et qui as tu donc aamé ?
- Vos i avez trop oblïé
la premereine question,
savoir se j'ai ami ou non.
- Ce sai ge bien, esprové l'ai.
- Plus an savez que ge ne sai.
- Ne sez ? Ja senz tu les dolors.
- Donc n'a l'an mal ne mes d'amors ?
- Oïl, asez, mais nequedant
an puet veor certainement
a ce que palie es et vaine
que tu te muerz et si es saine,
que bien aimes ; n'as altre mal ;
n'est giens anfermetez mortal :
l'en en a poines et dolors,
mais longuement vit on d'amors.
Bien sai que esprise es d'amer.
- Ce m'avez ancor a prover.
- N'i estuet altre provement ;
ja voi ge bien apertement.
- Dites lo vos por mes dolors ?
A l'an teus angoisses d'amors ?
- Oïl, et de plus forz asez.
- Ne sai dont vos m'araisonez,
mais grant mal et grant dolor sent.
- As tu de nul home talant ?
- Naje, fors d'un, d'autre n'ai soing,
molt me desplest que trop m'est loing.
- Qu'en voldroies, que t'an est vis ?
- Que ansanble fussiens toz dis ;
molt me fet mal que ge nel voi
et qu'il ne parolle o moi ;
quant ge nel voi, s'an ai dolor.
- Par foi, tu l'aimes par amor.
- Coment, aime l'an donc ansi ?
- Oïl. - Donc sai ge bien de fi
que ge ain bien, mais ne savoie
gehui matin que ge avoie.
Dame ge aim, nel puis noier,
vos me devez bien consoillier.
- Si ferai ge, se tu me croiz :
quant or tes cuers est si destroiz,
tu me doiz bien dire por cui.
- Ge ne os, dame, car ge cui
que molt m'an savrïez mal gré ;
vos lo m'avez molt deslöé,
vos m'an avez molt chastïee ;
de tant m'en sui plus aprismiee :
amors nen a soing de chasti ;
se vos nomoie mon ami,
ge crienbroie que vos pesast.
- Unques ne quit, qui bien amast
que nul amant volt chastïer.
- Ge ain, nel puis avant noier.
- Donc n'a non Turnus tes amis ?
- Nenil, dame, gel vos plevis.
- Et comant donc ? - Il a non E... »
puis sospira, se redist : « ne... »,
d'iluec a piece noma : « as... »,
tot en tranblant lo dist en bas.
La raïne se porpensa
et les sillebes asanbla.
« Tu me diz “ E ” puis “ ne ” et “ as ” ;
ces letres sonent “ Eneas ”.
- Voire, dame, par foi, c'est il.
- Se ne t'avra Turnus ? - Nenil,
ja ne avrai lui a seignor,
mais a cestui otroi m'amor.
- Que as tu dit, fole desvee ?
Sez tu vers cui tu t'es donee ?
Cil cuiverz est de tel nature
qu'il n'a gaires de femmes cure ;
il prise plus lo ploin mestier ;
il ne velt pas biset mangier,
molt par aimme char de maslon ;
il priseroit mialz un garçon
que toi ne altre acoler ;
o feme ne set il joër,
ne parlerast pas a guichet ;
molt aime fraise de vallet ;
an ce sont Troïen norri.
Molt par as foiblemant choisi.
N'as tu oï comfaitemant
il mena Dido malement ?
Unques feme n'ot bien de lui,
n'en avras tu, si com ge cui,
d'un traïtor, d'un sodomite.
Toz tens te clamera il quite ;
se il avoit alcun godel,
ce li seroit et bon et bel
quel laissasses a ses druz faire ;
s'il lo pooit par toi atraire,
nel troveroit ja si estrange
qu'il ne feïst asez tel change,
que il feïst son bon de toi
por ce qu'il lo sofrist de soi ;
bien lo lairoit sor toi monter,
s'il repueit sor lui troter ;
il n'aime pas poil de conin.
De cest sigle seroit tost fin,
se tuit li home qui i sont
erent autel par tot lo mont ;
ja mes feme ne concevroit,
grant sofraite de gent seroit ;
l'an ne feroit ja mes anfanz,
li siegles faudroit ainz cent anz.
Fille, molt as lo sens perdu,
quant de tel home as fait ton dru
qui ja de toi ne avra cure
et qui si fet contre nature,
les homes prent, les fames let,
la natural cople desfait.
Garde nel me dïes ja mes ;
ceste amistié voil que tu les,
del sodomite, del coart ;
ton corage torne altre part,
aime celui qui t'amera,
qui t'a amee set anz a,
qui tote a mise en toi s'antante :
garde que il ne s'en repante.
Se tu joïr vials de m'amor,
donc lesse ester lo traïtor
et t'amor torne vers celui
dont ge te pri, se lai cestui ;
cil te seroit toz tens estrange.
- Ge ne puis pas faire cest change.
- Ce que ge voil ne doiz amer ?
- Nel puis an mon cuer atorner.
- Que t'a forfet ? - Moi ? nule rien.
- Car l'aime donc et si t'i tien.
- Autre ai choisi, ge nel puis faire.
- Se ne te puez d'amor retraire ?
- Nenil, par foi n'est mie gas ;
n'est Cupido frere Eneas,
li deus d'amor qui m'a conquise ?
Vers son frere m'a molt esprise.
Quel deffanse ai ancontre amor ?
N'i valt noiant chastel ne tor,
ne halt paliz ne grant fossé ;
soz ciel n'a cele fermeté
qui se puisse vers lui tenir,
ne son asalt gramment sofrir ;
parmi set murs trairoit son dart
et navreroit de l'autre part :
l'an ne se puet de lui garder.
Lo Troïen me fet amer,
por lui me met an grant destroit.
Quidez vos donc que bel me soit
et que gel face de mon gré ?
C'est ancontre ma volanté.
Amors me met an sa baillie,
ne sai comant gel contredie,
ce que il viaut que ge nel face
ne por destroit ne por menace.
Qui contre aguillon eschaucire
dous foiz se point, toz jors l'oi dire.
Ge ne l'os mie correcier,
car del tot sui an son dangier.
Amors, ge sui en ta baillie,
an ton demoinne m'as saisie.
Amors, des or me clain par toi,
Amors, ne fere tel desroi !
Amors, soëf un po me moine ! »
A icest mot perdi l'aloine
et pasma soi ; sole l'i lait
la raïne, si s'an revait.
En autre chanbre an est antree.
Set foiz s'est Lavine pasmee,
ne pot durer n'en repos estre.
El s'an rala a la fenestre,
la ou amors l'avoit seisie ;
la tente Eneas a choisie,
molt volantiers la regarda,
droit cele part son vis torna.
El n'en pooit son oil torner ;
bien tost, s'ele poïst voler,
fust ele o lui el paveillon ;
ne pooit panser s'a lui non
et redisoit al chief del tor :
« En fol leu ai torné m'amor ;
ja n'en quidai avoir corage ;
car te repanz, si fai que sage.
- Fole Lavine, aies mesure,
n'atorner pas a ce ta cure,
ne te puisses d'amor partir
des que te voldras repentir.
- Qui puet amer an tel maniere
ne retorner ansi ariere ?
Puis que Amors m'a si saisie
et qu'il me tient an sa baillie,
ne m'en loist mie resortir
ne a ma volanté partir.
Amors est molt de mal atrait ;
cui il prent, a enviz lo lait.
Trop l'ai laisié sor moi monter,
ne m'en puis mie delivrer,
quant que il vialt puet de moi faire ;
ne m'i gardai prou a l'atraire,
mais bien me redevroit legier
et l'orgoillos alques pleissier
por cui ge sui an tel destroit.
Amors ne me fet mie droit,
quant ge me plain et il s'en rit ;
muir moi et lui an est petit.
Mais que sai ge de son pensé ?
Se il nel m'a si tost mostré,
se l'an puet il estre autretant,
ou plus, que il ne fet sanblant ;
sages hom est, si atandra
desi que tens et leus vendra.
Et ge quel la ferai, dolante ?
A mon hués est male l'atente,
ne puis mie tant consirrer,
ne mal sofrir ne doloser,
se ne voil longuement mal traire.
- Comant lo voldras tu donc faire ?
- Et ja li voil faire savoir.
- Quel mesage porras avoir ?
- Ge ne quier nul autre de moi.
- Iras i tu ? - Oïl, par foi.
- A grant honte t'iert atorné.
- Cui chalt ? se faiz ma volenté,
molt m'en ert pou que l'an an die.
- Tol, ne dire tel vilenie,
que ja femme de ton parage
anpraigne a faire tel viltaige
qu'a home estrange aille parler
por soi ofrir ne presenter.
Atant un po, ja t'avra il ;
tu seroies toz tens plus vil,
et il noalz t'an priseroit
enz an son cuer, quant il t'avroit.
- Que ferai donc ? - Celerai li ;
n'est biens que il lo sache issi.
- Et comant donc ? - Un po atant,
li termes ert prochenemant
que la bataille an estera,
et se il voint, il te prendra ;
donc i vendras bien a tot tens ;
sofre un petit, si sera sens ;
et se il est morz et veincuz
et Turnus soit a ce venuz
qu'il te doie a feme prendre,
sel pooit savoir ne antendre
que eüsses cestui amé,
toz tens t'avroit mes an vilté.
- De cel n'ai ge nule paor,
lui n'avrai ge ja a seignor ;
se Eneas i est conquis
ou par mesavanture ocis,
ocirrai moi, ge n'en sai plus ;
ja vive ne m'avra Turnus,
por lui nel quier ge celer pas
que mes druz ne soit Eneas ;
o lui me tien, choisi l'en ai,
ja mes d'amer ne li faudrai.
Mais ge ne sai coment gel face,
com ge porchaz que il lo sace
que s'amor m'a an grant destroit ;
car ainz que la bataille soit,
li voil primes faire savoir,
s'an ert plus fiers al mien espoir ;
se de m'amor est a seür,
molt l'an trovera cil plus dur,
molt an prendra grant hardement,
s'il sot onques d'amor noiant.
Por moi se devra molt haitier,
s'il n'est de cel malvés mestier
dunt la raïne le blestange ;
se ce est voirs, com puet se prenge.
Savoir m'estuet, si com ge cui,
qu'il m'amera se ge aing lui.
Tot escrivrai an un brievet,
manderai li par un foillet
tot mon estre, tot mon corage ;
asez porchacerai mesage
par cui li trametrai l'escrit.
Il savra bien des qu'a petit,
ainz demain nuit savra mon estre. »
Adonc leva de la fenestre
et quist tost ancre et parchemin,
si a escrit tot an latin.
La letre dit qui fu el brief :
saluz mandot el premier chief
a Eneam son chier ami
et dist aprés c'al l'amot si,
ne li ert mes de nule rien ;
ne ja n'avroit repos ne bien,
s'il n'en pensot prochenement.
Tot li descovri son talant
et a el parchemin bien point
que molt l'angoisse et la destroint
l'amor de lui, si qu'ele an muert ;
par molt grant dolçor l'an requiert
que li prenne de li pitié,
et l'a saisi de s'amistié.
Quant ot escrit ce qu'el voloit,
lo brief a ploié molt estroit ;
comença soi a porpanser
an cui al se porra fïer,
par qui el li puisse anvoier.
Ne s'an savoit prou conseillier,
a la fenestre s'an rala,
mist fors son chief, vers l'ost garda,
et vit que Eneas venoit
vers la cité, com il soloit ;
ele an fu molt joiose et liee.
Il s'arestut une traitiee
pres de la tor de l'autre part :
por les tries n'i ot regart.
La damoiselle a lo brief pris,
anviron la fleche l'a mis
d'une saiete barbelee ;
la letre an a dedanz tornee,
o un fil estroit lo lia.
Un archier lo roi apela.
« Amis, fait ele, trai moi tost
ceste saiete a çals de l'ost,
qui sont laüs soz cele tor ;
ici agaitent tote jor,
ge quit que ce sont lor espies ;
se les trives erent faillies,
bien ont veü et esgardé
ou il avroit moins de ferté
et qui peor est a deffandre,
et par iluec nos quident prendre.
« Dame, fait il, trives i a,
et desfaiz ert ques anfraindra ;
n'ont nul regart ne nos n'avon :
bien l'ont afïé li baron. »
El li a dit : « Bien le puez faire,
ge ne te ruis pas a als traire,
por ce qu'en doies nul ferir,
mais por als faire departir.
Trai devant als que il la voient,
ne puet chaloir s'il s'en esfroient,
mais que nen i ait nul tochié :
mol avrion mal esploitié. »
Li archiers tant son arc d'aubor,
la saiete trait de la tor ;
el chiét sor l'orle del fossé
ou cil estoient aresté ;
pres cheï d'als, que ne fist mal,
ne a home, ne a cheval.
Cil se trestrent un po an sus,
antr'als lo dïent, que Turnus
avoit les trives trespassees
que il avoient afïees.
Eneas a dit a sa gent.
« Seignor, fait il, hastivement
voil anvoier an la cité
don nos avions seürté
et avions trives par foi.
Quant anfraites les a sor moi,
manderai lor que ne tien mais
vers negun d'aus trives ne pais,
et s'il s'an vollent desraisnier
qu'il ne l'aient forfet premier
et desor nos la trive anfraite,
la saiete qui nos fu traite
soit mostree, sel proveron ;
s'il lo neient de traïson,
bien mostrerons que il ont tort.
Alt uns de vos, se la m'aport. »
Uns d'aus corut, et si l'a prise,
a Eneam el poing l'a mise.
Choisist le brief, sel deslia ;
la damoiselle l'esgarda.
Eneas esgarda l'escrit,
tot a veü que li briés dit ;
en la letre voit et antant
que Lavine l'amot formant
et que segurs fust de s'amor,
car ja n'avroit altre seignor.
Tot a veü quant que manda,
molt s'en fist liez, bien lo cela :
ne volt que sa gent lo saüst
ne que nus d'aus l'aperceüst.
Devers la tor s'an retorna ;
Lavine vit qu'il l'esgarda,
baisa son doi, puis li tendit,
et Eneas bien l'entendit
que un baisier li anveot,
mes nel senti, ne il nel sot,
de quel savor ert li baisiers ;
il lo saüst molt volantiers.
Teus cent l'an anveia le jor,
la ou ele estoit an la tor ;
unques ne sot que il savoient,
que dusque lui ne parvenoient.
Il l'esgardot molt dolcement,
s'il ne s'atarjast por la gent ;
ne regardot pas de droit oil ;
cele cuidot que fust orgoil
et qu'il ne la deignast amer.
Quant il la voloit esgarder,
si se tornot de l'altre part,
puis si conduioit son esgart
desi que androit lui venoit ;
an icel point ses ielz tenoit,
tant com pooit li afichot,
an trespassant la regardot.
Maint senblant i firent d'amor.
Quant vint a l'avesprer del jor,
si s'en retorna Eneas,
vers l'ost chevalche tot lo pas,
la cité regardot sovant
et donc redisoit a sa gent
que molt par estoit la tors bele :
plus le disoit por la pucelle
que ne faisoit por la meisiere.
Al paveillon revint ariere,
il descendié devant sa tente ;
ses corage ert toz a Laurente :
amors por la fille lo roi
l'ot molt tost mis an grant esfroi.
Unques ne li tint de mangier,
de halt vespre s'ala colchier,
molt li delictot a panser,
en son corage a recorder
com la pucelle l'esgardot,
qui les baisiers li anveot.
Tot ot noté an son corage
et son senblant et son visage ;
al cuer li toche la dolor.
Cupido, qui ert deus d'amor,
qui ses freres charnaus estoit,
an sa baillie lo tenoit ;
unc nel laissa la nuit dormir,
molt li fist faire maint sospir.
Il se degiete et estant,
torne et retorne molt sovant ;
onques la nuit ne ot somoil :
Amors l'ot mis an grant trepoil,
Amors lo faisoit trespanser,
Amors lo faisoit tressüer
et refreidir et espaumir
et sospirer et tressaillir.
Amors l'argüe et comuet,
tressalt que reposer ne puet ;
an son seant se rest asis,
molt estoit mornes et pensis
et redisoit an son corage :
« Amor me fet molt grant oltrage,
qui me moine an tel maniere :
sos ciel n'a si vil chanberiere
que il menast plus a desroi
ne plus vilment que il fait moi,
qui sui ses frere et il est miens.
De lui me deüst venir biens,
tot mal me fait et tot me mate ;
voirs est que prïé mal achate.
Amors, ne ai vers toi rados,
tu ne me lais avoir repos,
nus homs estranges, par ma foi,
n'eüst noalz que ge vers toi.
Tu m'as de ton dart d'or navré,
mal m'a li briés anpoisoné
qu'entor la saiete trovai.
Por fol lo lui, mal lo baillai :
ja me devoie ge clamer
et çaus dela de ce reter
qu'il avoient la pais anfraite
par la saiete qui fu traite.
- Tais, Eneas, or as tu tort.
- Comant ? Ge sui navrez a mort !
Comant tairai ? Com puet remaindre,
qui batuz est, qu'il ne s'ost plaindre ?
La saiete qui trete fu
m'a malemant el cors feru.
- Tu manz, molt cheï loing de toi.
- Ele aportot ma mort o soi,
angoisosemant me navra.
- Ne sez que diz, ne te tocha.
- Non voir, cop ne plaie n'i pert,
mais li brievez qui antor ert
m'a molt navré dedanz le cors.
- Li cuirs est toz sains de defors ;
li briés coment ? - Ja me mostra
ce que Lavine me manda.
- Donc n'iés tu autrement navré
se del brief non qui t'a mostré
que Lavine te vialt amer ?
- Ge non. - Ne t'an doiz pas clamer.
Qui te fera droit d'un foillet ?
Lai ce ester, ne t'entremet,
et si panse de ta bataille.
Ne sai que ceste amor te vaille,
car se tu voinz, ce puez savoir
que donc la t'estuet il avoir ;
se vencuz es, se l'as perdue,
si an fera autre sa drue.
- Ce est tot voir, mais nequedant
molt m'a doné grant hardement :
ne quit c'ons cors de chevalier
vers moi la puisse desraisnier.
Molt par li doi savoir bon gré
qu'el m'a primes amor mandé,
et molt me metrai a grant fais,
ainz que la perde et que la lais.
- Et nequeden feme est molt sage
d'enginier mal an son corage ;
il puet bien estre que Turnus
a de s'amor ou tant ou plus,
et qu'ele est a seür de lui ;
parler püent ansanble andui,
s'amor li a puet c'estre ofert,
si com a moi tot an apert ;
une chose nos fait antandre,
li quels que l'aviegne au prendre,
que ele l'ait ainçois amé ;
del quel qui l'ait vialt avoir gré ;
fame est de molt male voisdie.
- Or ai pensé grant felenie ;
el m'a mandé tot son talant
par son escrit priveement
et mostree m'a la dolor
que ele trait por moie amor.
Ge quit, se ele ne santist
teus angoisses, ja nel deïst :
ne puet parler d'amor noiant
qui ne aimme et qui n'en sent ;
bien ai el brief aperceü,
qui par angin tramis me fu,
que molt se dialt et molt se plaint ;
ge ne quit mie qu'el ne m'aint.
Si fait par foi. - Mais fiz ne sui ;
que puet estre car n'eint celui
qu'ele puet veor chascun jor ?
Et ce qu'ele sent por s'amor
me fait antandre qu'est por moi.
- Fera le ja ? Ne sai por coi ;
ne quit noiant, s'el ne m'amast,
que ele ja le me mandast.
Bien puis savoir des l'autre jor,
quant primes fui desoz la tor,
a ce que tant me regardot
o si buen oil, que el m'amot ;
des idonc m'an aperceüsse,
se ge d'amer vileins ne fusse ;
ne savoie que ce estoit.
Unc ne fui mes an tel destroit ;
se ge aüsse tel corage
vers la raïne de Cartage,
qui tant m'ama qu'el s'en ocist,
ja mes cuers de li ne partist ;
ne la guerpisse a mon vivant,
se ge saüsse d'amor tant
com j'ai des ier matin apris.
Molt m'en est plus biaus cist païs
et molt m'en plaist ceste contree ;
molt par fis ier bele jornee,
quant m'arestui desoz la tor
o ge recoilli ceste amor ;
molt an sui plus et fors et fiers,
molt m'en combatrai volantiers ;
quant de s'amor me fait lo don,
molt m'en metrai ainz a bandon
ou de la mort ou de la vie ;
hardemant me done m'amie.
Se Turnus la velt desraisnier
molt le quit forment chalongier,
molt li cuit randre grant estor ;
quatre mains m'a doné Amor.
Amor molt fait ome hardi,
Amors l'a molt tost anaspri.
Amors, molt dones vasalages !
Amors, molt faiz croistre corages !
Amors, molt es roides et forz !
Amors, molt es de grant efforz !
Amor, tu m'as molt tost conquis ;
an po d'ore m'as si sorpris
que ge ne puis repos avoir.
Comant le porra el savoir,
que ge li ai tot otroié,
ma druërie et m'amistié ?
Manderai li ? - Tes, fous, ne faire,
ne la doiz pas sor toi atraire,
ne faire tel samblant d'amor
dont te repentes aucun jor.
- Ge ne m'en cuit ja repantir.
- Homme se doit molt bien covrir ;
ne doit pas tot son cuer mostrer
a feme, qui la velt amer ;
un po se face vers li fier,
que de l'amor ait lo dongier,
car se la famme lo faisoit,
qu'el fust desor, il s'en plaindroit.
L'an doit fame faire doter,
ne li doit an pas tot mostrer
come l'an est por li grevez ;
de tant aime ele plus asez.
- Ce est tot voirs, mais neporquant,
se el ne set de mon talant
et que ge l'ain an tel meniere,
ge crien que el resorte ariere.
Se ge s'amor pert a mon tort,
bien avroie deservi mort.
Dolce amie, bele faiture,
vostre amor m'ataint sans mesure ;
por ce me plain, por ce m'en duel ;
ier m'esgardastes de tel oil
qui tot lo cuer me tresperça. »
Donc l'an sovint, si se pasma
et recheï iluec ariere.
Tote nuit fu an tel meniere
que il ne ot bien ne repos,
ne por dormir n'ot son oil clos.
Tote la nuit fut an dolor,
ne li amanda pas lo jor ;
s'il ot la nuit devant mal trait,
lo jor aprés noalz li veit.
Unc ne pot monter an cheval,
a sa gent dit que il a mal ;
anviron lui ploroient tuit,
en l'ost ne ot lo jor deduit,
ne il n'i ot ris ne jöé ;
molt par furent tuit esfreé ;
pres ert li jors de la bataille,
il criement que an lui defaille
et que il ne se puisse aidier,
quant il en avra lo mestier.
Lavine fu sus an la tor ;
bien matinet, oël au jor,
revint a la fenestre ester,
vers l'ost comença a garder,
savoir se el verroit son dru.
Molt longuement a antandu
s'il la venroit la regarder
la ou se soloit arester.
Quand elle voit qu'il ne repaire,
molt a grant duel, ne set que faire,
crient que s'amor est refusé.
« Ce est, fait ele, verité,
que ma mere m'a de lui dit ;
de feme lui est molt petit,
il voldroit deduit de garçon,
n'aime se males putains non.
Son Ganimede a avec soi,
asez li est or po de moi ;
il est molt longuement an ruit,
a garçon moine son deduit ;
quant a mené o als son galt,
de nule feme ne li chalt.
Buer sera or la dame nee
qui a tel home ert mariee ;
molt avra de lui bon confort
et bele amor et bel deport :
il l'esparnerat longuement,
ne l'en prendra longues talant.
Bien voi que de feme n'a soing ;
il n'a de tel deduit besoig ;
unc puis que sot quel vols amer,
ne deigna ceste part garder ;
puis qu'il me vit a la fenestre,
que li ai fait savoir mon estre,
n'i esteüst il a nul fuer :
de moi veor ot mal al cuer.
Molt me prisast mialz Eneas,
se j'aüsse fanduz les dras
et qu'eüsse braies chalcies
et lasnieres estroit lïees.
Il a asez garçons o soi,
lo peor aime mialz de moi,
fandue trove lor chemise ;
maint an i a an son servise,
lor braies sovant avalees :
issi deservent lor soldees.
Maldite soit hui tel nature
d'ome qui de femme n'a cure ;
il est de ce toz costumiers.
Molt par est malvés cist mestiers
et molt par a fol esciant
qui feme let et home prent.
Ge l'amasse se buen li fust,
moi fust molt bel se lui pleüst ;
quant lui ne plest, gel me lairai,
et sel puis feire, sel harrai,
se an mon cuer haïr lo puis ;
molt a enviz l'amerai puis,
car sovant aimme l'an tel rien
dont an li poise al cuer bien.
Se il amer ne me volsist,
il esgardast, et consentist
et ostroiast que ge l'amasse.
Nel velt sofrir, chaitive, lasse,
ne o m'enor ne velt partir,
ne sol que l'ain ne puet sofrir.
Tant sui ge, lasse, plus dolante ;
ge n'i metrai ja mes m'entente ;
itant come ge quiderai
que il aint moi, tant l'amerai. »
La damoiselle por s'amor
demena grant duel tote jor,
ne savoit pas que il faisoit,
come s'amor lo destrainoit,
com il an ert paliz et tainz
et toz müez et si atainz,
ne pooit boivre ne mangier.
Mais por sa gent alques haitier
soantre none se leva,
en un destrier liart monta,
molt de sa gent mena o soi,
si rest alez enz el gravoi.
Vers la cité chevalcha droit,
la s'arestut ou il soloit,
tot droitement desoz la tor,
iluec ou il reçut l'amor.
La pucelle lo vit venir,
comença soi a repantir
de ce que l'avoit blastangié,
et dist : « Molt ai mal esploitié,
trop ai parlé come desvee,
ge cuit qu'Amors m'a ancusee
de ce que tant an ai mesdit ;
or m'en repant, trop l'ai sordit.
Biaus dolz amis, tenez mon gage,
molt par vos ai dit grant oltrage,
ferai vos droit et tot plaisir.
Bien m'en devreie repantir,
qui tel blasme vos ai mis sore.
Ahi lasse, trop me demore
que il de moi ne prent son droit.
Biaus dolz amis, se vos plesoit,
nus piez iroie a vostre tref ;
molt me seroit bon et soëf,
se trairoie mal ne dolor ;
ge mesparlai par grant folor,
ge l'ai blasmé a molt grant tort.
Amis, bien ai deservi mort ;
se vos volez n'est proz ma vie,
et se vos plaist si sui guarie. »
Donc li refist un dolz regart ;
Eneas garda cele part
et aperçut qu'el l'esgardot ;
donc sospira que mes n'en pot.
Tuit li baron, qui l'ont veü,
s'an sont molt tost aperceü ;
entr'aus lo dïent li plusor :
« Tel gardant a en cele tor,
se ses consalz an ert creüz,
tost nos avroient receüz :
se tuit li autre l'an creoient,
molt hastivemenf se randroient.
Sire, font il a lor seignor,
veez, molt est bele la tor,
mais il a un piler laisus
qui auques pent vers vos çaüs.
Veez com la meisiere est plaine,
li pilerz droiz et l'ovre saine.
Molt est bele cele fenestre
lez ce piler, de ça sor destre,
mais il s'i esta uns archiers
qui molt trairoit ça volantiers.
Sire, car vos traiez an sus
que il ne traie a vos çaus. »
Un po s'an sozrist Eneas,
qui antandi tres bien lor gas,
et nequedant si s'an gardot
que voiant aus l'oil n'i tornot,
mais al trespas li refaisoit
alcun sanblant que il l'amoit,
quant n'antandoient pas a lui.
Itant pooient faire andui
d'aus esgarder, de sanblant faire.
Quant il se remist el repaire,
si comença a sospirer
et la damoiselle a trenbler ;
molt lor fu griés la departie.
Cil regarde sovant s'amie,
ele tendoit sa main vers lui ;
signe faisoient anbedui :
l'uns ne pot pas l'altre oblïer,
ne pooient lor cors oster,
que l'uns de l'altre ne pansast.
N'i avoit cel qui rien dotast,
ne il d'ele, n'ele de lui,
qu'il ne s'entramassent andui.
Les trives faillirent a tant,
temolte ot an la cité grant ;
il n'orent soing de plus atendre,
vint mile vont lor armes prendre,
prennent halbers, lances, escuz.
Li rois Latins s'an est issuz,
et feisoit toz ses deus porter
desor cui devoient jurer
cil qui combatre se devoient,
issi com porparlé l'avoient,
qu'il n'i avroit nul altre plus
ne mes Eneas et Turnus ;
altres ne s'en entremetroit,
ne mes d'esgarder qui veintroit.
Turnus estoit toz desarmez
et fu desoz Laurente es prez ;
son destrier fist traire aprés soi,
porter ses armes, son conroi ;
Eneas vint de l'autre part,
a cui merveille sanblot tart
que il aüst pris ou perdu.
Li Troïen i sont venu ;
les montaignes reflanbioient
de lor armes que il portoient.
Li rois Latins fist lo champ faire,
ensus les a faiz toz retraire
et lo cerne bien eslargir,
et puis a fait a toz benir
ne s'an move nus d'aus por rien
que il voie, ou mal ou bien.
Un paile ot estandu el pré
ou li deu furent aporté
et les idres ou il creoient ;
de desor aus jurer devoient
Turnus et Eneas andui.
Li rois et si baron o lui
desraisnoient lo sairement,
cil qui jurat premierement.
Lavine fus sus an la tor,
ou el demenot grant tristor
de son ami, que ele voit
qui pres de soi combatre doit.
Ne set coment l'an avanra ;
angoissose est, grant peor a ;
an son corage a esgardé
et bien fermement proposé,
se Eneas i est ocis
o par son enemi conquis,
qu'el se laira por soe amor
cheor aval jus de la tor :
ja anprés lui ne vivra ore.
Molt se demente et molt plore
et toz les deus sovant reclaime
qu'il garissent celui qu'ele aime.
« Molt ai, fait ele, eü mal sens,
ne sui mie de bon porpans,
quant mes amis ne a ma manche ;
il an ferist mialz de sa lance ;
ou se li eüsse anvoié
ma guimple, bien fust anploié,
molt an tranchast hui mialz s'espee,
Turnus an receüst colee.
Porpansee me sui trop tart ;
avoir deüst de moie part
un antresoing a son besoing ;
mais se il a de m'amor soing,
ci me verra a la fenestre,
molt an devra plus hardiz estre. »
Ançois que nus d'aus s'i armast,
ne que sairemant i jurast,
mostre Eneas sa raison ;
tolt soi li rois et li baron :
« Seignor, mon droit mostrer vos voil
que nel m'atornoiz a orgoil
que par force voille conquerre
autrui enor ne autrui terre.
De ci fu mis ancestres nez,
qui Dardanus fu apelez ;
de ceste terre s'an ala,
en la nostre s'edefia.
Molt fu forz hom et molt vesqui.
De son linage Tros issi,
qui fonda Troie et le donjon,
et qui li anposa son nom ;
mes peres fu de son linage.
Molt dura Troie an grant barnage,
desi que li Greu la conquistrent.
Li damedeu d'iluec me pristrent,
ça m'envoierent el païs
dunt mes ancestres fu naïs ;
otroiee m'ont tote Itaire,
qui fu mon aire et mon besaire.
Quant arivai an cest païs,
mes mesages al roi tramis,
que me consantist an sa terre :
ne li sordroit ja par moi guerre.
Il me manda soe merci
que bien saüsse ce de fi
que la terre m'otroieroit,
o sa fille la me donroit.
Isi la claim, venuz sui ci
toz prez de desraisnier issi.
Ge voi que Turnus la chalenge ;
soit bien seürs, com puet s'i prenge,
se ge i sui vencuz ne morz,
que mes fiz o tot son esforz
segurement s'an alt ariere ;
n'i ait mal an nule maniere ;
sanz nul regart, sanz nule dote
s'an tort ma compaignie tote.
Et se ge puis celui conquerre,
qui me desforce ceste terre,
bien vos promet, fait il al roi,
tant com vivroiz, que ja par moi
ne seroiz descreüz de rien :
vostre terre maintenez bien,
mes donez moi a une part
o vostre fille, par esgart,
ou faire puisse une cité ;
aprés vos aie l'irité. »
Li rois et cil qu'iluec estoient
bien l'aseürent et otroient
que, s'an bataille est lo jor morz,
Ascanïus o son esforz
s'an puet aler tot quitement
a Montalban seürement ;
un mois, se il vialt, i sejort,
d'iluec avant plus n'i demort.
Andementiers que il parloient,
icele fin qu'il devisoient,
uns chevaliers de la cité
oï que il ont porparlé ;
vint as autres, se lor a dit :
« Molt nos poons prisier petit,
quant por nos toz se mist Turnus,
et somes autretant ou plus
que cil ne sont de l'autre part.
Molt par a ci malvés esgart ;
sor un home nos somes mis ;
se il i est morz ne conquis,
si somes tuit an fin vaincu,
a honte somes revertu ;
et se vaincuz i est Turnus
et Eneas alt al desus,
o male gent avruns afaire,
toz tens serons mes tributaire.
Franc chevalier, nel dretés ja,
combatons nos o çals dela,
ne nos metons an tel mesure
sor un sol home an aventure. »
A tant s'eslessa, se feri
un Troïen, mort l'abati ;
cil fu aneslopas vangiez.
Li tornoiz est recomanciez,
molt an i verse an po d'ore,
d'ambedous parz se corent sore,
as fers des lances se descovrent,
a cenz et a milliers i muerent.
Ge ne puis mie tot nomer,
molt seroit fort a aconter
qui i josta, qui i chaï,
qui morz i fu, qui l'abati,
mais molt s'entrefierent formant,
il ne s'eparnent de noiant.
Li rois vit la chose meslee ;
la fin qu'il avoit porparlee
li estut tot an fin guerpir,
si s'an comança a foïr.
Antre ses braz portot ses deus ;
il nes tenoit noiant a teus
qu'il li peüssent rien valoir,
ne nul garant par aus avoir :
an tost foïr mialz se fiot
que en ses deus que il portot.
Eneas fu toz desarmez,
vit que li plez estoit meslez,
molt li pesa, dolanz an fu ;
a son col pandi son escu,
cele part point isnellement,
crie et huche a sa gent
que il se traient tuit an sus
et que n'i ait mes josté plus.
Molt les blastenge et dit lor
qu'il li volrent tolir s'enor,
qui ont la parolle troblee
que li rois avoit porparlee ;
sa bataille li ont toloite.
Asez crie, mes po esploite ;
il ne puet mes remendre atant ;
il lor fait o son braz sanblant
que il se traient tuit an sus,
et que nus d'aus n'i fiere plus ;
angoisos ert a desmesure.
Uns archiers trait par aventure,
il ne visa, ne pas nel sot,
el braz lo fiert, qu'il degitot,
la saete ficha en l'os ;
li braz enfla, sanpres fu gros,
o l'autre main la fleche en trait
molt duremant, lo fer i lait.
La plaie li dolut formant,
mené l'an ont hastivement
Ascanïus et li baron,
colchié l'ont an son paveillon
et anvoierent querre tost
un bon mire qui ert an l'ost.
Turnus l'ot bien aperceü,
molt par fu liez, quant ot veü
que Eneas estoit navrez ;
molt hastivement s'est armez,
monte el cheval, destort l'ansoigne
et dist as suens, nus ne s'en faigne
qu'il ne fiere sor Troïens.
Il s'eslessa parmi les rens ;
bien fiert de lance et mialz d'espee,
mainte sele i a delivree ;
ne li pooit nus contrester.
Enuiz seroit a aconter
toz çaus qui abatu i furent,
qui i ferirent, qui morurent.
Molt grant destruit an fist Turnus.
Uns Troïens Naptanabus
li dist, par auques de noblece
demostrer voloit sa proëce.
« Vassaus, fait il, estez ariere,
ne vos menez an tel maniere !
Molt nos quidez avoir sorpris
et toz veincuz et toz ocis,
por ce que Eneas n'i est ;
ne quidez que nus s'i arest
qui ne s'an fuie devant vos ;
mais vos avrez afaire o nos.
Se ore estoit morz Eneas,
ne nos recrerion nos pas ;
se il n'i avoit chevetaigne
ne mes sol moi an la compaigne,
se voldroie ge tot conquerre
vers vos, et la feme et la terre ;
se Eneas ne venoit mes,
por ce n'esterïez an pes.
Por tant com puisse armes baillier,
gel vos quit ja vendre molt chier ;
s'or n'iestes mestres d'escremir
et bien ne vos savez covrir,
ja ert molt tost venjance pris
de noz homes qu'avez ocis. »
Naptanabus lo parler lesse,
point lo cheval, vers lui s'eslesse,
o molt grant ire lo requiert,
desor l'escu doré lo fiert ;
la lance s'an escolorja,
qu'il nel fandi ne nel perça ;
onc n'i forfist rien l'alemelle,
ne Turnus ne mut de la selle.
Il refiert lui sor son escu
que tot li a frait et fendu,
et lo hauberc a desmaillié ;
parmi le cors li met l'espié
et l'ansaigne jusqu'as penons :
mort lo trebuche des arçons.
Turnus lo voit tot froit a terre,
et dist : « De vos n'avrai mes guerre,
par vos ne serai mes conquis,
vos me lairoiz tot le païs,
ploin pié ne demi n'en avroiz,
ne mes sol tant ou vos girroiz ;
livré vos ai vostre peture
asez a eschasse mesure ».
Endementres qu'il se combatent
et s'antrocïent et abatent,
Eneas fu el paveillon ;
Ascanïus et li baron
environ lui plorent forment,
peor avoient de lor gent
et d'aus meïsmes molt graignor ;
el tref demoinent grant dolor,
dïent que tuit sont mort et pris.
Uns molt buens mires Iapis
i est venuz et vit la plaie,
santi lo fer, molt i essaie,
savoir se traire l'an porroit ;
nel pot avoir an nul androit
o tenaille n'o ferremant,
et Eneas crie formant.
A sa male li mires vait,
prent une boiste, si a trait
del ditan, se l'a destempré,
boivre li fist ; quant l'ot passé,
la saiete s'an est volee
et l'espalle sanpres sanee ;
aneslopas toz sains refu.
Li ditans est de tel vertu
et li chevros a tel nature,
quant navrez est, tot a droiture
cort al ditan, a sa mecine ;
soit de foille, soit de racine,
des qu'il en a lo col passé,
si a son mal tot resané,
et quant li fers li est el cors,
par cel l'an estuet voler fors.
Eneas fu toz resenez,
molt hastivemant s'est armez
et fist crïer par tote l'ost
que tuit viegnent a lui molt tost ;
n'i ait garçon ne escuier
qui n'i viegne traire ou lancier.
Molt ert grant mestier a sa gent
ques secorust hastivement,
car Turnus les aloit veincant ;
por po ne sont tuit recreant :
en la fuie les avoit mis,
toz les quidot avoir sorpris ;
si eüst il hastivement,
quant Eneas vint o grant gent,
ses fist ariere resortir.
Tost an i firent mil morir,
an la fuie les ont tornez ;
donc s'est Eneas escrïez :
« Or i ferez, franc chevalier,
ja vos poëz tres bien vangier,
torné sont a desconfiture,
d'aus esparnier ne aiez cure. »
Donc i fierent de maintenant
li Troïen ; cil vont fuiant,
car ne poënt vers als deffandre.
Eneas ne volt pas antandre
a çals ferir qui vont fuiant,
mais par lo chaple vait querant
se il verroit son enemi.
Mais Turnus se destornot si,
ne voloit cele part aler
ou il lo cuidast ancontrer,
car bien apertemant veoit
que del tot li mesavenoit
et fortune li est contraire.
Ne set com il lo puisse faire,
car molt li ert mal a foïr,
n'il ne voloit ancor morir.
Eneas nel puet encontrer,
qui molt voloit o lui joster ;
quant voit que ancontrer nel puet,
o molt grant gent d'iluec s'esmuet
et vait poignant vers la cité ;
set que tuit sont defors el pré,
molt an a po remés dedanz ;
n'i a de toz homes trois cenz ;
tuit erent fors an la bataille.
Ainçois qu'Eneas les asaille,
s'an volt une partie randre,
li autre se voltrent deffandre ;
corut sont as portes fermer
et vont desor lo mur monter,
nes voltrent pas dedanz coillir.
Eneas les fait asaillir
et fait a als traire et lancier
et eschielles al mur drecier ;
donc a lo fou fait aporter,
tot lo baile a fait alumer.
La cité ont cil alumee,
en po d'ore est toute anbrassee.
Donc antandant au feu abatre
li citean plus qu'al combatre
ne al deffandre la cité ;
cil defors i fussent antré,
ne fust li fous ques destorbot
et qui l'antree deveot ;
n'i a plus de retenemant,
car de deffandre estoit noiant.
Turnus a cele part gardé
et vit esprise la cité ;
bien sot que Eneas ventroit
et que gaires ne demorroit
que il avroit la cité prise :
a feu, a flame l'avoit mise.
Sa gent fist a une part traire
et mostra lor que il velt faire,
briément les a mis a raison.
« Seignor, fait il, fil a baron,
tant com fortune m'otroia,
chascun de vos tant m'aïa,
et ancore lo feïssiez
molt volantiers, se poïssiez.
Li deu ne vollent, ce m'est vis,
qu'aie la terre et lo païs,
al Troïen l'ont tot doné,
vos an seroiz deseritez.
Asez an i a mort por moi ;
li deu ne vollent, ge lo croi,
que nus de vos an face plus,
mais tuit vos estez loing ansus.
A Eneas me combatrai,
an aventure me metrai :
mialz voil an bataille morir
que vis recroire ne foïr. »
Tuit comancerent a plorer,
quant l'oïrent issi parler,
mais ne li poënt aidier plus.
Tornez s'en est poignant Turnus,
vient a Laurente, qui ardoit,
que li Troïens asailloit.
Turnus comança a crïer
que il laissast la vile ester,
ne la destroient, ne ne ardent,
de loing s'estacent, si esgardent ;
toz les rove ariere traire,
prez est de sa bataille faire ;
Eneas vialt o lui joster,
viegne avant, jal porra trover.
Eneas ot que Turnus dist,
molt liez et molt joios s'an fist,
de tot a fait l'asalt laissier,
lo combatre et lo tornoier ;
quant combatre se vialt Turnus,
ne vialt qu'en i muire mes nus,
ne cil dedanz ne cil defors :
faire lo volt par sol son cors.
Toz les a fait ariere traire
et la place molt large faire
et les armes totes oster :
ne lor estuet de rien doter
que nus autres s'i mete mes,
par l'un des dous en ert la pes.
De loin s'estut tote la gent.
Sanz autre plet, sanz sairement,
sanz menaces, sanz desfiances
se requierent as fers des lances.
Turnus point lo destrier movant,
fiert Eneas el piz devant
par som la guige de l'escu ;
li halbers se tint, qui forz fu,
c'onques maille n'i desfausa,
et Eneas se redreça,
desoz la targe l'a feru.
Andui se sont antrabatu.
Molt tost resont venu an piez
et unt les branz d'acier sachiez,
requierent soi molt fierement.
Turnus lo fiert premieremant
desor l'escu que Vulcans fist,
li deus qui grant antante i mist.
Unques de cel cop n'i parut,
unques nel fandit ne ne frut ;
et Eneas lo referi
desor l'iaume del branc forbi ;
un quartier l'an a abatu ;
li cols descendit sor l'escu,
de l'une part l'eschantela.
Turnus lo vit, molt s'esmaia,
bien voit, se cil puet recovrer
et a delivre un cop giter,
que tot estera de lui fait ;
ne puet estre qu'il ne s'esmait.
A l'escremir sont revertu,
combat soi fortune o vertu.
Au chapleïz des alemelles
an vollerent mil estancelles.
Un antredos porta Turnus,
fiert Eneam an l'iaume sus ;
unques mie n'en esgrena,
mais l'espee parmi brisa ;
a terre chiet une mitiez.
Dont s'est Turnus molt esmaiez ;
quant voit qu'il ne l'a don requerre
l'autre moitié gita a terre,
parmi le champ s'an va fuiant.
Tot trove anconbré devant,
avironee estoit la place
de gent ; il ne set que il face,
fuiant s'an vait tot anviron,
ses amis apele par non,
secors et aïe lor rove ;
il n'i a cel qui ja se move,
toz les ont mis el convenir.
Quant Eneas lo vit foïr,
a dos lo vait sivant desriere,
puis li a dit an tel meniere :
« Ne veintroiz mie par foïr,
mais par combatre et par ferir.
Retorne toi, si vien avant. »
Eneas s'estait a itant,
sa lance prist, qu'iluec gisoit,
et Turnus de devant soi voit
une grant roche qui ert mise
por chanp boner et por devise ;
o dous mains la leva de terre,
lo Troïen ala requerre.
Molt li ruia de grant vertu,
lez la bocle fiert a l'escu,
que la pierre s'en resortit ;
il nel quassa ne nel fandit,
ne de cel cop rien n'i parut,
ne Eneas ploin pié n'en mut.
Donc li a la lance anvoiee,
de molt grant vertu l'a lanciee,
l'escu li perça et fandit,
parmi la cuisse lo ferit,
que il chaï a genoillons,
voiant sa gent et ses barons,
qui si forment s'an escrïerent
que tuit li bois an resonerent.
A genolz lo vit Eneas,
avant ala tot son grant pas.
Turnus lo vit, qui peor ot ;
quant voit que il avant ne pot,
andos ses paumes li tandi,
et puis li a crïé merci.
« Sire, fait il, a toi me rant,
voiant tes homes et ta gent ;
bien voient tuit que m'as vencu
et tot conquis par grant vertu.
Nule deffanse n'ai vers toi,
Lavine est toe, ge l'otroi,
o li te les tote la terre ;
ja mes par moi ne avras guerre,
se tu m'en laisses vif aler ;
ge ne te puis plus demander ;
tes hom serai, a toi me rant. »
Donc prist son hialme, se li tant ;
Eneas en ot grant pitié.
Turnus li a l'iaume laissié ;
andementres qu'il li tendoit,
an son doi l'anel Pallas voit,
qu'il li toli, quant il l'ocist ;
tot son grant duel en refreschist,
quant de Pallas li remenbra ;
toz taint d'ire, si sospira
et dist : « Tu m'as crïé merci,
tot m'as laissié et tot guerpi,
cest reigne o la fille lo roi.
Ge aüsse pitié de toi,
ne perdisses vie ne menbre,
mais par cest anel m'en remenbre,
de Pallas que tu oceïs ;
el cuer m'en as molt grant duel mis :
ne t'ocirra mie Eneas,
mais de toi se venche Pallas. »
A icest mot sailli avant,
se l'a feru de maintenant,
o le branc que Vulcans forja
an prist lo chief : Pallas vanja.
Morz est Turnus, tuit ont veü
que Eneas avoit vencu,
dont i ot noise merveillose.
La gent de Troie an fu joiose
et cil dolant de l'autre part,
mais nequedent donc lor fu tart,
puis que lor est si avenu,
qu'Eneas aient receü.
Teus sont dolant qui font samblant
contenance de joie grant.
A lui se vont li baron rendre,
li rois li fist anz el champ prendre
de ses barons les fealtez
et randre li les fermetez ;
grant presse ot antor lui lo jor,
tuit lo recoillent a seignor.
Il n'ala pas donc a Laurente,
ainz s'an retorna a sa tante ;
li rois Latins lo convoia.
Au departir lo jor noma
que il espossera Lavine ;
il sera rois et el raïne ;
de ce fu li termes asis
par lor esgarz jus qu'a huit dis
Lavine ot oï et veü
que Eneas avoit vencu
et voit qu'il retornoit ariere.
Quide qu'il ne l'ait gaires chiere,
quant il ne vait a li parler ;
duel a quant el l'an voit aler,
plore et gient et brait et dit :
« Molt par li est de moi petit,
de fol plait me sui antremise,
n'a soing de moi an nule guise ;
or avra par unbre de moi
la terre et lo regne le roi ;
se il an a tote l'enor,
molt li sera po de m'amor ;
s'il est seisiz de l'erité,
asez me manra puis fierté,
tornera moi el val desoz,
il an avra les chastiaus toz.
Ge ne m'avrai de coi aidier,
si me demenra grant dongier ;
ou s'il m'aime ou po ou grant,
toz tens m'en fera il sanblant,
de grant orgoil, de grant fierté :
sovant me sera reprové
que de s'amor fui prinsaltiere
et me tanra por noveliere ;
le dongier avrai de l'amor,
il an ventra au chief del tor.
- Fole Lavine, ne t'enuit,
s'il vaint lo jor et tu la nuit.
- Ne m'enuit, lasse ? Si fait voir,
lo dangier an deüsse avoir ;
il me deüst proier d'amer
et losengier et dangerer.
- Tol, ne dire, n'est pas mesure ;
femme est plus foible par nature
que ne est hom por mal sofrir ;
ne puet mie an son cuer tenir ;
femme est trop hardie d'amer,
molt set mialz hom son cuer celer.
- Par foi, cist lo ceille tres bien,
car il ne li est de moi rien.
- De noiant mostreroit sanblant,
quant ne l'an est ne pou ne grant.
- Ne deigna or pas ça venir
ne sol garder au departir.
Li oilz est sanpres a l'amor
et la main est a la dolor :
la main metre la ou il dolt,
la torner l'oil ou amor volt ;
por ce di ge, se il m'amast
al departir l'oil me tornast ;
mais plus li fu d'aler ariere ;
bien quit qu'il ne m'a gaires chiere.
Or li est vis, quant a vencu,
que il ait tot escombatu,
et bien quide avoir sanz moi
l'enor ; il s'an velt faire roi.
Il ne crient gaire mon chalenge,
ne ne li chalt coment qu'il prenge ;
quant de la bataille est estors,
bien me quide metre defors.
- Que ai ge dit ? Trop me despoir,
ice ne estera ja voir
que li baron de ceste enor
lo reçoivent ja a seignor,
s'il ne me velt prendre a moillier ;
ainz an morront mil chevalier
que si soie deseritee.
An mal leu ai m'amor donee,
se il me vialt boisier d'amer
et si an fin deseriter.
Pou plain la deseritoison,
rien ne me faut se s'amor non.
S'il ne m'an fait bien tost seüre,
de ma vie n'avrai mes cure. »
La pucelle forment plorot,
car de son dru forment dotot
que il ne la deignast amer.
Mais il ne l'en estuet doter,
s'ele seüst certaignement
com il la regretot forment,
com il estoit por li destroiz.
Lo jor n'avoit bien nule foiz,
la nuit veillot et ert an plor
et apelot lo deu d'amor
et priot li molt humblement
qu'il nel menast si aigrement.
Degitot soi, puis se plainnoit,
soëf antre ses danz disoit :
« Que ai ge fait, dolanz, chaitis,
que ge si lonc terme ai asis
d'avoir m'amie, de li prendre ?
Ge ne puis mie tant atandre ;
le terme estuet molt abregier,
car l'atandre ne m'est legier.
Plus d'un an a ore an un jor !
Qui angoisse a, mal ne dolor,
molt desirre a avoir santé,
et ge me sui i afolé,
quant mes maus est de tel orine
que n'i valt fors une mecine,
que de cel ai nul respit pris.
L'amors m'angoisse molt toz dis,
que ne me lait repos avoir.
Molt voldroie de fi savoir
s'el se tient ancor an l'amor
dont esprise estoit l'autre jor,
et el resaüst com ge l'ain.
Ja m'a Amor pris a son ain ;
il m'aescha de la pucelle ;
puis que primes vi la donzelle,
ne poi de li mon cuer oster.
Unc ne fui mes destroiz d'amer.
Molt par i a estrange chose :
qui bien aimme, pas ne repose ;
ge ai achaté chierement
tot lo delit que g'en atant.
Molt me tarde, molt me demore
que ja la bele me secore.
Or est l'ore, s'est repentue,
car cuers de femme tost se mue ;
portant ne fet mie a blasmer
s'el se tarde de moi amer,
que ne li fis prou de sanblant
que de li me fust tant ne quant ;
forment li ai mesfait sanz faille
que sanpres anprés la bataille
aneslopas n'alai a li ;
mesfait l'an ai, pardon l'en pri.
Ne m'en doit porter maltalant,
corroz ne ire longuement ;
Amors n'a soing de longue guerre,
mais qui mesfet, merci doit querre ;
se l'an li moinne un po dongier,
et l'an s'i lest alques proier,
se li redoit an pardoner,
quant an li ot merci crïer.
Molt par est bone l'acordance,
quant il i a eü meslance,
et molt rest grant angenemant
d'amor un po de maltalant.
Corroz qui trop ne dure mie
est a amor escamonie,
molt l'aguise et anasprist ;
quant uns des amanz se marrist,
molt valt aprés l'acordemant :
ce est uns renovelement ;
mes valt uns sol baisier aproef
que ne feisient devant nuef :
se n'estoit l'ire et li corroz,
ne seroit si buen ne si proz.
Qui torment a eü an mer,
plus se fait liez a l'ariver
que s'il l'avoit seürement
passee sanz altre torment ;
quant a eü peor de mort,
se li plest molt, quand vient a port ;
si fait amor ; molt plaist forment
anprés un po de maltalant.
Bien l'en conois droit a m'amie
que el s'an soit un po marrie,
car grant desmesurance fis
que demenois ne la requis,
quant la bataille fu finee ;
male amistié li ai mostree,
bien lo conois que tort an oi.
Noalz fis puis, se noalz poi,
que ge pris terme si lointaing ;
s'il m'en poise et ge m'en plaing,
c'est a bon droit, car ge mesfis
que a otaive jor an pris ;
il me peüst trop loin sanbler
sol a demain a demorer ;
molt est bien droiz que m'en repente,
se mal an ai, que plus an sante.
Unques puis ne m'en repenti,
del terme qu'otroiai issi,
fors une foiz ; cele a duré
toz tens puis, qui molt m'a grevé.
Molt me torne a grant enui,
quant chascun jor pens : “ ce n'ert hui
que saisiz soie de s'amor ” ;
donc ne me puis tenir de plor.
Molt par est mal a consirrer ;
tant devroie plus desirrer
que li termes fust acompliz
et que de li fusse saisiz.
Mais icist jor mervoilles durent,
unques mes si lonc jor ne furent,
ge pans qu'il an a en un trois :
cist set jor valdront bien trois mois.
Li firmamenz ne puet torner,
molt demore a avesprer ;
li solauz ne se puet colchier,
mervoilles tarde a anuitier,
et donc redure la nuiz tant
que un enui i a molt grant.
Quant li solauz est resconsez,
ainçois que il resoit levez,
pens ge mil foiz qu'il soit perduz,
crien qu'il ne soit ja mes veüz,
car molt targe et molt demore ;
ja ne quit puis veor cele ore
que il reviegne ça desus.
Quant il revient, tote jor mus
por esgarder et por veor
se gel verroie ja movoir ;
vis m'est qu'il esploite molt poi.
Mal esciant et fol sens oi
c'onques cest respit otroiai ;
a buen droit est ce que ge ai
et a noalz me pot torner ;
tost ai veü uns tens müer.
Quant peüsse prendre m'amie,
donc mis ge terme ? Ne fis mie,
bien tost me porroit esloignier :
il nuist sovant a porloignier
chose, quant ele est aprestee,
car an po d'ore est tost müee.
Ce face l'an que l'an puet faire :
tost torne un respit a contraire ;
tot peüsse avoir esploitié,
por droit noiant fu respitié ;
se fusse or toz aseürez,
si eüsse mes volantez,
ne me fust or noiant si fort,
ainz eüsse si bel deport.
Qui bien puet avoir et il lait,
droiz est que tote honte an ait.
Ce dont peüsse estre saisiz
atan ancor, si'n sui marriz ;
issi an sui an grant dotance ;
an tel leu ai veü fiance
ou l'en falt tost, quant vient al prendre.
Sofrir m'estuet ore et atandre ;
il i a molt, n'en puis or mes ;
tot an peüsse or estre a pes ;
de son prou s'estort l'en sovant ;
si sui ge faiz, molt m'en repent. »
Eneas ert an grant freor,
granment par desirrot lo jor
que il devoit s'amie prendre,
molt li enuie a atandre,
et a li restoit il molt tart.
Chascun le voloit de sa part ;
angoissos erent antretant.
S'altres set jors durast avant
li respiz d'aus dous asanbler,
a l'un l'esteüst comparer,
ou bien tost en mesavenist
a anbedos, se devenist.
Quant vint al terme qui mis fu,
c'a grant poine orent atandu,
li rois ot ses amis semons
et mandé ot toz ses barons.
Contre Eneas est fors issuz ;
a grant joie fu receüz,
a Laurente l'an a mené,
voiant als toz l'a erité
de son realme, de s'enor ;
tot li a otroié lo jor
que il sa fille a esposee.
Grant leece i ot demenee,
molt i sonerent istrumanz,
molt i ot esbaniemanz.
Eneas fu a roi levez,
a grant joie fu coronez,
et fu coronee Lavine :
rois fu d'Itaire et el raïne.
Unques Paris n'ot graignor joie,
quant Eloine tint dedanz Troie,
qu'Eneas ot, quant tint s'amie
en Laurente ; ne quida mie
c'onques deüst avoir nus hom
an tot lo mont tant de son bon.
Et Lavine requidot bien
que nulle femme n'eüst bien
fors li sole ; ne pooit dire
nule chose qui fust a dire,
qu'ele n'eüst tot acompli.
Quant li reis l'ot de li saisi
et el de lui, se fist molt liee ;
la feste fu molt esçauciee ;
les noces durerent un mois.
De sa terre esgarda li rois
del mialz une molt grant partie,
la ou Eneas l'a choisie ;
an son vivant li otroia.
Tote la terre li dona,
que sire an soit aprés sa mort,
sanz ce que nus l'an face tort.
Eneas ot le mialz d'Itaire,
une cité comence a faire,
bons murs i fist et fort donjon.
Albe mist a sa cité non ;
molt par fu riche, molt fu granz,
ses anpires dura molt anz.
Longues l'a Eneas tenue,
puis est an sa main revertue
tote la terre al roi Latin,
et quant il rala a sa fin,
Ascanïus regna aprés,
et puis fu si com Anchisés
a Eneas ot aconté
an enfer, et bien demostré
les rois qui aprés lui vendroient,
si com il dist que il nestroient :
l'un avant l'altre ansi sont né,
com a son fil l'ot aconté.
Molt furent tuit de grant pooir
et descendirent d'oir an oir,
desi que nez an fu Remus,
de cel linage, et Romulus ;
frere furent et molt fort home.
Cil firent la cité de Rome,
que Romulus li anposa
son nom, que primes li dona.
|
Universis Christi fidelibus præsentes litteras inspecturis, frater Bonefacius, dictus Abbas Cistercii salutem pietatis operibus æternæ beatitudinis præmia promereri. Quia sicut ait Apostolus, omnes stabimus ante tribunal Christi, Cùm igitur venerabilis abbatia Trenorchii, de Ordine Sancti Benedicti, Cabilonensis diocesis, callidi hostis insidiis olim fuerit incendio demolita, Abbas ipsius domûs conventûs, ecclesiam alia ædificia igne consumpta reædificare proponant, nec ad consummationem ipsorum operum propriæ suppetant facultates; universitatem vestram monemus, hortamur in Domino, obsecrantes per viscera misericordiæ Jesu Christi, quatinùs de bonis à Deo vobis collatis, dictis Abbati conventui, liberalitate munificâ, pietatis subsidia conferetis. Nos verò omnibus illis qui eis ad reædificationem ecclesiæ, ædificiorum supradictorum, suas elemosinas dederint vel transmiserint, concedimus participationem omnium bonorum quæ fiunt in domo nostrâ, per Ordinem universum: de cætero: Domino dante fient in vitâ ipsorum, pariter in morte. Præsentibus ultra quinquennium minimè valituris. Datum Cistercii, anno Domini M. CC. XLVI. mense Junio. |
In episcopatu lingonensi situm noscitur esse cenobium nomine Molismus, fama celeberrimum, religione conspicuum. Hoc a sui exordio magnis sub brevi tempore divina clementia, sue gratie muneribus illustravit, viris illustribus nobilitavit, nec minus amplum possessionibus quam clarum virtutibus reddidit. Ceterum quia possessionibus virtutibusque diuturna non solet esse societas, hoc quidam ex illa sancta congregatione viri nimium sapientes altius intelligentes elegerunt potius studiis celestibus occupari quam terrenis implicari negotiis. Unde et mox virtutum amatores de paupertate fecunda virorum cogitare ceperunt. Simulque avertantes ibidem et si sancte honesteque viveretur, minus tamen pro sui desiderio atque proposito, ipsam quam professi fuerant regulam observari, locuntur alterutrum quod singulos movet, pariterque inter se tractant, qualiter illum versiculum adimpleant: «Reddam tibi vota mea, que distinxerunt labia mea» (Psalm. LXV, 14). Quid plura? Viginti et unus monachi una cum patre ipsius monasterii, beate videlicet memorie Roberto, egressi, communi consilio, communi perficere nituntur assensu, quod uno spiritu conceperunt. |
Faciendis prima dominica Adventus Domini ad Sanctam Mariam resp. Missus est, ℣. Ave Maria, collecta Quæsumus omnipotens Deus qui de beatæ Mariæ, quæ et dicitur usque in Nativitatem Domini; per claustrum, ant. Ecce carissimi, quæ et dicitur usque in Nativitatem Domini; ad ingressum chori, Erumpant montes; tamen, si festivitas sancti Andreæ occurrerit sabbato, dicitur resp. Ecce dies veniunt, quia non fuit dictum supra ad vesperas. Dominica secunda, ad Sanctam Mariam resp. Ave Maria; ad introitum chori, Rex noster. Dominica tertia, ad Sanctam Mariam resp. Suscipe verbum; ad ingressum chori, Ecce Dominus veniet. Dominica quarta, ad Sanctam Mariam resp. Ecce novum; ad ingressum chori, Nascetur nobis; tamen si vigilia Nativitatis Domini evenerit ipsa dominica dicetur O Juda. § In Nativitate Domini, ad Sanctam Mariam resp. Stirps Jesse, ℣. Post partum, collecta Deus qui salutis, quæ et dicitur usque ad Purificationem; per claustrum, dicitur resp. Descendit de cœlis, ℣. de prosa dicitur, scilicet Familiam; ad ingressum chori, ant. Hodie Christus. Omnibus diebus dominicis post Nativitatem usque ad Purificationem dicitur antiphona per claustrum O Maria, licet festum quodcumque interveniat; ad ingressum chori O beata infantia, nisi (205) festum sancti Stephani vel sancti Johannis vel Innocentium in dominica evenerit. Et tunc dicitur ad introitum chori de sancto Stephano resp. Sancte Dei, de sancto Johanne resp. Apparuit, de Innocentibus Centum quadraginta. Et est sciendum quod si Septuagesima ante Purificationem beatæ Mariæ virginis evenerit, nihilominus per claustrum cantatur ant. O Maria; tamen ad ingressum chori Ubi est Abel. Si vero Purificatio ante Septuagesimam evenerit, repetuntur antiphonæ de æstate, scilicet Cum venerimus et Oremus. In Epiphania Domini, ad Sanctam Mariam O Maria clausa; per claustrum In columbæ. Fontes aquarum; ad ingressum chori Tria sunt; si vero in dominica evenerit, dicitur per claustrum ant. O Maria, ad ingressum chori ut supra. In Purificatione quid debeat cantari dictum est superius, scilicet in ipsius festi [die]. § Dominica in Septuagesima per claustrum ant. Cum sederit, quæ et dicitur usque dominica prima Quadragesimæ; ad ingressum chori resp. Ubi est Abel. Dominica Sexagesimæ, ad ingressum chori Igitur perfecti sunt. Dominica Quinquagesimæ, ad ingressum chori resp. Angelus Domini vel ant. Ecce ascendimus. Dominica prima Quadragesimæ, per claustrum ant. Christe Pater, quæ et dicitur per totam Quadragesimam; ad ingressum chori resp. Scapulis suis. Dominica secunda, ad ingressum chori resp. Vidi Dominum vel. ant. Egressus Jesus. Dominica tertia, ad ingressum chori Igitur Joseph. Dominica quarta, ad ingressum chori ant. Cum sublevasset vel resp. Audi Israel. Dominica quinta ad ingressum chori resp. Adjutor. Dominica in Ramis quid cantari debeat dictum est superius. § In die sancto Paschæ, ad aspersionem aquæ Vidi aquam, et hoc dicitur usque prima dominica post octavas Pentecostes; per claustrum ant. In die resurrectionis; ad ingressum chori resp. Christus resurgens, et hoc tenetur usque ad Ascensionem Domini: cetera dicta sunt superius. § In Ascensione quid cantandum sit dictum est superius. Dominica in octavis Ascensionis, per claustrum ant. In die resurrectionis; ad ingressum chori, resp. Viri Galilæi. § De Trinitate dictum est superius. Dominica secunda post octavas Pentecostes, incipiunt dici per claustrum antiphonæ Oremus et Cum venerimus, quæ alternatim dicuntur usque ad Adventum Domini; quibus, si necesse est, additur resp. Deum time vel Benedictus Deus; ad ingressum chori resp. Laudem dicite vel. ant. Salvator mundi. Dominica qua cantatur historia de libro Regum, ad ingressum chori resp. Planxit autem David. Dominica qua cantatur de libro Sapientiæ, ad ingressum chori resp. Adversio. Dominica qua cantatur de libro Job, ad ingressum chori Adesto dolori meo. Dominica qua incipitur resp. de libro Tobiæ, ad ingressum chori resp. Adonai. Dominica qua cantatur resp. de Machabæis, ad ingressum chori resp. Hic est fratrum. Dominica qua cantatur resp. de Prophetis, ad ingressum chori resp. Qui cœlorum. Dominica quæ præcedit primam dominicam Adventus Domini, (206) ad ingressum chori Cum sublevasset. |
In nomine eterni Verbi incarnati. Ego Fulco peccator sacerdos tamen indignus, recognoscens pondus peccatorum meorum, audiensque a Domino dictum: date helemosinam et omnia munda sunt vobis, et sicut aqua extinguit ignem ita helemosina extinguit peccatum. Idcirco dono Domino Deo et beato Marcello qui ibi requiescit in loco qui vocatur Hubiliacus, qui est situs in pago Lugdunense juxta fluvium Segonne, ante civitatem Cabilonem; hoc est area una intra muros civitatis Cabilonensis posita. Hanc donationem facio ad supradictum locum in presentia domni Odilonis abbatis, et in presentia omnium fratrum qui modo ibi sunt, et qui venturi sunt post eos, pro remedium anime mee et omnium parentum meorum. Terminat autem ipsa area de uno latus terra Sancte Marie, et de alio terra Sancti Petri, et de alio terra Berardi et Richardi, et ex alio latus via publica, et infra istas terminationes dono ad supradictum locum et ad supradictos fratres, sine ullo contradicente. Si quis autem contradicere voluerit hanc donationem vel calumpniare, coactus judiciaria potestate auri libras III componat, et deinceps firma et stabilis permaneat, cum stipulatione subnixa. Et si quis in illa mansione manere voluerit, omni anno in festivitate Sancti Marcelli denarios VI investitura solvat. |
Preterea ex Milidunensi opido quedam paupercula puella, nomine Ingelberta, una cum genitrice propria sanctorum expetiit limina, curriculo siquidem vecta, quod vilis robur asselli preducebat, utpote omni compagum solamine desolata. Victus enim vestimentique supplementa ostiatim subtentabatur, tabescentesque doloribus inediaque artus miserantium alimoniis refovebat. Tanta namque suggestionis inportunitate cunctis erat nocta, quanto absque multorum, juvaminis ope nequibat vivere. Porro, data optione, cepit anelare de industria sanctorum martyrum subsidia, quo debilitati sue inferrent medelam. Accita itaque matre : Desidero, inquit, propicii martyris, sancti Saviniani, ceterorumque sanctorum adire sepulcra ; nec demorabor, inquam, adipisci per illos mei animi vota. Accensa illius mater verbis, tantam spem peragit promptius ; subinlatamque obtutibus ipsorum, supplex, cervice adorat cernuo, ut adsint ei patrocinando. Pavimento itaque inherens diutius, Deum pietatis adfore sensit sanctorum interventu. Mox igitur cita salus preeunte immanitate doloris, atque innovatum anhelo spiritui gaudet auxilium : vibratur ardens animus ad plurima, matremque advocat voce dulciflua : Adesto, inquam, genitrix letabunda, que me tacens ab umo sustulisti terrulentam. Postquam ergo feditatem membrorum virtutis decore mutavit Deus, illustrata sanctorum juvamine, cucurrit in officio pede, matremque reciprocat continua voce. At illa accelerans properat, factique ignara, quo scabellulos perdidit, inquirit tremula. Uno, inquit illa, sub ictu, michi divinitus collata est salus. Sepsere illam quamplurimi, spectatque plebem erecta circum fluentem, ac sibi congratulantem ; omnium enim connexa opinione subitam adepta est sanitatem. Puplicitus itaque odorum personat clamor, gratias referens Deo, vigente sanctorum martyrum patrocinio. |
In nomine Verbi incarnati. Noverint cuncti fideles sanctæ Dei ecclesiæ, quod ego Livo dono Deo et sanctis ejus apostolis Petro et Paulo, Cluniacensi monasterio in eorum nomine consecrato, aliquid de rebus meis quæ sunt sitæ in pago Cabilonensi, totum videlicet quod habeo in villa Posul, quod ex patris mei hereditate possideo, pro animæ remedio meæ corporisque sepulturæ, si infra X leugas a Cluniaco mortuus fuero, ut ipsi monachi me adportare faciant. S. Hugonis, qui hanc fecit cartam. S. Sigualdi. S. Vuidonis. S. Monierii. Signum Gausberti. |
In nomine Domini. Amen. Anno ejusdem Mº CCº nonagesimo tercio, die jovis post festum beati Hylarii, indictione VII, per presens publicum instrumentum cunctis appareat evidenter quod in nostra infrascriptorum notariorum, videlicet mei Johannis Baconerii de Lugduno et Andree de Kadrellis, clericorum, auctoritate apostolica publicorum notariorum, presencia, et testium subscriptorum, frater Robertus de Chaili, monachus Cluniacensis, existens in capitulo Cluniacensi, unacum reverendo patre domino G[uillelmo,] Dei gratia abbate dicti loci, pluribusque prioribus dicti ordinis presentibus, non habens tunc temporis, ut dicebat, certam in ordine mansionem, idem frater Robertus eumdem dominum abbatem humiliter requisivit, ut ipse dominus abbas eidem fratri R. in aliquo prioratu seu domo ordinis Cluniacensis assignaret mansionem. Quod dictus abbas, presente in dicto capitulo venerabili et religioso viro fratre Symone de Armentariis, priore Karitatensi, ordinis Cluniacensis, assignando eidem R. mansionem, talibus seu consimilibus verbis usus fuit: «Et nos vobis in prioratu Karitatensi concedimus mansionem; injungentes ac precipientes priori Karitatensi, hic presenti, quod vos secum recipiat in prioratu predicto et fraterna pertractet in Domino karitate». Quod prior de Karitate statim dictum fratrem Robertum recepit in suum mansionarium apud Karitatem commoraturum, de mandato dicti domini abbatis et ad mandatum ipsius humiliter et gratanter. Actum in capitulo Cluniacensi predicto, existentibus in eodem capitulo religiosis viris priore majore et conventu Cluniacensi, et discretis viris magistro Theobaldo de Camera (?), canonico Matisconensi, magistro Stephano de Sancto Poncio, cancellario domini regis in ballivia Matisconensi, magistro Gaufrido de Gyemo, et magistro Durando de Marcyniaco, clericis, et pluribus aliis ad hoc rogatis. (Suivent les seings et les formules des notaires.) |
In nomine sancte et individue Trinitatis. Ego Hugo, miseratione divina Senonensis archiepiscopus, universis fidelibus tam presentibus quam futuris, in perpetuum. Quanto, in omni religione ecclesiastica et in universa celestis conventus gloriosa re publica, virginale decus propensioris est meriti et glorie, tanto majori est a nobis prosequenda et attollenda favore. Unde presentes virgines a conventu Juliacensi, ex precepto domni Guilenci venerabilis Molismensis ecclesie abbatis, precibus et optentu domine Petronille Barrensis comitisse, in archiepiscopatu nostro ad locum, qui vulgari consuetudine Frigidus Mantellus appellatur, advenisse, et easdem nos suscepisse gaudemus, sperantes, earum precibus, et temporali nos prosperitate gaudere et celestis vite sempiterna gaudia possidere. Nos autem, et vivorum et defunctorum utilitatibus providentes, premissum locum, ab omni laice et secularis potestatis jugo penitus absolutum, divine servituti liberum reddimus et mancipamus, salvo videlicet archiepiscopali jure, salvo nichilominus perpetuo Molismensis ecclesie dominio, cimiterium in eodem loco benedicentes et altare in honore Domini et gloriose Genitricis consecrantes, quatinus prefixus locus sit domus orationis, sit vivorum refugium, sit sepultura defunctorum. Dispensationis igitur nostre gratia liceat omnibus, qui non propter propriam culpam excommunicati fuerint, in predicto loco omne misericordie et xpistianitatis consequi suffragium, ex consensu tamen et permissione propriorum sacerdotum: defunctis videlicet sepulturam, mulieribus reconciliationem, reis et fugitivis impunitatem. Decrevimus etiam et sub anathemate statuimus ut prefatus locus nullatenus antiquo deinceps vocabulo nominetur, sed, ad declarandam circa eundem locum mutationem dextere Excelsi, Libera Vallis appelletur. Notandum sane quod in adventu predictarum virginum, tota patria exultante et sollempni occursu ad tam celebrem processionem confluente, comes Henricus, Guillelmus Nivernensis et Guillelmus filius ejus, Tornodori, comites, et cum eis quamplures barones occurrerunt, scilicet dominus Milo de Erviaco, Ansericus de Monte Regali, Milo de Noeriis, et domina Petronilla Barrensis comitissa, fundatrix premissi loci, que et ipsa easdem sanctimoniales ibi adduxit cum liberis suis Manasse, Teobaudo, Hemensanni: quorum omnium assensu et voluntate presens negocium terminatum est et approbatum. Concesserunt vero prelibati comites, ut, quicumque de casamentis suis pretaxatis monialibus aliquid vel dare vel vendere voluerit, libere et sine calumpnia possideant. Comes quoque Henricus quinquaginta solidos annuatim eis largitus est. Predicta autem comitissa, premissorum liberorum suorum voluntate et assensu, concessit eis usuarium in nemoribus suis ad omnia necessaria, sicut ejusdem homines habent, et de casamento suo quicquid omnimodis acquirerent libere possidendum. Similiter Raherius vicecomes de Sancto Florentino concessit eis quicquid de suo casamento habere poterunt libertate perpetua possidendum: hoc idem et omnes nobiles qui ibi convenerant, fecerunt. Nec pretereundum quod dominus Guiardus de Nuevi concessit eisdem, per manum nostram, partem suam decime de omni agricultura que omnino augeri vel multiplicari poterit in grangia que appellatur Aigremont, et minutam decimam de parroechia de Nuevi et decimam de Altrevile et IIIIor. falcatas prati. Porro Juliacenses concesserunt prefixis sororibus suis in separatione mutua VII. annuos solidos quos habebant pro Adelina matre Herberti de Poisuels. Actum est hoc apud Liberam Vallem, anno Verbi incarnati M°. C°. L°. IX°., die octava apostolorum Petri et Pauli, ciclo solari VII°. X°., indictione VIIa., concurrente III°., epacta nulla. Affuerunt nobiscum, cum predictis proceribus et vulgo communi, quamplures persone ecclesie nostre: Guillelmus Senonensis ecclesie prepositus, Odo decanus, Matheus precentor, Theo (sic) cellerarius; Guido Milidunensis archidiaconus; Hugo de Avalone, Stampensis, Manasses, Trecensis, archidiaconi; Robertus, Teobaudus, Gauterius, canonici. Ut autem hoc ratum et inconcussum permaneat, sigilli nostri auctoritate fecimus roborari, decernentes ut quicunque hanc nostram confirmationem post secundam aut terciam commonitionem violare temptaverit, a corpore et sanguine Domini alienus existens anathematis gladio feriatur, in menbris et corpore diaboli numerandus. Data apud Liberam Vallem per manum Fromundi capellani et notarii nostri. |
Passione unigeniti Domini nostri redempti, ejusque salutaribus verbis eruditi, quibus precipit: «Date helemosinam et omnia munda sunt vobis.» Idcirco ego, in Dei nomine, Girardus dono Deo et sanctis apostolis ejus Petro et Paulo, et ad locum Cluniacum cui preest domnus Maiolus abba, aliquid de rebus meis que sunt site in pago Cabilonensi, in fine Baloronense, in villa Barberiacense: hoc est campum et vineam; terminat de uno latus terra Rocleni, de alio terra Baloronensi, et de una fronte iterum terra Baloronensi, de alia fronte Constitini (sic) et ad heres suos. Infra istas terminationes et perticationes, ad integrum vobis trado, in tali tenore, ut quandiu vixero teneam et possideam et post meum discessum ad jam dictum locum perveniat; et faciant rectores jam dicti de his rebus quiquid facere voluerint. Hanc autem donationem facio pro anima mea et pro animabus omnium fidelium defunctorum, ut eis omnibus in commune proficiat. Si quis vero, ego aut de heredibus meis, aut ullus homo contradicere voluerit, auri uncias tres persolvat; et deinceps firma et stabilis permaneat, stipulatione subnixa. Actum Sancto Martino publice. S. Girardi, qui fieri et firmare rogavit. S. Godonis. S. Ermentrudis. S. Garlendi. S. Arnaldi. S. Randoeni. S. Constanti. S. Rodberti. S. Rotlanni. Data mense julio, regnante Hugone anno VI. Euvrardus levita scripsit. |
Nos, officialis curie Bisuntine, notum facimus... quod... nobiles domicelli Johannes, dominus de Rens, et Haymo, frater ejus, filii quondam nobilis viri domini Hugonis, militis, domini de Rens, dicti fratres ex certa sciencia et spontanei confessi sunt in jure et judicio coram nobis se tenere in feodum ligium a nobili domicello Johanne de Cabilone, domino de Allato, castrum suum de Saint Aigne cum omnibus appendiciis et pertinenciis ejusdem castri, juribus, feudis et rebus aliis ad dictum castrum quacumque ex causa seu modo spectantibus et quocumque nomine censeantur; quod quidem castrum cum omnibus appendiciis et pertinenciis ejusdem castri dicti fratres vendiderunt et vendunt, tradiderunt et tradunt coram nobis dicto Johanni de Cabilone, ementi et recipienti, una cum feodo domini Hugonis, dicti Tempeste, feodo domini Petri de Pont Emenjart et feodo Johannis, dicti de Ceyx, domicelli, Salinensis, et omnibus aliis feudis, justiciis, bannis, redditibus, usagiis, terris cultis et non cultis, pratis, nemoribus, piscariis, aquarum decursibus, furnis, molendinis et omnibus aliis rebus ad dictum castrum et ad dictos fratres racione dicti castri et ad pertinencias et appendicias ipsius castri pertinentibus. Vendiderunt etiam dicti fratres et vendunt, tradiderunt et tradunt vel quasi dicto Johanni de Cabilone, ementi, duas partes feudi de Regne et pertinenciarum ejusdem loci, duas partes feudi de Alaise, duas partes feudi domini Johannis, dicti Ferrier, duas partes feudi domini Homberti, dicti Ellavate, militis, Salinensis, duas partes feudi domini Guidonis, dicti Vasterobe, militis, de Lile, siti Salinis, duas partes feudi prepositi de Malpertuis, Salinensis, duas partes feudi domini Hugonis, dicti de Pont, militis, Salinensis; que omnia feuda dicti fratres asseruerunt in judicio coram nobis ad ipsos jure dominii vel quasi pertinere et esse dicta feuda de alodio eorumdem. Vendiderunt etiam dicti fratres et vendunt, tradiderunt et tradunt vel quasi dicto Johanni de Cabilone, ementi, duas partes omnium aliorum feudorum Salinensium que habebant, habere poterant et debebant modis omnibus in villa Salinensi, et que predictus Hugo, pater ipsorum, quondam dominus de Rens, possidebat vel quasi et tenebat, tempore mortis sue, apud Salinum quoad omnia feuda supra dicta. Predicta autem omnia et singula vendiderunt et vendunt dicti fratres, tradiderunt et tradunt vel quasi et quilibet eorum in solidum dicto Johanni, emptori, ab ipso Johanne, emptore, et suis possidenda et habenda im perpetuum, jure pleni dominii, pro duobus millibus et septies centum libris stephaniensium bonorum et legalium, que quidem duo millia et septies centum libras stephaniensium dicti fratres venditores et quilibet eorum in solidum confessi sunt et publice recognoverunt in jure et judicio coram nobis se habuisse et recepisse a dicto Johanne, emptore, integraliter in pecunia numerata... Huic autem venditioni et omnibus premissis et singulis consenserunt expresse et omnia predicta laudaverunt, ratificaverunt et approbaverunt ex certa sciencia, spontanee, non circonvente, nobiles domicelle Clemencia, uxor domini Johannis, domini de Rans, et Johanna, uxor dicti Haymonis... In quorum omnium et singulorum testimonium et munimen, nos, officialis predictus, sigillum curie Bisuntine presentibus litteris, ad preces et requisicionem dictorum fratrum et eorundem uxorum, una cum sigillo dicti Johannis, domini de Rens, duximus apponendum. Datum IIII idus februarii, anno Domini millesimo ducentesimo septuagesimo septimo. |
Cy gist monseigneur Jean Rolin qui fut cardinal evesque d'Ostun et abbe de ceste eglise de Saint Martin lez ledit Ostun qui trepassa l'an mil quatre cens quatre vingt trois priez Dieu pour luy amen. |
Au nom de Dieu, je, Estienne, voyant la bonne volonté de mon épouse Nazarie qui choisit de renoncer au siècle et de prendre le joug suave du Seigneur pour le porter dans le cloître de Marcigny avec les autres servantes de Dieu, j’ay crains de luy obvier pour le salut, et que pendant que je luy en empescherois le chemin je ne souffrisse la perte de mon âme, plutost que d’être participant de son bon désir. C’est pourquoy j’ay offert et cédé au Seigneur Dieu et à saint Pierre mon aloud de la Bruelle, pour madite épouse et pour la rémission de mes pechez, pour le lieu de Marcigny où elle prend l’habit de la sainte religion. Car j’ay donné tout l’aloud dans son entier, ainsi qu’il est fermé autour, en la main de dom Hugues abbé, et la maison et le cellier et le pressoir, c’est-à-dire le trul; et les vaisseaux et les poinçons et toutes les choses qui sont nécessaires pour mettre et conserver le vin. Or en outre j’ay donné le pré pour que les bestes des moines y paissent quand ils viendront à cause du vin. J’ay donné aussy tous les arbres de tout l’aloud pour ledit lieu, et tout ce qu’il y a en dedans la cloture, afin que dez aujourd’hui et dans la suite ceux qui servent Dieu en Marcigny tiennent et possèdent tout l’aloud dans son entier et qu’ils fassent de là tout ce qui leur plaira à perpétuité. Or j’ay fait cette donation avec toute liberté, comme il a été dit, en la main de dom Hugues abbé publiquement, à la vue de mes parents et amis sans déguisement, n’y retenant rien, excepté qu’avec leurs permission je demeureray dans la maison tant que je vivray; et aprez ma mort, si mon fils y veut rester, il y restera par la miséricorde du prieur de Marcigny comme y resteroit tel estranger que ce fust; mais si quelqu’un de mes héritiers a la présomption de contredire ou troubler celà, premièrement qu’il soit excepté et exclu de tout mon héritage, et qu’ensuite, s’il ne se reconnoist, il soit avec Datan et Abiron privé de cet héritage céleste. De cette chose et de cette donation sont témoins et auditeurs, qui ont ouï et vû, dom Pierre qui pour lors estoit prieur à Sales, et Guichard senieur qui a basti ce même lieu, Raymond aussy maintenant et les autres frères qui y demeuroient. Sont encore témoins et approbateurs ceux-cy: Bernard de Marzy et Autauld son frère, Guichard et Ugues de la Broalle et plusieurs autres. |
Uniuersis presentes litteras inspecturis, officialis Lingonensis salutem in Domino. Noueritis Thierricum de Tylicastro clericum, tabellionem nostrum iuratum, ad hoc specialiter deputatum, uidisse et de uerbo ad uerbum legisse duo paria litterarum sigillo curie ducis Burgondie sigillatarum, prout prima facie apparebat, quarum tenor sequitur in hec verba: In nomine sancte et indiuidue Trinitatis Patris, Filii et Spiritus Sancti, amen. Cum propter delictum primi parentis generis humani successio quelibet fit transitoria et mortalis et quilibet sit certus de morte et de hora tamen mortis incertus, idcirco ego Iohannes dictus Chasteleine de Dyuione, clericus, filius quondam Iacobi dicti Chasteline, burgensis quondam Dyuionis, per Dei gratiam sanus mente licet, infirmus corpore, timensque se propter mundi pericula que cothidie eminent decedam intestatus et etiam uolens et cupiens saluti anime mee et antecessorum meorum, necnon tranquillitati et paci heredum seu successorum meorum salubriter et secundum Deum prouidere de me, bonis et rebus meis dispono et ordino et testamentum meum seu ultimam uoluntatem meam facio in hunc modum: Et quia non habeo nisi tria scilicet spiritum, corpus et res primo et specialiter spiritum meum commendo nunc et imperpetuum in manus domini nostri Dei Ihesu Christi, ut ad eum qui creauit illum, reuertatur. Sepulturam autem corporis mei eligo in cimiterio Fratrum Minorum Dyuionis et ibidem predictum corpus meum quam cito ipsum ab hoc seculo decedere contingerit, prius diuinis officiis pro remedio anime mee et antecessorum meorum, more ecclesiastico celebritatis, omnibusque aliis pactis que in sacrosancta Dei ecclesia in exequiis fidelium fieri consueuerunt, uolo et precipio humo tradi de qua formatum est in cinerem redigendum et iterum in die iuditii resurgendum, recepturumque cum Christo gloriam sempiternam. Et uolo quod super corpus meum ponatur quedam lapis in qua nomen meum scribatur. Preterea uolo et precipio quod clamores mei et debita mea legitime probati et probata per manus exequtorum meorum, inferius nominandorum, pacificentur et reddantur. Item do et lego Fratribus Minoribus antedictis centum solidos pro pittancia die obitus mei eisdem facienda. Item eisdem Fratribus do et lego unum de meis cyphis argenteis pro quodam calice conficiendo. Item do et lego eisdem Fratribus lectum meum comunitum. Item do et lego fratri Dominico de ordine Fratrum Predicatorum uiginti solidos, fratri Galthero de Besua eiusdem ordinis uiginti solidos, fratri Galthero de Mailleyo uiginti solidos. Item do et lego conuentui Sancti Stephani Dyuionensis uiginti solidos de annuo et perpetuo redditu, pro anniuersario meo annis singulis tercia die festi Omnium Sanctorum, in eorum ecclesia faciendo et dictos uiginti solidos dicto conuentui assideo et assigno super domum meam quam tenent Nicholaus et Dominicus dicti Poyssenoz fratres, sitam in Doliaria Sancti Michaelis. Et uolo quod super dicto legato detur eisdem instrumentum, una cum instrumento acquisitionis, quam feci de uiginti solidis supradictis. Item do et lego conuentui Sancti Stephani predicti die obitus mei pro pictancia sexaginta solidos. Item do et lego Fratribus Predicatoribus de Dyuione quadraginta solidos, conuentui Sancti Benigni de Dyuione quadraginta solidos pro pictancia die obitus mei dicto conuentui facienda. Item do et lego canonicis, presbiteris et clericis capelle domini ducis de Dyuione triginta solidos die obitus mei distribuendos inter ipsos. Item do et lego cuilibet hospitali de Dyuione pro pictancia pauperum decem solidos. Item do et lego pauperis primitiuis scolarum Dyuionis decem solidos pro distribuendo pane die obitus mei inter ipsos, leprosis leprosarie Dyuionis decem solidos. Item do et lego uicario meo Sancti Nicholai quinquaginta solidos, Domino Galthero presbitero uiginti solidos, Domino Petro in ecclesia Sancti Nicholai desseruienti decem solidos, clerico dicte ecclesie tres solidos. Item do et lego operi ecclesie capelle ducis de Dyuione decem solidos. Item do et lego dicto Stephano Lamberti et heredibus Iohannis Lamberti duo iornalia uinee sita in finagio de Poilleyo, in loco ubi dicitur en la Ferrere, iuxta uineam Iohannete sororis mee, que quidem duo iornalia habui a dompna Iuhanna Uoone quondam matrita mea. Et uolo quod equaliter diuidantur, ita quod dictus Stephanus habeat unum iornale et dicti habeant unum iornale. Item do et lego dicto Stephano Lamberti minorem de cupis meis argenteis. Item do et lego Andree fratri meo pullum meum. Item do et lego Iohanne sorori mee duas caudas uini puri et duas caudas uini pro familia et tres eminas frumenti et pannum meum de persico quem habui a domino de Pesuis et unam pennam de cirograllis. Item do et lego Iohanni fratri meo sexaginta solidos, Petronille filie Iornot unam de uestibus meis forratam de cendalio, Adeline pedicete mee unum de supertunicalibus forratum de cendalio, Ysabelli nutrici mee aliud supertunicale forratum de cendello. Item do et lego dicto Cornuot clauserio meo garnoichiam de persico albo forratam et unam de tunicis meis. Item do et lego dicto Pergent seruienti meo uiginti et quinque solidos. Item uolo et precipio quod casus iusticie quos penes me habeo restituantur magistro Iohanni de Dompna Petra. Item uolo quod instituta quam penes me habeo sine aparatu restituantur Guillermo filio Guillermi de Corcellis solutis prius heredibus meis uiginti solidis Turonensium argenteis. Item uolo et precipio quod uiginti et quinque solidi pariter restituantur Iohanni de Camberti, ciui Aurilianensi, aut eius heredibus. Et uolo quod mittantur per aliquem secularem de partibus istis. Item uolo quod domina de Chargeyo et eius filii habeant medietatem debiti in quo michi tenetur domina Isabellis, domina de Tylicastro. Et quia recepi uiginti quinque libras de debito in quo michi tenebatur, uolo quod restituantur eisdem duodecim libre et decem solidi, ita quod ipsa domina de Chargeyo cum filiis suis habeant de dicto debito quinquaginta libras. Item do et lego Regnaudo lou Roquet de Besua uestem meam de camilino foratam de cyrogrellis. Item et do et lego uxori eius supertunicale meum de violeta cum capucio. Item do et lego ecclesie Sancti Petri de Besua uiginti solidos annui et perpetui redditus pro anniuersario meo annuatim in dicta ecclesia faciendo, uidelicet illos uiginti solidos reddituales quos acquisiui a Dominico de Pasques et ab eius uxore. Et uolo quod dicte ecclesie detur super hoc instrumentum cum instrumento dicti aquisitus. Item do et lego conuentui eiusdem loci pro pictancia die obitus mei quinquaginta solidos. Item do et lego Bartholometo de Saffris decem libras, Iohanni filiolo meo, filio Michaelis de Bera uiginti solidos, predictis autem omnibus et singulis pacificatis penitus et solutis in residuo omnium bonorum meorum heredem meum instituo Huguetam filiam meam carissimam. Huius autem mei testamenti dispositionis et ordinationis omnium predictorum exequtores meos facio dilectos meos Stephanum Lamberti predictum et Andream dictum Chastelaine fratrem meum, in quorum manibus pono et delibero omnia bona mea mobilia et immobilia quecunque et ubicunque sint et in ipsos et quemlibet ipsorum transfero omnia iura ad me pertinencia et omnes actiones ad me pertinentes ita uidelicet quod ipsi uel unus ipsorum dicta bona possint auctoritate sua propria uendere, distrahere, occupare uel alienare in toto uel in parte, absque contradictione, pro predictis clamoribus debitis et legatis meis pacificandis et soluendis. Et propter hoc de dictis omnibus bonis meis, iuribus et actionibus ad me pertinentibus, me et heredes meos deuestio et dictos exequtores meos et quemlibet ipsorum corporaliter inuestio de eisdem pro predictis omnibus et singulis exequendis. Et uolo quod possint facere omnia quecunque facere possem si uiuerem. Et si dicti duo exequtores mei ad predicta exequenda insimul interesse noluerunt uel non potuerunt, tamen uolo et precipio quod unus ipsorum predicta omnia nichilominus ad expensas bonorum meorum totaliter exequatur, de quibus expensis non teneatur alteri reddere rationem, sed credatur suo simplici uerbo. Preterea uolo et precipio quod me sublato de medio per manus exequtorum meorum predictorum aut unus eorundem fiat estimatio de omnibus bonis meis et super hoc fiat inuentorium, ita quod ille penes quem dicta bona remanebunt, caueat ydonee de restituendo bona predicta predicte Huguete filie mee aut eius heredibus loco et tempore compotenti. Hoc autem meum testamentum et hanc meam ultimam uoluntatem solam et unicam omni alia reuocata si aliquam feci, uolo ualere iure testamenti inscriptis, uel iure testamenti nuncupatini, seu iure codicillorum, uel iure ultime uoluntatis. Et si non ualent secundum leges, uolo quod ualeant secundum canonicas sanctiones, si non ualent et ualet testamentum uel ultima uoluntas, tamen uolo quod ualeant iure donationis inter uiuos aut alio iure modo forma et consuetudine quibus melius ualere poterunt et debebunt omni legum subtilitate et rigore iuris postpositis penitus et remotis. Et uolo me et heredes ac exequtores meos compelli ad predicta omnia tenenda adimplenda et inuiolabiliter obseruanda, quasi ex re adiudicata per curiam domini ducis Burgondie cuius iuridicioni, quo ad hoc suppono me et heredes ac exequtores meos et omnia bona mea quecunque sint. In quorum omnium predictorum testimonium litteris istis seu huic presenti testamento sigillum dicte curie rogaui et supplicaui apponi. Actum et datum in presentia Perreneti filii quondam Iohannis Lothoringi clerici coadiutoris, Hugonis de Cabilone notarii Diuionis, Iohannis dicti Penrot, Richardi dicti le Paaigre et Herberti filii Guioti Combellani de Besua, testium ad hoc a me specialiter uocatorum die Iouis post festum Beati Mathei apostoli, anno Domini millesimo trecentesimo quarto. Sequitur tenor alterius littere cuius tenor talis est: Ego Iohannes dictus Chasteleine de Dyuione clericus, filius quondam Iacobi Chastelaine per Dei gratiam sanus mente, licet infirmus corpore, notum facio uniuersis quod cum meum fecerim et ordinauerim testamentum quod sic incipit: In nomine sancte et indiuidue Trinitatis Patris et Filii et Spiritus Sancti, amen..... et sic terminatur:..... die Iouis post festum Beati Mathei apostoli, anno Domini M° CCC° IV°. Addendo testamento predicto non recedens ab aliquibus, que in dicto testamento continentur immo illud enim in sui statu et firmitate uolens integraliter permanere: Do et concedo domino abbati Sancti Stephani Diuionensis centum solidos in quibus michi tenetur de residuo temporis preteriti. Et uolo quod detur ei littera pensionis mee ita quod appareat debitum dicte pensionis mee. Item do et lego dicto abbati et conuentui Sancti Stephani predicti decem solidos annui et perpetui redditus pro anniuersario meo in ecclesia eorum annis singulis faciendo, et dictos decem solidos eisdem assideo et assigno percipiendos et habendos annuatim de cetero super domum meam, sitam Dyuione in vico Magnorum Camporum, iuxta domum que fuit Iohannis Leserale. Et si forte dicti abbas et conuentus dictos decem solidos non tenerent in pace, propter impedimentum heredum meorum, uolo et precipio quod dicti heredes mei reddant dictis religiosis decem libras Turonensium ad emendum decem solidos Turonensium annui et perpetui redditus et annuatim de cetero Iouis ante Bordas persoluantur. Item do et lego domino Iohanni de Fossato presbitero unam de melioribus uestibus meis. Et in hiis omnibus predictis que in codicillis presentibus continentur exequendis do et concedo exequtoribus mei predicti testamenti eandem et similem potestatem qualem eisdem dedi pro dicto testamento meo exequendo. Et uolo quod hec omnia predicta ualeant quocunque iure melius ualere poterunt et debebunt. Et insuper uolo me et heredes ac exequtores meos compelli ad omnium obseruanciam premissorum, quasi ex re adiudicata per curiam domini ducis Burgondie cuius iuridicioni quod ad hoc suppono ipsos et me et omnia bona mea. In quorum testimonium litteris presentibus codicillis sigillum dicte curie rogaui apponi. Actum in presencia Perroneti filii quondam Iohannis Lothoringi clerici iurati et coadiutoris, Hugonis de Cabilone notarii Dyuionis, Iohannis dicti Chasteleine clerici filii Andree Chasteleine et Bartolometi de Saffres, testium ad hoc uocatorum, anno Domini millesimo trecentesimo quarto et die Lune in uigilia Beati Michaelis. Et nos officialis Lingonensis ad relationem dicti iurati nostri cui quantum ad hoc et maiora fidem plenariam adhibemus, sigillum curie Lingonensis presentibus litteris duximus apponendum in testimonium ueritatis. Datum die Sabbati post dominicam qua cantatur « Reminiscere », anno Domini millesimo trecentesimo quarto. |
Hic jacet vir nobilis bone memorie Fericus dominus Cudoti cujus anima per misericordiam Dei requiescat in pace. |
Ego Pontius de Monte-Sancti-Joannis, notum facio universis, præsentibus et futuris, quod, cum dudum homo essem charissimæ dominæ meæ Blancheæ, Comitissæ Campaniæ, de viginti libris in nundinis Barri assignatis, et postmodum, tam ipsa comitissa quam charissimus meus Dominus alias viginti libras mihi crevissent in eisdem nundinis assignatas, et præterea dedissent mihi trecentas libras in denariis, et ego juravi eis super sanctos quod ipsos et hæredes eorum, bona fide juvabo de me et de gentibus meis et de fortericiis meis; et si opus fecerit in capite guerriabo contra Erardum de Brena et Philippam uxorem ejus, et contra Aalaidem reginam Cypri et hæredes eorum, et contra adjutores eorumdem, hoc excepto quod si prædicta comitissa, vel comes, aut gentes eorum irent super Milonem de Noeriis, sororium meum, in castello suo de Noeriis, vel in alia terra sua propria, ego, vel gentes meæ non teneamur illuc ire; sed, si idem Milo, vel gentes suæ, irent super comitissam vel comitem, aut super gentes eorum, teneremur eos et terram eorumdem, pro viribus, defensare. Sciendum est, autem, quod hæres meus qui Charniacum tenebit, feodum prædictarum quadraginta librarum habebit. Ut autem hæc omnia teneantur rata, litteris annotata sigilli mei munimine roboravi. Actum, anno Gratiæ millesimo ducentesimo nono-decimo, mense junio. |
Notum sit omnibus tam presentibus quam futuris, quod ego Arlebaldus, cogitans de remedio animæ meæ seu de premio vitæ æternæ, dono omnes res quas visus sum habere in villa quæ dicitur Rufiacus, in comitatu Matisconensi, ad monasterium quod est constructum in loco Cluniaco nuncupato, atque in honore beatorum apostolorum Petri et Pauli, Deo constat consecratum, cuique Odo abbas preesse videtur. Siquidem ego ipse Arlebaldus, consentiente fratre meo Gislardo, atque una mecum tradente, dono ipsas jam dictas res ad prefatum monasterium, in elemosinam ac stipendium monachorum ibi Deo servientium, hoc est mansos duos cum mancipiis supramanentibus, his nominibus: Sigifredum cum uxore et infantibus suis atque Grimaldum, et vineam quæ in Monte sita est, cum campis, pratis, silvis, aquis aquarumque decursibus, totum et ad integrum dono, trado et transfundo ad predictum locum, in primis pro anima senioris mei Willelmi, deinde pro anima patris mei, necnon et pro me et pro fratre meo et pro omnibus parentibus meis, tam vivis quam defunctis, et pro cunctis christianis, et ut omnibus Christi fidelibus sicut exopto proficiat. Suppliciter peto atque deprecor ut omnes quicumque legerint vel audierint hanc cartam mea voluntate conscriptam pro Dei amore et apostolorum Petri et Pauli omniumque sanctorum, ut partem habeant in hac istarum rerum elemosina, quam ad predictum Cluniense monasterium delegavi, decertentque atque adjuvent, ubicunque necesse fuerit, ipsis monachis ibidem Deo famulantibus, quatinus ista carta stabilis atque inconvulsa et inviolabilis, absque ullius inquietudine, omni tempore permaneat. Si quis vero, quod minime fieri credo, aut ego ipse, vel aliquis de parentibus meis, sive aliqua intromissa persona, contra hanc cartam venire temptaverit, aut infringere conatus fuerit, quod repetit minime obtinere vel vindicare prevaleat; insuper etiam ad predictum locum, judiciaria cogente potestate, auri libras XX exsolvat, et hæc carta nihilominus inviolata omni tempore permaneat. S. Arlebaldi, qui hanc donationem fieri et firmare rogavit. S. Gislardi, qui fratri suo consensit. S. Waningi, Sindelenigi, Spirindei, Joji (?), Ansaldi, Isembardi, Otulardi, Teodenis, Ajulfi, Rainulfi, Anserici, Arnaldi, Girbanni, Arnulfi, Rainerii, Sturmendi, Alboeni, Arnulfi presbiteri, qui consensit. Data mense aprili, anno VII regnante Rodulfo rege. Ego Hildebannus, ad vicem cancellarii, scripsi. |
Hic jacet Petrus Thezat domicellus de Normania qui obiit anno Domini M CCC XLVIII XXVIII die mensis junii anima ejus requiescat in pace amen. |
Alexander episcopus, servus servorum Dei, dilecto filio abbati S. Martini Nivernensis salutem et apostolicam benedictionem. Sicut dilecti filii abbas, capellanus noster, et conventus monasterii S. Martini Eduensis, ordinis S. Benedicti, petitione monstrarant cum inter ipsos parte una et venerabilem fratrem nostrum episcopum Eduensem pendente lite hujus modi quasdam contra eos prejudiciales litteras et indulgentias nullam facientes mentionem quod lis sic penderet à sede apostolica super hiis dicitur impetrasse; quare iidem abbas et conventus nobis humiliter supplicarunt ut in hac parte indempnitati ejusdem monasterii paterna precavere sollicitudine curaremus. Cum igitur, lite pendente, nihil debeat innovari, discretioni tue per apostolica scripta mandamus, quantum si est ita, indulgentias et litteras hujusmodi contra eos sic impetratas vel etiam impetrandas ab ipso episcopo, hujusmodi lite pendente, et processus, si qui sunt habiti per easdem, auctoritate nostra denunties irritas et inanes, contradictores per censuram ecclesiasticam appellatione postposita compescendo. Datum Lateranni..... nonas decembris, pontificatus nostri anno secundo. |
Domino fratribus Sancto Petro et Sancto Paule de Cluniago monesterio. Ego Bernardus, levita, in pro amore et bone voluntate, et pro remedium anime mee, pro ipsa amore et bone voluntate dono Deo et Sancto Petro et Sancto Paulle, et Maolo, donni abatis, et alios seniores multos, pro ipsa amore et bone voluntate dono vobis curtilo et maso et vinea in uno tenentur, qui es situs in pago Matisconense, in agro Fabriacense, in villa Marhisolio vocat; terminet de tres partes vias pulli (sic), a cercio par terre Bernar cum eros. Infra istas terminaciones, la una medietate tibi: et dono vobis campo ubi a Besorniago, ubi super Terla rua vocat, que de Odono cumquesivimus, totum ad integrum vobis dono; et faciatis pos isto die quidquid facere volueritis in omnibus. Si quis vero contradicentem, si ego nos ipsi, au ullus omo, au ullus de eredibus meis venire temtare, de auro libera uncia una componet. Actum Ciricus, atrio Sancto Martino pullice. S. Bernal, levita, qui ista donacione fieri et firmare rogaverunt. Bernar. S. Obber. S. Bernal, clerico. S. Gonterio. S. Arnolfi. S. Gontar. S. Gololdrico. S....... Se ipse frater non consolabuntur ista carta, le res Benal Sancto Petro perveniet. Et dono vobis alio curtilo in Marhisolio, super Terla via la mea porcionem, totum ad integrum vobis dono, quesitum, ad inquirendum, totum ad integrum vobis dono. Ego Leotardus escrisit, datavit die jovis, in mense genoario, annos XX rennante Lotterio rege. |
Aliud deinde per hunc sui dilectum Maiolum omnipotenti Deo placuit facere valde mirabile, nostris temporibus non frequentius vsitatum. Hic etenim vir Domini Maiolus, verbum vitæ, salutis vias in mūdo disseminans, affectum sui sanctissimi amoris eousque in cordibus fidelium transfundendo radicabat, vt ipsum pauperes diuites, viduæ orphani, senes cum iunioribus expeterent, super varium sui negotium, specialem aduocatum ad Deum eligerent, esset quoque vnicuique salutare perfrui eius sanctissima benedictione. Non immerito namque hunc ipsum Patrem ampliati amoris priuilegio vnusquisque fidelium expetebat animo deuoto. Quoniam quidem ipse beatus Pater Maiolus præparabat attentius, vt cordis sui domicilium viuendo sancte, operando bene, complaceret diuinitati æternæ. Sic interior mentis sanctitas, quam præmonstrabat vultus alacritas, secundum quod scriptum est. Quia vultus indicat mentem, plurimorum sibi deuinciebat amorem, adhærentium sibi incomparabilem generabat affectum. Dum etenim quodam dierum isdem Dei famulus requiesceret secus Rhodanum fluuium, ex altera eiusdem fluminis parte, adiungitur vtriusque sexus collegium innumerabile, adtendens expectans ad se transitum Patris Maioli, cui se suaque omnia committerent, in quem oculi ipsorum, vt oculi ancillæ in manibus Dominæ suæ, ad miserendum respiciebant. Ad exequendum tamen deuotionis suæ effectum, in quadam naui quæ iuxta erat posita ascendere vnusquisque prior festinat, ne expectati Patris gratia, benedictionis suæ dono priuatus remaneat. Prædicta etenim nauis tantæ multitudinis non longius sustinens numerositatem, in mediis fluctib. funditus fuisset dimersa, nisi cœlestis misericordiæ prouidentia, talia fidelium comprobās vota, in futurum demonstrasset qualis quantusque isdem beatus Maiolus apud se esset, pro cuius amore tam pertimescēdum subiissent periculum. Nam prædicta nauis, cum omnibus in ea manentibus quasi subuersa in mediis vndarum fluctibus, per aliquanta horarum spatia, ab aspectibus intuentium est subducta. Cuius subuersionis periculum vir Dei audiens subito accidisse, eleuatis oculis a lectione, pronus in terram corruit, morti tantorum grauiter doluit, locum quo se orationi dederat, profusis lachrymarum riuulis inrigat. Tandem electi atque dilecti famuli sui Maioli omnipotens Deus respiciens lachrymas, secundum multitudinem dolorum eius, consolationis suæ ei in proximo præparat vias. Nam confidens in eo qui nō dat in æternum fluctuationem iusto, dum ab extentæ orationis surgit loco, in parte illa qua nauis dimersisse videbatur signum crucis fecit, in vna eademque hora sanos incolomes inter vndarum fluctus sæuissimos ad ripam quo consedebat transposuit. Hos expetiti patris fides meritum deuicit, hos expeditorum desiderium amor qui nescit pensare modum exsuperauerunt. Sic populus Dei inter vndarum fluctus liberatus, sancti Patris Maioli meritis orationibus, eiusdemque patris exhortatu deifico consolidatus, lætus benedicens Deum ad sua rediit, pro sapientia, pro visis auditis mirabilibus alterius Salomonis, lætificantes patriam propriæ nationis. |
In nomine Domini. Nos fratres Gaufredus et Jotserandus, filii Achardi clerici, facimus verpitionem per hanc cartam de terra Sancti Petri quam Segaldus prior dedit nobis in beneficio. Est autem unus mansus in Flagiaco, et dimidius mansus in Warengo, sicut avunculus noster Arleius quondam dedit Sancto Petro. Accipimus vero pro hac vuerpitione a donno Wilelmo, decano de Lordono, unum caballum bonum valde et precium. Accepimus etiam duos canes pro quadam parvula silva que est sita inter duas vias. |
R[obertus] Dei gratie prime Lugdunensis ecclesie archiepiscopus, universis presentes litteras inspecturis. Noveritis quod cum inter venerabilem fratrem nostrum R[obertum], episcopum Lingonensem, ex una parte et nobilem virum H[ugonem], ducem Burgundie, nepotem nostrum ex altera, discordia verteretur super hoc, videlicet quod idem episcopus petebat ab eodem duce sibi fieri juramentum, prout in carta de Castellione communi inter eos continebatur, et super eo quod conquerebatur eundem ducem bona ecclesie Sancti Stephani Divionensis abstulisse, et super hoc etiam quod dicebat ducem communiam fecisse apud Castellionem in suum et Lingonensis ecclesie prejudicium et gravamen. Tandem super hiis tribus articulis in nos compromiserunt, promittentes nichil omnibus sub pena ducentarum marcharum se firmiter observaturos quicquid super hiis pace vel judicio diceremus. Nos vero diximus et pronunciavimus quod Dux debeat eidem facere juramentum prout continebatur in carta, quod quidem fecit coram nobis. Super bonis ecclesie Sancti Stephani Divionensis; que dicebatur idem Dux abstulisse, respondit Dux quod faceret abbatem ejusdem ecclesie super hoc teneri pro grato, quod et gratum habuit episcopus memoratus. De communia diximus eidem Duci sub juramento quod fecerat et in fidelitate quam debebat episcopo, quod non teneret communiam, si sciret se non habere jus in tenendo: et eidem episcopo similiter diximus in fidelitate quam debebat Duci, tanquam fideli suo, ne eam peteret amoveri, si sciret quod Dux eam posset de jure tenere. Quibus in partem..... Super hoc consilium habuerunt; ad quod ita Dux respondit, quod crederet eam se posse tenere, volens tamen pacem et concordiani episcopi retinere, dictam communiam, sive juste sive injuste posita esset, amovebat et faciebat penitus amoveri. In cujus rei testimonium presentes litteras sigilli nostri fecimus appensione muniri. Actum anno Domini M CC XXXIII, mense maio. |
In nomine sancte et individuæ Trinitatis. Pateat omnibus fidelibus qualiter ego Teutbertus animarum Salvatori obediens dicenti: «Facite vobis amicos de Mammona iniquitatis,» et cetera, dono Deo et sanctis apostolis ejus Petro et Paulo, et ad locum Cluniacum cui preest domnus Odilo, venerabilis abba, aliquid de rebus meis que sunt site in pago Matisconense, in agro Fusciacense, in villa Varenas, terram scilicet quam Odo donavit Holdegarde matri meæ; in tali conventu ut quamdiu vixero teneam et in vestitura ad presens dono campum qui dicitur Fortuneiri. Si quis vero hanc donationem calumniare presumpserit, iram Dei eorumdemque apostolorum, nisi emendaverit, incurrat, et ut firma permaneat. S. Bernardi clerici. S. Bernardi. S. Holdebaldi. S. Durandi. S. Bernardi. S. Hugonis. Actum Cluniaco monasterio. |
Ego Jacobus curatus ecclesie de Sovans notum facio universis presentes literas inspecturis, quod ego admodiavi et retinui ad vitam meam duntaxat a religioso viro et honesto Odone priore de Castro supra Salinum omnes decimas suas quas habet grossas et minutas aut habere debet et potest, nomine suo et ecclesie sue de Castro, in terris que excoluntur in toto finagio et territorio de Sovans et de Banc, et quicquid juris habet dictus prior in eisdem, nomine quo supra, pro sexdecim libris usualis monete, singulis annis. Quam pecunie summam promitto bona fide reddere et solvere quolibet anno sine contradictione aliqua predicto priori vel ejus certo mandato, infra octabas festi beati Bartholomei apostoli. Si vero in solutione predictarum sexdecim librarum defecero, quod absit, ad terminum supra dictum, promitto et teneor predicto priori omnia damna, costamenta, missiones et expensas, etc.... resarcire, etc.... In cujus rei testimonium presentibus literis ego predictus curatus de Sovans sigillum meum apposui Actum et datum anno Domini millesimo ducentesimo nonagesimo quinto, mense maii. (Ex apographo antiquo.) |
Nos Hugo de Neblans notum facimus universis presentes litteras inspecturis quod Stephanus, dominus de La Chassaigne, de laude et consensu nostro, est homo ligius nobilis viri Johannis, comitis Burgundie et domini Salinensis, salva fidelitate nostra, et debet ipsum receptare in castro de La Chaissaigne de placito et de guerra contra omnes, salva semper fidelitate nostra. Quod ut ratum et stabile permaneat, nos dictus Hugo, dominus de Neblens, ad preces et instantiam dicti Stephani, domini de La Chassaigne, sigillum nostrum presenti pagine apposuimus in testimonium et munimen, anno gratie Mº CCº quadragesimo secundo, mense novembris. |
Ego Durannus venditionem facio Sancto Petro Cluniensi, et donno Warnerio de ista terra quæ sita est ad Montem, videlicet de medio planto, totum quod habeo, qui terminatur de oriente terra Sancti Petri, a meridie Duranni, a sero similiter, a certio via publica. Et in ipsa villa unum campum, qui habet in longum perticas XVIIII, in latum IIII, et terminatur a mane terra Rannaldi, a certio de ipsa hereditate, a meridie terra Siboldi, ab oriente via publica. S. Duranni, qui fieri et firmare rogavit. S. Siboldi. S. Waltildis. S. Tedrici. S. Adalbaldi. S. Bernardi. S. Duranni. |
Alexender Episcopus, seruus seruorum Dei, dilectis filiis Abbati et fratribus Sancti Stephani Diuionensis, salutem et apostolicam benedictionem. In admittendis iustis petitionibus religiosorum uirorum, non debemus duri et dificiles inueniri, sed potius eorum piis desideriis conuenit benignius condescendere, ut magis ac magis in nostra et Ecclesie deuotione feruescant, cum in iis que a nobis rationabiliter postulauerint, fuerint efficaciter exauditi: ea propter, dilecti in Domino filii, uestris iustis postulationibus grato concurrentes assensu, Ecclesiam beati Michaelis, Ecclesiam beati Medardi et Ecclesiam sanctae Mariae, sicut eas canonice possidetis, uobis et Ecclesie uestre, auctoritate apostolica confirmamus et presentis scripti patrocinio communimus: adhuc auctoritate apostolica prohibemus ne in aliqua Ecclesiarum illarum, in quibus parochialia iura percipitis, sine assensu et uoluntate uestra presbiter debeat ordinari: nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostrae confirmationis et constitutionis infringere, uel ei aliquatenus contraire. Si quis autem hoc attemptare presumpserit, indignationem Omnipotentis Dei et beatorum Petri et Pauli Apostolorum, se nouerit incursurum. Datum Feretri quarto nonas maias. |
Ego Henricus, Dei gratia Eduensis episcopus, tam futuris quam presentibus notum facio quod Petrus Huldrei et Haymo, sororius ejus, accensierunt monachis Fonteneti nemus quod habebant contiguum finibus Villenarum et Columberii et Puteorum, ad censum quatuor solidorum Pruviniensis monete, reddendorum in septimana penosa, et habuerunt de intragio VIII libras. Hoc autem laudavit uxor ipsius Petri, et Willelmus filius ejus. Hujus rei testes sunt. Andreas Montis Barri, Robertus de Sancta Columba, Symon de Curtange, Haymo Gormundi, Calo de Grinione, Garnerius presbiter et Vaslinus maior Fanii. |
In nomine Domini, Amen. Anno Incarnationis ejusdem Mo CCo nonagesimo primo, mense julio. Ego Robelinus de Fangeio, clericus, notum facio omnibus presentes litteras inspecturis quod ego, sane mentis sanique corporis existens, considerans morte certius nichil esse et nichil mentius hora mortis, volens providere anime mee et animarum predecessorum meorum remedio et saluti, do, concedo, trado et in perpetuam et irrevocabilem elemosinam quitto viris religiosis et honestis abbati et conventui Cistercii, pro ipsis et suis successoribus, unam petiam prati continentem circyter quinque secturas, sitam in praeria de Fangeio, retro bordam dictam Borde Dan Phelippe juxta pratum domini Johannis de Reuleto, militis. Quod pratum dicitur Preymunt versus La Vooige. Quam petiam prati habebam a predictis religiosis ratione permutationis perpetue seu schambii vel scambii perpetui, unius petie prati site in praeria juxta bordam predictam, ubi dicitur As Soitenez, juxta ripariam et pratum predictorum religiosorum. Quod pratum fuit dicte La Blonde. Que petia predicta onerata erat quatuor solidis monete viennensium census perpetui et annui reddendis anno quolibet predictis religiosis vel eorum certo mandato. Et de predicta petia prati, que specialiter sita est juxta pratum Johannis dicti Ratier et pasquerium, ego me et meos heredes omnino devestiendo, predictos religiosos et eorum successores corporaliter investivi. Et in pacificam possessionem induxi pro sua voluntate modis omnibus facienda. Teneorque et promitto, per sacramentum meum super Sancta Dei Euvangelia prestitum corporale, et sub expressa obligatione omnium bonorum meorum mobilium ubicumque existentium, et per stipulationem sollempnem, et ex pacto firmo, predictam elemosinam religiosis predictis et suis successoribus, pro me et heredibus meis quos ad hoc obligo, contra omnes calumpniatores cum meis propriis sumptibus perpetuo guarantire et facere et prestare quicquid in causa evictionis debet fieri et prestari, et in nullo decetero contraire nec contravenienti consentire tacite vel expresse. Renuntians in hec facto, per jam meum prestitum sacramentum, exceptioni doli, fraudis, actioni in factum, exceptioni erronee elemosine et unius large et omni auxilio juris et facti jurique dicenti generalem renuntiationem non valere. Voloque me compelli tanquam ex re adjudicata per curiam domini ducis Burgundie ad predicta observanda, cujus juriditioni quo ad hoc supponendo me et meos heredes et omnia bona mea. In quorum testimonium, sigillum predicte curie presentibus litteris supplicavi et obtinui apponi. Actum in presentia Petri de Eschenum, clerici, notarii predicte curie apud Sanctum Johannem juxta Laudonam, magistri Hugonis dicti Meline de Verna, clerici, Petri dicti Sot de Orseto, Petri dicti Riboudot de predicto Sancto Johanne et Hugonis, prepositi de Domo Dei, testium ad hoc specialiter vocatorum, anno et mense predictis. |
In nomine sanctæ et individue Trinitatis. Notum fieri volumus omnibus hominibus, Gaufridum Barbellum, in manu Henrici, Senonensis archiepiscopi, reliquisse quicquid ei jure competebat in Cirilliaco, tam in decima quam in atrio seu in aliis possessionibus, archiepiscopum nichilominus Deo et Beate-Mariæ de Valle-Lucente et Norpaudo, ejusdem loci abbati, et fratribus ibidem Deo servientibus hoc idem jure perpetuo possidendum tradidisse; necnon, ut firmius haberetur, sub sigillo suo signasse. Hujus rei testes sunt: Herbertus, abbas Sancti-Petri-Vivi; Roscelinus, abbas Sanctæ-Columbæ; Willelmus, abbas Sancti-Remigii; Symon, archidiaconus; Joslinus, capellanus archiepiscopi; Goffridus Eventez; Dainbertus de Joviniaco. Hoc laudavit uxor predicti Joffridi, nomine Roscewildis; et Willelmus, filius ejus cum filiabus suis; et Garmundus, de cujus feodo erat, cum uxore sua et filiis; presente Isnardo, vicecomite; et fratre ejus Reynaldo; et Gerardo de Villa-Canis; et Lecelino; et Dainberto, filio ejus; et multis aliis. |
Dedit etiam ex quadam piscaria, in fluvio Harari posita et ad Ulmos dicta, omnem medietatem, cum ipsius piscatoribus; cunctam etiam terram Willelmi quondam Judæi, in villa Theconerias positam et in aliis quam plurimis locis, cum domo ejus in civitate Cabilonis posita; dedit etiam universam terram quam antiquitus tenuerunt Judæi in villa dicta Curte Judæa, cum vineis cunctisque pertinentiis; mansum quendam in Biciaco situm, cum vineis, terris cultis et incultis, et omnibus ubi ubi appenditiis, campis, pratis, vineis, omnia usque ad inquirendum; mansum alium ad Avariaco dictum, et quidquid ad ipsum mansum aspicit omnibus in locis: hoc sunt vineis, pratis, silvis, terris aquarumve decursibus, quæsitum ad inquirendum, totum ad integrum, servis atque ancillis; item æcclesiam quandam, in Monte Sancti Vincentii sitam, cum omnibus appendiciis, simul et mercatum ipsius villæ et omnia quæ ad ipsum mercatum pertinere videntur, sicut tenuerat ipse; dedit etiam in ipsa villa tertiam[...............] [..........................................................] [.........................................................] [........................................................]u [................................] omnibus appenditiis suis; [............................., aqu]is aquarumve decursibus [.................totum ad] integrum, sicut Evraldus tenuit; [..................... ]gias dictum, cum mancipiis pluribus [...........................] vineas quasdam, in villa Paion [.................. quos] tenuerat a comite Lamberto in be[neficium............ u]num in Saviniaco dictum, alterum [.................... ] mancipiis utriusque sexus, cunctisque [..... unum] juxta æcclesiam Sancti Justi situm, aliumque [.....................] mancipiis utriusque sexus cunctisque [.........] et quandam colonicam Sancti Pauli: post mortem [......;] item dedit mansum unum a Laval dictum, cum villa [....] dicta, mancipiisque et omnibus adjacentiis; item alium [....]um dictum, cum mancipiis utriusque sexus et omnibus sibi pertinentibus [.....; it]em dedit quasdam franchisias de illis hominibus qui circa illum degunt; item dedit aliam capellam, in villa Digontio residentem, ad Sanctum Victorem dictam, cum manso Sancti Martini et omnibus ejus appenditiis; et item quandam piscariam in fluvio Ligeris. Dedit etiam omnem terram Sancti Cirici, ultra eundem Ligeris fluvium sitam, cum villa quæ vulgo dicitur Vivent et cunctis franchisiis, mancipiis utriusque sexus seu et omnibus pertinentiis. Largitus est necne ex silva Marciniacensi vel Baronensi omnem tertiam partem, cum omni earum consuetudine et integritate; item dedit quandam æcclesiam in pago Cabilonensi, dictam Chassingiacum, cum omnibus suis appendiciis, id est villis, mansis, servis et ancillis, franchisiis, vineis, pratis, silvis, pascuis, molendinis, aquis aquarumque cursibus: totum ad integrum usque ad inquirendum. |
Notum fieri volumus omnibus sancte ecclesie cultoribus quod Bernardus Grossus et Jocerannus, filius ejus, concesserunt Deo et sancte Marie de Firmitate et monachis ejusdem loci in perpetuum quicquid calumpniabantur infra terminos possessionis eorum, coram domno Gualterio Cabilonensis episcopo, in manu Bartholomei abbatis ejusdem loci Firmitatis. Hujus rei testes sunt hii: Tibertus de Seniceo, Robertus de Buxi, Rodulfus, frater ejus, Bertrannus de Ver, Brunus, mulnarius de Laloia, et alii quamplures. |
Uniuersis presentes litteras inspecturis. Nos frater Hugo, permissione diuina, abbas monasterii Sancti Stephani Diuionensis ordinis Sancti Augustini Lingonens diocesii, notum facimus quod donationem quam uir religiosus frater Hugo prior noster de Mirabello fecit conuentui nostro monasterii nostri supradicti de quadraginta solidis monete Uiennense annui et perpetui redditus pro suo anniuersario in ecclesia nostra singulis annis post ipsius obitum celebrando, quos assignauit et assedit idem prior eidem conuentui reddendos et soluendos perpetuo die anniuersarii memorati, super quamdam petiam uinee continentem circiter iornale et dimidium, sitam in finagio de Aqueductu ubi dicitur es Foleires iuxta uineam liberorum Garneri dicti Barbis ex una parte, et iuxta uineam Perelli dicti Grillot ex altera, quam quidem petiam dictis prior a defuncto Girardo dicto Roquebarat de Diuione titulo emptionis acquisiuit. Nos ipsam de uoluntate et auctoritate nostra recte factam pro nobis et successoribus nostris uolumus, consentiimus et approbamus, et in nullo de cetero contraire promittimus bona fide. In quorum testimonium sigillum nostrum presentibus litteris duximus apponendum. Actum anno Domini millesimo ducentesimo nonagesimo quarto mense septembri. |
Qualiter ego Ricindis, mulier, Christi famularum minima, alodum meæ proprietatis Floriacensi monasterio tradiderim sanctæ Dei genitricis Mariæ, sancti quoque principis apostolorum Petri et beatissimi confessoris Benedicti ibi quiescentis honore dicato, in Christi nomine, tam futuris quam præsentibus notum volo esse. Cum ergo omnes progenitores seu mei propinqui pupillam me reliquissent, vir quoque meus viduam deseruisset, cernens cuncta præsentis vitæ esse transitiva, jam fine propinquans, adii prædictum locum, super flumen Ligerim positum, sanctorum monachorum, quibus præerat dignus Deo abbas Lanbertus, poscens orationibus sociari, offerens pro me et pro meo filio Poncio, clerico, cognomento Augerio, qui solus ex omnibus filiis supererat, ipsum alodum quem ex progenitoribus meis habebam cum omnibus quæ adquisieram, eo tenore ut, cum ipso suis orationibus me sociarent et si me superviveret eorum stipendiis aleretur, si vero monachatus ordinem exposceret, pro hoc susciperetur. Cujus petitionem venerandus abbas Lanbertus cum Deo dignis monachis voluntarie suscipientes, prædicto tenore quod petebam peregerunt. Habet autem ipse alodus in parochia Kuldrensi, villam quæ dicitur Vilatica cum servis et ancillis, pratis, terris cultis et incultis et silvis, in loco vero qui dicitur Vitriacus unum mansum cum vineis et pratis, in alio item loco qui dicitur Tanevogensis, unum mansum cum vineis, pratis et silvis. Si quis vero hanc donationem infringere temptaverit hoc quod repetit non vindicet, sed insuper, sociante fisco, ei cui litem intulerit, auri libras X componat, et sua, ut dixi, repetitio nullum effectum obtineat, sed hæc præsens donatio firma et stabilis permaneat cum stipulatione subnixa. Actum Floriaco monasterio, tempore reverendi Lantberti abbatis, regnante Rodulfo rege. S. Hildradi. S. Leotaldi. S. Alerici. |
Quidam etiam puer vocabulo Heriboldus ex villa, quæ dicitur Mediolanum, gravi vexatus febri in eadem ecclesia post migrationem beatæ Reginæ una nocte quievit, ac postridie incolumitatis inde reportavit gaudia. [2] Alius quoque cæcus ex Tusiaco villa, in eadem Alesia ecclesia tantundem quievit, mane vero altero in cæcitate permanente oculo, alter illuminatus apparuit. Quod forte ideo contigit, quoniam plenam non promeruerat fidem. Unus ergo idemque homo testis extitit suæ infidelitatis efficaciæ tantæ Virginis martyris intercessionis : nam qui meritis illius unius oculi receperat visum, posset utrius utique, nisi ejus duritia impedisset. [3] Alius quidam ex Rhemensi villa febrium ita laborabat incommodo, visceribus tumidis ac pallore luridus, ut putaretur morti vicinus. At cum ejusdem loci presbytero duobusque ex eadem villa servientibus revelatum esset, ut si ex pheretro beatæ Virginis a Fratribus ligni particulam impetrasset, illico sanitatem reciperet ; Fratresque cognovissent, quod per quietem fuerat demonstratum, haud difficulter, quod poscebat ægrotus, tradiderunt. Sic ligni portiuncula superposita veram visionem ostendit meritis beatæ Martyris sospitatem reduxit. [4] Pene exciderat, quod repente, dum ista superscriberem, memoriæ occurrit, quod ab eodem tunc venerabili abbate Egili, nunc Metropolitanæ Senonum episcopo mihi relatum deperire non patior. Erat quidam in eodem monasterio venerabilis Frater, Evis vocabulo, matura ætate, calculi diuturna laborans infirmitate. Hic post elatum sanctæ Reginæ corpus in ecclesiam occultius oraturus, ut solebat, accessit atque inter alia morbi, cujus fatigabatur incommodo, remedium flagitavit. Quid pius Deus faceret, quam quod Martyr fidissima exoraret ? Concessit clementissime atque firmissime : namque illi post finitam precem usque ad terminum vitæ beatæ Virginis martyris meritis beneficium duravit indultum. [5] Strictis his breviterque comprehensis, quo effugeremus tædium lectorum atque justum fastidium, ut ad laudes Dei Sanctorum ejus, bonorum studia excitemus, paulo superiora repetamus, quæ nostris pene temporibus contigisse celebri plurimorum relatione cognovimus. Priscis sæculis crebra, imo continua apud memoriam S. Reginæ fiebant miracula quamquam essent illustrissima, nullis comprehendebantur litterarum monumentis, sola relatione seniorum junioribus tradebantur, arbitrantibus universis, hæc numquam defutura, atque in nullo se melius diuturnitati prospicere, quam si nova recentia semper expectarentur, nec caveretur, ne vetera obsolescerent præsidio litterarum : sed ut solet contingere suppetentia quæque vilescunt. Longa securitas peperit incuriam, ut beneficia Dei, quæ meritis beatæ Virginis divinitus percipiebantur, in contemptum venirent ac merito rarescerent. Verum perseverante bonitate Dei, quæ supergreditur mortalium improbitatem atque pigritiam, sibi tantæ Martyris victoriam non destitit publicare, ac non redivivam apud se, sed continuam a longo sæculorum spatio demonstrare. [6] Atque ut, quæ dicimus, gestis veracissima comprobemus : quo tempore cœnobio sæpe dicto Apollinaris abbas præsidebat, quidam cui erat nomen Vulgario, habitator Alesiæ quondam civitatis, nunc villæ, debitor duorum modiorum vini, accusatus a Semenone presbytero parrochiæ sancti Euphani, qui... ad Brannonem præpositum cœnobii ejusdem loci sponte voto maledictionis se obligans, dum foris esset in atrio, sacrilegas contra sepulchrum Virginis manus tendens, his verbis usus est : Si, inquit, debitor sum hujus rei, .... justo Dei judicio protinus lumen amittam oculorum. Sicut imprecatus est, sine mora contigit : mox enim lumine privatus, usque ad vitæ metas in cæcitate permansit. Terruit ergo reus præsentanea ultione punitus id cernentes vel audituros : ipse tamen perpessione supplicii, quantum colligi potest, indignationem Domini non placavit : perjurium enim lege Dei prohibitum, non est mirum, si aliquando corpus debilitat, quando, quod nullus sapiens ambigit, animam quoque cruciat. Quam sit ergo studiose cavendum, etiam hoc judicio comprobatur. [7] Cum præesset Pipinus rex Aquitanorum, imperatoris Ludoguici filius, præfatæ civitatis locum transiens occupavit juxta ecclesiam B. Reginæ hospitium sibi exhiberi præcepit. Quidam vero principum ejus apud villam Dolocas hospitatus est, quæ ab Alesia quondam civitate duobus miliariis separatur. Tum aliquis satellitum ejus quendam Flaviniacensis cœnobii famulum, Unradum nomine, violenter opprimens, gladium ei sagum ac cætera sustulit indumenta, suoque sodali tradidit asportanda. Ille vero cum spoliis sibi traditis, formidans judicium regis, præcessit cum sagmatibus, ne valerent sublata restitui. Sequenti die præfatus prædo una cum domino suo regem adiit ab eo, quem oppresserat ac spoliaverat, interpellatus, simulans se juramento purgare, nil eorum se gessisse, pro quibus accusabatur, interposito nomine B. Reginæ firmavit. Statimque cum clypeo lancea in terram corruens, in atrio memoratæ Virginis, in quo stabat, exanimis simillimus jacuit, donec certo nuntio directo ad sagamata, deferrentur spolia, illi, cujus fuerunt, redderentur : sed nec siquidem perjurus meritam ultionem evasit, sed postera die terribiliter expiravit. [8] Ea quoque tempestate hostium equitatus adveniens, Alesiæ confinia occupabat : hinc territi habitatores circumcirca degentes, plebeiorum equitum timentes ferocitatem, alimenta sibi præparata ad ecclesiam sanctæ Virginis deportarunt, sibi ejus virtute servanda. Prædones questi, dolo sibi sublata, unde vitam tolerare deberent, cupientes sumere pœnas a rusticanis, qui sua compulsi necessitate ab aspectu se opprimentium removerant, ad ecclesiam congregantur non oraturi, sed vim, ut destinarant, facturi. Repertum presbyterum cum clericis suis ante januam dictis minacibus terruere, alii permoti religione, ut ad ecclesiam potius ingrederentur, præcepere. [9] Sacerdos ilico cum clericis comitantibus oratorium ingressus, Sanctorum suffragia postulare, præcipueque S. Reginæ virginis, quam ibi velut præsentem venerabantur. Signa quatiebantur, letania fiebat instanter : quædam etiam anus, Gunsa vocabulo, insolito permota tumultu, tumulum sanctæ Virginis terebat, quasi quiescentem excitatura, magnis inclamabat vocibus adjutricem. Diaconus quoque, Lantfridus vocabulo, mente confusus per fenestram jactatis lapidibus percutiebat sepulchrum, omnisque populus una voce Dei protectionem ac beatæ virginis Reginæ suppliciter efflagitabant. [10] Interea quidam superbia elatus violenter ecclesiam ostio fracto ingredi tentans, quasi directus pede impulit, atque continuo justo Dei judicio divina oppressus ultione, indignum indulgentia Dei spiritum dignissimis suppliciis exhalavit : reliqui vero absque Dei reverentia beatæ Virginis, alimoniam aliis servatam usibus diripientes, equis imposuere. Jamque temporis discessum parantibus instabat ultio desperatos irremediabiliter puniebat : nam vincula saccorum solvebantur, ipsi quoque sacci scindebantur, equi etiam aut subito lapsi expirabant, aut exterriti diffugiebant. Itaque prædatores nihil aliud, quam ignominiam reportarunt. |
In nomine sanctæ et individuæ Trinitatis, amen. Ego Hugo, Dei gratia Senonensis archiepiscopus, venerabili fratri Stephano ecclesiæ Sancti-Remigii Senonensi abbati, cunctisque successoribus suis in perpetuum: Ad nostri presulatus dignoscitur officium pertinere ecclesiis Dei quæ in nostro constitutæ sunt ministerio, præcipue in quibus sanctæ conversationis et religionis disciplina conservatur curam sollicitudinis impendere, ac ne possessiones earum et bona quæ ad sustentationem regularitatis degentium et pauperum et caritatis intuitu donata sunt, violenter seu injuste tollantur, modis quibus possumus deffensare ac tueri; eapropter, carissime in Christo filii Stephane, volumus ut sciant et moderni omnes et in venturis sæculis successura posteritas, quoniam quæcumque bona, vel quascumque possessiones in ecclesiis seu villis, hominibus quoque, decimis, terris, pratis, vineis, nemoribus, censibus, aquis, molendinis atque et militum feodis, aut in aliis quibuscumque redditibus, quæ omnia quidem propriis duximus exprimenda vocabulis; ecclesia tua cui Domino preses adjuvante, impræsentiarum juste et canonice possidet, aut in futurum juste poterit adipisci, pro tua benigna et humili petitione præsentis scripti pagina et sigilli nostri; auctoritate communimus et confirmamus; ecclesiam, videlicet Sancti-Romani ecclesiam Sancti-Simphoriani; ecclesiam Sancti-Petri-Rotundi; ecclesiam Sancti-Baudi, cum pertinentiis suis quæ sunt in decimis, terris, censu et nemore; ecclesiam de Columari, cum decimis, hominibus, terris, nemoribus, pratis, censu et molendinis; ecclesias de Villanova et de Capella, cum decimis, hominibus, terris, vineis, pratis, censu et molendinis; duodecim quoque solidos de censu et tribus sextariis frumenti et unum avene que persolvit ecclesia Prulliacensis annuatim pro territorio de Acromonte; ecclesiam de Pontibus-super-Vannam, cum decimis, hominibus, terris, pratis, aquis et censu; ecclesiam de Varellis, cum ipsa villa et pertinentiis ejus; ecclesiam de Vallecedere ad conditionem ecclesiæ de Varellis, cum ipsa villa et pertinentiis ejus; ecclesiam de Eschegiis, cum decimis, hominibus, terris, nemore et censu; ecclesiam de Coloario, cum medietate decimarum, exceptis laboribus fratrum de Templo quos propriis faciunt manibus, vel sumptibus, et medietatem eleemosinarum; ecclesiam de Caniaco, cum decimis, hominibus, terris, nemoribus, aquis, pratis, censu et molendinis; medietatem quoque decimæ de Ulmeto; potestatem etiam de Suligni, cum hominibus, nemoribus, pratis et censu; terram quoque de Soci, cum censu in potestate Vicinovi; locum de Noerellis, cum hominibus, terris, censu, pratis et molendinis apud Pontes-supra-Yonam, homines cum terris, pratis et nemoribus. Preterea feodum vicecomitis Senonensis; feodum domini de Silliniaco; feodum quoque Gaufridi Ferte; feodum Hilduinimanentis; feodum heredum Menardi de Turni; feodum Gaufridi Bullene; feodum Bauduini de Marolis; feodum Salonis de Dongione; feodum Renaudi Crassi; feodum Henrici de Triangulo; feodum Golberti Bosserii; feodum Radulfi Gorgie; feodum Girard Graver; feodum alterius Girardi Graver; feodum Hugonis de Verellis et Petri; feodum Milonis Carpinel. Actum Senonis, publice, anno dominice Incarnationis Mº Cº Lº IXº indictione septima concurrente III epacta nulla; pontificatus vero nostri anno XVII regnante te Ludovico, rege, Juniore; laudantibus quidem et assensum præstantibus Senonensis ecclesiæ personis et archidiaconis quorum nomina subtus censuimus adnotanda: Willelmus, Senonensis archidiaconus; Herveus, prepositus et Gastinensis archidiaconus; Simon, thesaurarius; Odo, decanus; Symon, cellararius et Stampensis archidiaconus; Matheus, precentor; Stephanus, Milidensis archidiaconus; Hugo, Pruvvinensis archidiaconus. Et in fine scriptum est: Fromondus, notarius, scripsit. |
Notum sit omnibus hominibus, tam presentibus quam absentibus, quod ego Bernardus de Maleg, recognoscens me multum peccasse contra Deum et sanctos ejus, ideo pavore perterritus, derelinquens hujus seculi vanitates, accipio habitum sanctæ religionis in loco Cluniaco, seculo penitus abrenunciando, pro vitæ eternæ desiderio, cui domnus Hugo abba prodesse magis quam preesse, divina clementia disponente, videtur; et dono Domino Deo et sanctis apostolis ejus Petro et Paulo, et prefato loco fratribusque ibidem Deo servientibus, presentibus et futuris, unum clausum de vinea, et arbores quæ ibi sunt, in villa quæ dicitur Maleg, quem tenet Durannus: medietatem de omnibus quæ in eadem vinea accipiebam, servitium quoque quod Durannus mihi reddebat, sicut ego videbar habere, totum ab integro dono, laudo supradicto loco. Si quis autem hanc donationem infringere voluerit, nisi cito resipuerit, Dei iram et sanctorum apostolorum Petri et Pauli incurrat. S. Bernardi, qui donum fecit et testes firmare fecit. S. Nocherii, fratris sui. S. Bernardi atque Ansedei, fratrum suorum. S. Constantini, avunculi sui. |
In nomine Domini, ego Hugo, Dei gratia Autissiodorensis episcopus, notum fieri volo et presentibus et futuris, quod Aalidis, ecclesie Sancte-Marie, Sanctique Juliani venerabilis abbatissa, veniens ad me rogans ut ecclesiam de Migeio et Charentiniaco sibi darem; cujus piam peticionem benigne audiens que postulabat libentissime concessi, et ecclesias memoratas cum omni consuetudine aliarum ecclesiarum quas possidebat ecclesia sanctimonialium tradidi: eo siquidem pacto, ut post obitum dies anniversarius meus celebretur a sanctimonialibus, in ecclesia eadem Beate-Marie commorantibus. Ut vero hoc donum harum æcclesiarum sollempniter factum, firmum, ac stabile maneret in perpetuum, sigilli mei impressione munire feci, et testes plurimos adhibui: Ulgerus, prepositus; Jocelinus, decanus; Sabericus, canonicus; Hato, archipresbiter; Rainardus, monachus; Stephanus Othlandus; Lambertus, prepositus meus; ex parte vero abbatisse Fromundus, capellanus Sancti-Martini; Stephanus Bernoardus; Petrus, capellanus de Miganna; Tebaudus, prepositus abbatisse; Radulphus . . . . . . . uns, pistor, Guido Espinart; Isembardus de Charenteneto, et multi alii. Actum est hoc anno ab Incarnatione Domini millesimo centesimo. . . primo, Innocentio papa; regnante, Ludovico filio Philippi regis; Guillelmo Nivernensi consule. |
Petrus, miseratione divina Autissiod. episcopus, universis presentes litteras inspecturis, salutem in Domino. Cum ad penitentiarium nostrum, ratione sue dignitatis, institutio, provisio et collatio scolarum civitatis et ville Autissiodor. ab antiquo et approbata consuetudine dignoscantur pertinere et pertineant, sitque ipsa penitentiarie dignitas pro presenti vacans de facto cum nullus eandem occupet, aut saltem possideat. Hinc est quod dicte penitentiarie vacante possessore, regimen et administratio ipsius nobis devolventur et nostro juri ordinario spectare dignoscantur: ea propter considerantes equum, sanctum et salubre fore eisdem scolis, et ipsarum regimini preferre virum idoneum, etate maturum, moribus gravem et litterarum scientia sufficienter conditum, qui studentium et scolarum utilitati bonum publicum privato prefferendo et possit et velit intendere. Hinc est quod nos de industria idoneitate et diligentia venerabilis et scientifici viri magistri Reginaldi Monachi, in artibus magistri et in decretis licentiati debite informati, eidem magistro Reginaldo prenominatarum ville et civitatis Autissiodor. regimen et magisterium dictarum scolarum, vacans per obitum defuncti magistri Petri Vivian, dictarum scolarum novissimi rectoris et magistri, autoritate nostra prelibata conferimus et donamus, et ipsum dictarum scolarum rectorem et magistrum docendum et instruendum et quoscumque scolares, et ad regendum dictas scolas annotato ab ipsis scolis quocumque alio illicito detentore et quem etiam per presentes amovemus, cum juribus, pertinentiis et emolumentis consuetis conferimus et subtituimus ipsum magistrum Reginaldum in realem et actualem ipsarum scolarum possessionem per presentium traditionem induc....; prestito tamen prius per eundem magistrum Reginaldum coram nobis et in manibus nostris juramento de dictas scolas bene debite et laudabiliter, juxta antiquas laudabiles et approbatas consuetudines, regendo et gubernando, juraque et prerogativas ipsarum scolarum pro posse conservando, inhibentes quibuscumque aliis, ne dictum magistrum Reginaldum in dictarum scolarum possessione et earumdem jura impedire aut inquietare quoquomodo presumant, aut audeant; mandantes nihilominus officiali nostro Autissiodorensi ut de dictis scolis prescriptum magistrum Reginaldum quiete et pacifice uti et gaudere faciat, contradictores aut rebelles per censuram ecclesiasticam compescendo. In cujus rei testimonium sigillum nostrum presentibus litteris duximus apponendum. Datum Autissiodori, in palatio nostro episcopali, die vigesima secunda mensis julii, anno Domini millesimo quadringentesimo sexagesimo sexto. Per dominum: Gerbauld. |
Nicolaus episcopus, servus servorum Dei, dilectis filiis abbati et conventui monasterii S. Martini Eduensis, ordinis sancti Benedicti, salutem et apostolicam benedictionem. Cum a nobis petitur quod justum est et honestum, tam vigor equitatis quam ordo exigit rationis ut id per sollicitudinem officii nostri ad debitum perducatur effectum. Ea propter, dilecti in domino filii, vestris justis postulationibus grato concurrentes assensu, omnes libertates et immunitates a predecessoribus nostris romanis pontificibus monasterio vestro concessas nec non libertates et exemptiones secularium exactionum a regibus et principibus ac aliis Christi fidelibus rationabiliter vobis indultas, sicut eas juste et pacifice obtinetis vobis et per vos eidem monasterio auctoritate apostolica confirmamus, et presentis scripti patrocinio communimus. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre confirmationis infringere vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attemptare presumpserit, indignationem omnipotentis Dei et beatorum Petri et Pauli apostolorum ejus se noverit incursurum. Datum Rome apud S. Petrum, idus maii, pontificatus nostri anno tertio. |
Guido, Dei gratia Senonensis archiepiscopus, omnibus ad quos littere presentes pervenerint in Domino salutem. Universitati vestre notum fieri volumus quod, cum inter nos et Arraudum, abbatem, et monasterium sancti Benedicti super Ligerim super presentationibus presbiterorum in quibusdam ecclesiis diu habita fuisset dissensio, in ecclesiis videlicet de Monte Barresio, de Castaneto, de Vetulis Domibus, de Maceriis, de Chataleta, de Bussedello, de Ulseto, de Musteriolo, et de Pruneto, tandem in hunc modum facta est transactio, quod in tribus de prenominatis ecclesiis, in ecclesia scilicet de Ulseto, de Musteriolo et de Pruneto, pro bono pacis, presbiterorum presentationem in perpetuum predicto abbati et jam dicto monasterio concessimus habendam. Concessimus etiam eis quod a predecessoribus nostris constabat esse concessum, presentationem videlicet presbiterorum in ecclesiis sancti Petri Stampensis, de Lorriaco, in altero presbiterorum juxta tenorem privilegii nostri predecessoris Wilelmi tunc Senonensis archiepiscopi, de Villari sancti Benedicti et de Duisione. In aliis autem ecclesiis de diocesi nostra, de cetero presentationes reclamare non poterunt, nisi in posterum largitione nostra vel successorum nostrorum eis indultum fuerit et concessum; alia vero beneficia que in supradictis ecclesiis sive in aliis de diocesi nostra possident, decimas etiam et redditus alios eis confirmamus, volentes et statuentes ut in ecclesiis in quibus usu quotidiano beneficia percipiunt, presbiteri qui constituentur fidelitatem eis per juramentum faciant de omnibus que ipsos contingunt portionibus. Hoc autem ut ratum maneat et firmum presentis scripti patrocinio fecimus confirmari et sigilli nostri munimine roborari. Actum Escarleiis, anno incarnati Verbi M°C°LXXX°. |
Theobaudus, Trecensis comes palatinus, prepositis suis de Pruvino et de Braio et de Monterolo salutem. Mando vobis omnibus et cuique vestrum districte præcipio quatinus omnes possessiones abbatis et fratrum Pruliaci custodiatis diligenter tanque meas proprias et ubicumque vos requisierint pro illatis sibi injuriis festinatam justitiam faciatis illis requirentes jura eorum tanque mea et facientes injurias celeriter emendari. |
T Anno Domini millesimo trecentesimo quinquagesimo, XII die mensis Aprilis post Pascha, obiit vir religiosus frater Thomas de Agulleyo, camerarius hujus monasterii, ac fundator ac dotator hujus capelle. Anima ejus requiescat in pace. |
«In nomine sancte et individue Trinitatis.» — «Presentes adfuerur donnus Godefridus, quondam Lingonensis episcopus; Arduinus abbas Sancti Germani Autissiodorensis, Wichardus abbas Pontiniaci, Ascelinus abbas Regniaci, Wido prepositus Autissiodorensis, Willermus decanus Autissiodorensis; Willelmus et Gaufridus, archidiaconi Senonenses; Radulphus thesaurarius Autissiodorensis, Stephanus cellerarius; Girardus Trecensis, Girardus Lingonensis, Urricus Tullensis archidiaconi; ex parte Herberti, Gaufridus Becuns, Renerius capellanus Castri Censurii, Gaufridus de Arseio. Acta sunt hec apud Autissiodorum sollempniter, M°. C°. LX°. III°. anno ab incarnatione Domini.» |
Loys, par la grâce de Dieu, roy de France, au bailli de Dijon ou à son lieutenant, salut. De la partie de noz bien amez les Maïeur et eschevins de notre ville de Dijon, nous a esté exposé que jasoit ce que par previleiges à eulx donnez et octroyez par les ducs de Bourgongne, aucuns sergens ou autres officiers ne puyssent ou doivent faire aucun exploict de justice en ladicte ville et banlieue d’icelle, fors lesdiz Maïeur et eschevins, et leurs sergens, scribes, commis et depputez; néantmoins aucuns officiers de justice, sergens et autres se sont par cy-devant efforcez, et encore s’efforcent de jour en jour, de faire inventaire de biens en ladicte ville et banlieue, mectre sergens et officiers en garnison es maisons et autres lieux que bon leur semble, autres que les sergens et officiers desdictz exposans et faire exploictz réels et autres exploictz, qui à iceulx exposans ou leurs dictz commis et depputez appartiennent de faire, en entreprenant sur leurs droiz et previlleiges, iceulx corrompant et abolissant, et au très grant grief, préjudice et dommaige desdiz exposans, ainsi qu’ils dient, requérant sur ce notre provision. Pour quoi nous, ces choses considérées, voulans leurs previlleiges estre entretenuz, et gardez sans enfraindre, avons déclairé et déclairons, voulons et nous plaist par ces présentes, que en ensuyvant leurs diz previlleiges doresnavant aucuns officiers et gens de justice, de quelque povoir ou auctorité qu’ils usent, ne pourront faire inventaire de biens, mettre garnison en icelle ville, forsbourgs et banlieue, ne faire autres exploiz de justice, fors et excepté lesdiz exposans et leurs sergens, scribes, commis et depputez. Si vous mandons et commectons que notre présente déclaracion vous fetes publier, entretenir, garder et observer de point en point, selon sa forme et teneur, sans souffrir aucune chose estre faicte ou innovée au contraire. Car ainsi nous plaist il être fait, nonobstant quelxconques lettres surreptices impétrées ou à impétrer, à ce contraires. Donné à Thérouenne, le XXIIIe jour d’aoust, l’an de grâce mil CCCC soixante dix sept, et de notre règne le dix septième. § Par le Roy, P. PETIT. |
Anno ab incarnacione Domini nostri Jesu Christi millesimo octuagesimo, terciodecim[o] die mensis januarii, indictione tercia, monesterio Sancti Petri qui dicitur de Cluniaco. Ego Albertus, filius quondam Ariprandi, qui fuit de loco Presiate, qui professus sum ex nacione mea lege vivere Longobardorum, offertor et donator ipsius monasterii. Apostolus dixit: «Quisquis in sanctis ac venerabilibus locis ex suis aliquit contulerit rebus, justa Octoris vocem, in hoc seculo centuplum accipiet, insuper, quod melius est, vitam possidebit eternam.» Ideo ego qui sum Albertus, dono et offero pro anime mee et Teiperge et Isengarde seu Johanni mercedem: hoc est pecia una de terra in qua edificium est inceptum ad monasterium faciendum, in honore sancti Egidii, et omnia que ad ipso monasteri pertinent juris mei, quam habere visus sum in loco Monte qui dicitur Vergese; et jacet allocus qui dicitur Fontanella. Simulque per hanc cartam offersionis dono ego qui sum Albertus, in eodem monasterio Sancti Egidii sive cum omnibus rebus ad se pertinentibus, una cum finibus, terminibus, accessionibus et usibus aquarum aquarumque deductibus, cum omni jure, acjacensiis et pertinenciis earum, districtis et condiciis, omnia in omnibus. Que autem istis rebus omnibus juris mei supradictis, una cum accessionibus et ingressibus earum, qualiter superius decernitur in omnibus, ab hac die in eodem monasterio Sancti Petri dono et offero et per presentem cartam offersionis ibidem abendum confirmo, faciendum exinde a presenti die a parte ipsius monasterio, aut cui pars monasterio dederit jure proprietario nomine quicquit volueritis, sine omni mea et heredum meorum contradictione. Quidem et spondeo atque promitto me ego, qui sum Albertus, una cum meis heredibus, a parte ipsius monasterio Sancti Petri, aut cui pars ipsius monasterio dederit istis rebus omnibus qualiter supra legitur in omnibus, ab omni homine defensare; quit si defendere non potuerimus, aut si a parte ipsius monasterio exinde aliquit, per quodvix ingenium, subtraere quesierimus, tunc in duplum eadem offersio, ut supradictis rebus omnibus a parte ipsius monasterio restituamus, sicut pro tempore fuerint melioratis aut valuerint sub estimacione in consimilibus locis. Hanc enim cartam offersionis pagine Einrici, notarii sacri palacii, tradidit et scribere rogavi, in qua subter confirmans, testibusque obtoli roborandam. Actum foris civitate Laude, infra monesterio Sancti Marci, feliciter. Signum manu istius Alberti, qui ac carta offersionis fieri rogavit, ut supra. Signum manuum Anselmi et Enrici, seu Johanni testium. Ego Erlembaldus, notarius sacri palacii, rogatus subscripsi. Ego Enricus, notarius sacri palacii, scriptor ujus carte offersionis post traditam complevi et dedi. |
In nomine Domini Dei æterni et Salvatoris nostri Jesu Christi, notum esse volumus tam præsentibus quam futuris hujus matris nostræ Eduensis scilicet ecclesiæ fidelibus et filiis omnis congregatio incliti testis Christi Nazarii, quam sæpissime viscera pietatis nostræ pulsaverit Ingrannus honorabilis et carus Gisleberti comitis vasallus, ut sibi quandam portionem proprietatis nostræ ad mensam fratrum pertinentem subscriptione precariæ confirmare dignaremur: quæ scilicet res sunt sitæ in comitatu Belnensi, in villa Bullientis, mansi scilicet tres vestiti et absitates quinque, pertinentes ad Biliniacum fiscum. Sed quia hoc jamdictus vir suis precibus evincere nequibat, introduxit secum prælibatum comitem insuper et domnum Hildebodum nostrum quidem ab incunabulis nutritum, nuper vero Cabilonensium, Deo ordinante, creatum episcopum. Quorum precibus evicti, jam tandem ei cœpimus humanitatis aperire sinum, ideoque illi hujus communis decreti præcepimus scripturam fieri, in quo decernentes confirmamus ut supra signatas res sæpe memoratus Ingrannus et uxor sua Wandalmodis in vita sua teneant atque possideant, ea quidem tenore ut annis singulis missa sancti Nazarii duos denariorum solidos ad mensam fratrum reddant. In recompensatione vero hujus rei, dedit partibus nostris isdem vir omnem alodum suum quem in jamdicta villa adquisierat ex Alone fratre Oydelardi quondam archipresbyteri per instrumenta cartarum, reddens nobis ipsas cartas et omnes conquistos suos, addens insuper novam ex latere suo et conjugis suæ cartam. Ut ergo hæc omnia per succedentia tempora inconvulsa maneant, manibus propriis ex nominum subscriptionibus subter dignum jussimus roborare. Actum Augustiduno publice feliciter in Domino. Amen. Rodmundus sanctæ Eduensis ecclesiæ huic scripto assensum præbui et subscripsi. Gerardus humilis archidiaconus subscripsi. Hildebodus episcopus huic decreto subscripsi; Teotbertus humilis archidiaconus subscripsi; Bernardus humilis decanus subscripsi; Radaldus humilis præpositus subscripsi; Amelius humilis archipresbyter subscripsi; Idgrinus archipresbyter subscripsi; Eriveus levita subscripsi; Signum Arlegii; Aydoardus humilis præcentor subscripsi; Odulmannus humilis subscripsi; Signum Wandrici; Ego Lambertus scripsi et subscripsi; Girbaldus humilis hujus operis minister relegi et subscripsi. Data V idus januarii, anno secundo regnante Ludovico rege. |
Secundum antiquorum morem parentum, decretum esse novimus litteris texere quicquid a fidelibus sancte confertur matri ecclesie ne qualibet fraude insidiante antico hoste omittat per negligentiam quod ei largitur per cuncti potentis Dei indulgentiam, quem morem nos clientuli sequentes pandere omnibus fonte perennitatis optamus qualiter Guido, filius Milonis ex castro Tilii, adhuc impubes tenera vigens ætate veniens cum venerabili urbis Edue Helmuino episcopo, apud Flaviniacum cenobium, tradidit sancto principi Petro et Glorioso presuli prejecto, res quas dudum pater suus in memoriam sue sepulture ibidem delegaverat in territorio Morvennis, apud villam Mascerolas, alodum scilicet quemdam conjacentem et universa ad se pertinentia, in vineis, silvis, pratis, terris cultis et incultis, aquis, decursibusque aquarum. Addiditque huic elemosine prefatus clare indolis Guido, omnem pascagium centum videlicet porcorum currentium in silva quam vulgo dicunt Brunnin, que silva pertinet ad villam que nuncupatur Monasterolus, ea conditione ut monachi jam dicti cenobii in suo proprio jure teneant, nullusque sit eorum qui quicquam ex his omnibus cuicumque concedere homini cujuslibet rei causa liceat neque vendere, nisi triplex ex validioris pretii res fuerit presumat, sed proprio usui reservent sine magne presille mediocris ve persone calumpnia, quam si quis inferre presumpserit, nil evindicens fessus judicio legum solvat monachis auri puri libras XX sicque digitum imponens ori, obtunsus verecundia sileat de is in perpetuum. Actum Flaviniaco publice, Helmuino episcopo una cum ipso Guidone conlaudante et propria manu firmante. Helmuinus, presul; Arnaldus, archidiaconus; Bruno et Guido; Gausfredus, abbas; Rainardus; S. Gualterii decani. Albuinus prepositus; Hugo. Actum XXX anno regis Rotberti, Heldieria notante monachorum omnium infimo, mense Augusti XVIII die atque datante post suscriptionem fratrum concite. |
Vita brevis sancte Marie Magdalene. L |
In nomine Domini. Libellum dotis ad implendum. Omnipotens Deus precepit de umo terre umana natura, et secuntur matrimonium, ante nubcias dari fieri potest rerum corporali tradiccione subsecutum; quia Dominus dixit: «Non esset bonum ominem solum, faciamus ei adjutorium similem sibi; propter hoc dereliquit omo patrem et matrem, et aderebit sibi uxori, et erunt duo in carne una; quem Deus conjunxit, omo non separet.» Ab hoc igitur, ego enim, in Dei nomine, Dominicus, cedo ad dilecta sponsa mea, nomen Ermenberga, filia Vidano et Ermenbergane, aliquit de res proprias meas, in die sponçaliorum nostrorum sive nubciarum, solidos X, et cantum ego abui vel inantea conquistare potuerit, medietatem tibi cedo vel dono servitutis Deo et elemosina nostra comuniter fiat usque in presentem diem. Sane si quis vero, quod futurum minime crediderit, au alicando surrecserit ullus omo, vel amissa persona, qui contra te tanta ulla calomnia inquietare voluerit, non liceat ei vindicare quod petit, set insuper componat tibi de auro uncias duas coactus abvolvat, et quod petit non vindicet, et sua repetitio nunquam abeat effectum. Facta carta ista die sabati, in mense decembro, anno XIIº regnante Lodovico rege. S. Dominico, qui actum istum fieri et firmare rogavit. S. Joanno. S. Asterio. S. Girbert. S. Fredegiso. S. Rigaldo. Ingelbertus scripsit. |
Omnia que instantis temporis cursu solida debent ratione persistere expedit apicum caracteribus futurorum noticie tradere quatenus per succedentium temporum spatia controversiarum quiescant jurgia. Quapropter ego Adalardus proffessione sacerdos, scelerum meorum reminiscens enormitatem, attendensque Salomonis verba dicentis: «Redemptio anime viri divitie ejus,» concedo Domino et Sancto Petro Sanctoque Vincentio mansum unum, consentiente Adalgiso levita de quo hoc predium centum vigenti solidos dum nec solum ab ipso sed a fratre ejus nomine Duranno. Est autem situs ipse mansus in pago Matisconensi, in agro Fusciacensi, in villa Caderias; desinit vero ab oriente semita usui vicinorum apta, ab austro autem et occidente alium vicinum in alvo, ab aquilone via publica. Et in alia villa que dicitur Bosced. curtilum unum cum domo et vinea et omnibus appendentiis. Terminatur ab oriente et ab occidente terra que olim fuit Hebreorum, a medio die rivo currente, a circio terra Hebreorum. Hos igitur curtilos cum omnibus appendentiis ego Adalardus sacerdos, sicut supradictum est, Domino ac Sancto Petro Sanctoque Vincentio necnon Innocenti tribuo eo pacto ut si ecclesie Matisconensis thesauriarius missam quotidie, in cripta que Domino in honore Sancti Petri apostoli et Sancti Innocentis martiris dicata est, aut celebraverit, aut ut ab alio cantata sit procuraverit, post meum decessum ipse has terras teneat; similiter qui hoc egerit ipsas jure perpetuo possideat. S. Adalardi sacerdotis qui hoc scriptum fieri jussit et firmare precepit. S. Adalgisi qui consensit. S. Letbaldi pontificis. S. Gauseranni levite. S. Aldonis. S. Umberti. S. Udulrici filii Tetberti. S. Udulrici pueri, filii ejus. S. Bernardi. S. Henrici. S. Raculfi. S. Arlebaldi. S. Constantini. S. Warulfi. S. Walterii pomilionis. Data per manum Rannulfi levite die Pentecostes anno incarnationis Dominice millesimo XVIII, indictione prima, regnante Rotberto rege. |
In Christi nomine. Sancta Maria et Sancti Petri monasterio Cluniaco et congregatione eorum. Ego Ahinus et Issenbaldus, sacerdotes, pro amore et bone voluntate, et pro remedium animas nostras, donamus vobis curtilo qui est situs in pago Ostudunense, in agro Balodornense, ubi in villa Buxidone sedit, Asnoerios vocat; et alias res que de par Engelber nos advenit. Similiter una vinea que de Estevenono conquesivi et de Benedicto, in uno tenentur; et alia vinea que de Folchart et infantibus suis inquesivi, et alia vinea que de alio Benedicto et uxore sua Ossenane cum infantibus eorum inquesivimus, preter illa vinea que de Aimoeno conquesivi: in eis racione dummodo nos vivimus usum et fructum, et pos nostrum dicessum a monasterio Clunieco pervenit, et unusquisque anno quatuor deneradas de cira. Ahinus et Issenbaldus, qui escribere et firmare rogaverunt. Eldegrinus sacerdos. Alius Ahinus. Rotardus. Ranardus. Griherius. Genbal. Teotgrinus. Raimbaldus. Bernart. Ego Durandu[s] scripsit die dominico, mense junio, annos XXV rennante Loterio rege. |
Dominus ac redemptor noster redemptionem hominum desiderans, ita affare dignatus est dicens: «Date helemosinam, et omnia munda sunt vobis,» et quia, juxta preconis vocem: «Jam securis ad radicem arboris posita est;» quapropter ego, in Dei nomine, Girbaldus, reminiscens ponderis peccatorum meorum, dono Deo et sanctis apostolis ejus Petro et Paulo et ad locum Cluniacum, cui preest domnus Maiolus abba, aliquid ex rebus meis que sunt site in pago Matisconense, in villa Pistongias vocat, hoc est vineam unam; terminat ipsa vinea a mane terra Sanctæ Marie, et a medio die terra Tedoeni, a sero de ipsa hereditate, a cercio iterum terra Sancte Marie. Dono etiam duas in ipsa villa peciolas de campo; terminant ipse due petiole, in primis una peciola terminat a mane terra Duranni, a medio die terra Sancti Vincentii, et tercia parte terra Abundi, a cercio concisa; et alia iterum peciola jam dicta terminat a mane terra Sancti Vincentii, a medio die terra Berengerii, a sero terra Sancte Marie, a certio terra Sancti Vincentii. Dono etiam prati ultra Vuanda eam partem que mihi evenit; et dono unum curtilum, qui terminat a mane via publica, a medio die terra Heliodi, a sero terra Bernar, a certio terra Duranni. Hec omnia denominata dono pro remedio anime mee, ut Dominus mihi in futuro dignetur propitius. Actum Cluniaco publice. S. Girbaldi, qui fieri et firmare rogavit. S. Aynart. S. Ansalt. S. Constantii. S. iterum Constancii. S. Constabulus. S. Clementii. S. Vulrici. Hanc autem donationis cartam facio eo tenore, ut quandiu vixero teneam et possideam, et in vestitura omni anno IIIIor sextarios de vino persolvam. Data mense januario, regnante Hugone rege anno VI. Evrardus levita indignus, ad vicem cancellarii, agnovit. |
Ego Theodericus Dei miseratione Bisuntinus archiepiscopus notum fieri volo tam futuris quam presentibus quod defuncto comite Girardo venerunt ante nostram presentiam uxor illius nomine M. et filius eius comes Guillermus et abbas Cysterciensis Bernardus et alii nonnulli abbates et fratres ordinis et ibi prememorata comitissa et filius eius comes G. investierunt plenarie abbates et fratres ordinis de universis rebus unde apud Ledonium comes Gerardus devestierat eos et de quibus habebant cartam concessionem et laudationem eiusdem comitis Gerardi. Hoc in manu nostra fideliter compromiserunt et manibus propriis iureiurando firmarunt bona pace et bona fide inviolabiliter servare et nullam unquam iniuriam fratribus ordinis super hoc vel gravamen inferre. Si qua autem acquisierunt fratres ordinis exceptis elemosinis tam a comite Gerardo quam a comite Stephano sibi collatis de eis nichilominus predicta comitissa et comes Guillermus investierunt eos et nullatenus de his ipsos devestient quamdiu iusticie stare voluerint per manum domini Bisuntini. Stephanus quoque filius recordande memorie comitis Stephani iuravit firmiter se per omnia servaturum elemosinas quas ordini contulerat pater suus. Quoniam igitur hoc totum factum est in presentia mea testimonium perhibeo veritati et notum facio omnibus qui lecturi sunt presens scriptum me compromisisse fideliter fratribus ordinis quod si in aliqua predictarum pactionum excesserint iam dicta comitissa et comes Guillermus et prefatus Stephanus ego statim sine aliquo placito et sine aliqua tergiversatione tam ipsos nominatim quam omnes terras eorum excommunicationi supponam. Huius rei testes sunt : abbates Bernardus Cysterciensis, Borno de Firmitate, Hugo de Miratorio, Guido decanus Sancti Stephani Bisuntini, Humbertus archidiaconus, Guillermus de Chanis et filii eius Stephanus et Richardus, Hugo de Molliprato et Petrus frater eius. Actum anno ab Incarnatione Domini Mo Co LXXXo IIIIo. |
Anno Domini millesimo quadringentesimo sexto, statuta sunt haec apud Cistercium in ipsius Capitulo generali. ORATIONES. 1. Pro sanctissimo in Christo patre ac domino domino Benedicto divina Providentia Papa XIII, *…etc. ut in anno* 1401. 2. Pro serenissimo… *etc. ut in anno* 1401. 3. Pro burgensibus… *etc. ut in anno* 1401. 4. Pro pace… *etc. ut in anno* 1401. 5. Pro felicis… *etc. ut in anno* 1401. [DIFFINITIONES GENERALES]. 6. In primis, cum felicis recordationis dominus Benedictus Papa XII adversus illos qui ad solvendum contributiones, quae in nostro Ordine pro necessitatibus et usibus communibus et aliis consuetis ipsius Ordinis pro tempore imponuntur, se reddunt difficiles et remissos, et circa negotia contributionum ipsarum aliaque contingentia, providere volens generale Capitulum, dominis Cistercii, Firmitatis, Pontigniaci, Claraevallis, et Morimundi monasteriorum abbatibus, qui pro tempore forent et cuilibet eorum auctoritate apostolica, remoto appellationis obstaculo, per censuram ecclesiasticam et per alia remedia secundum dicti Ordinis instituta et observantias consuetas, aliaque opportuna remedia compellendi eos quibus dictae contributiones fuerint pro tempore impositae, ad solvendum easdem, et ad id etiam coercendum recusantes seu negligentes solvere praedictas contributiones iam impositas, et quodvis aliud impedimentum praestantes publice vel occulte quominus contributiones praedictae solverentur, ad desistendum prorsus ab huiusmodi impedimento, necnon processus habendos, ac excommunicationis, suspensionis et interdicti sententias ferendas in tales negligentes, recusantes et impedimentum praebentes quandocumque in eorum et aliis monasteriis ac locis circumvicinis dicti Ordinis prout fuisset opportunum, ac in generali Capitulo ipsius Ordinis publicandi et publicari faciendi plenam atque liberam concessit potestatem. Praedictum etiam generale Capitulum statuerit, ordinaverit et diffinierit iam quadraginta anni sunt elapsi, ut in *Libello Diffinitionum novellar.* continetur, quod abbates Ordinis summas contributionum sibi impositas per dictum Capitulum generale statuto termino non solventes eo ipso excommunicationis vinculo se ligatos agnoscant ; et quod si abbates propter non solutas dictas contributiones dictam excommunicationis sententiam per sex menses sustinuerint animis induratis, ex nunc prout ex tunc deponuntur ; quodque patres abbates et eorum commissarii de non solventibus inquirant in suis visitationibus diligentia qua convenit, et quos repererint non solvisse dictas contributiones, excommunicatos denuntient et depositos, si, ut est dictum, eorum contumacia hoc requirat. Quae praemissa abbates Ordinis quamplurimi, proh dolor ! non curantes, imo verius damnabiliter non timentes quotas contributionum per generale Capitulum multis annis iam praeteritis impositarum ipsos et sua monasteria concernentes et contingentes, ac eis impositas, super hoc iustas dilationes aut prorogationes ad solvendum, vel remissiones ipsarum contributionum non habentes, per illos qui has dare possunt, in terminis super hoc ordinatis per multos annos iam praeteritos, vel etiam postea non solverunt, nec adhuc solvere curant, propter defectum huiusmodi solutionis dictam excommunicationis sententiam incurrendo ; quam sententiam nedum per sex menses, sed per unum annum et per plures annos multi sustinuerunt et adhuc sustinent animis induratis, quod cedit in detrimentum animarum suarum et subditorum suorum qui cum eis participant, et quibus habent sacramenta ecclesiastica ministrare, et ea excommunicati ministrant, et immiscent damnabiliter se divinis in plurimorum scandalum, et monasterii praecipue Cistercii, cui Ordo tenetur pro expensis ministratis in multis Capitulis generalibus et pro diversis pecuniarum summis expensis, expositis et traditis, per dominos abbates et conventum ipsius monasterii Cistercii pro factis, negotiis et necessitatibus dicti Ordinis et dictorum Capitulorum generalium in viginti quatuor millibus nongentis sexaginta florenis auri, ac etiam aliorum monasteriorum quibus etiam dictus Ordo tenetur et procuratoris Ordinis in romana Curia generalis, magistrorum in studiis generalibus regentium et baccalariorum legentium, quibus habet dictus Ordo de dictis communibus contributionibus, et propter defectum dictorum non solventium ipsis non potest et iam diu non potuit providere, damna non modica pariter et iacturas Capituli generalis et totius Ordinis vituperium, dedecus et pudorem. In et super praemissis igitur, et ne inde subsequantur inconvenientia graviora, generale Capitulum cupiens pro viribus providere, decernit et declarat ipsum generale Capitulum omnes et singulos abbates Ordinis, qui ut praemittitur, dictas praemissarum contributionum quotas ipsos et sua monasteria contingentes et concernentes, ac eis impositas, super hoc iustas dilationes vel prorogationes ad solvendum vel remissiones ipsarum *contributionum* per illos qui has dare possunt, non habentes, terminis in et super hoc ordinatis et praefixis iam elapsis, vel postea prout tenebantur non solverunt, excommunicationis propter hoc sententiam incurrisse, et eos publice denuntiat excommunicatos, omnibus prioribus, supprioribus et aliis officiariis ac monachis omnium et singulorum monasteriorum Ordinis in virtute sanctae obedientiae et sub poena excommunicationis praecipiens et iniungens ut abbates ipsos ad requestam domini Cistercii, quatuor primorum de Ordine, videlicet dominorum Firmitatis, Pontigniaci, Claraevallis et Morimundi monasteriorum abbatum, cuilibet ipsorum et etiam commissariorum deputatorum seu deputandorum ab eisdem et eorum quolibet, excommunicatos publice denuntient, singulis diebus dominicis, solemnibus et festivis, et ipsos evitent, eis in nullo obedientes, vel cum eis participantes quovis modo, quamdiu sic excommunicati perstiterint, nisi in solis casibus a iure permissis. Et quia crescente contumacia, crescere debet et poena, dictum generale Capitulum citat peremptorie tenore praesentis statuti praemissos omnes et singulos tales abbates Ordinis, sicut praemittitur, propter defectum solutionis dictarum quotarum contributionum praemissarum excommunicatos ad proximum quod tenebitur sequens generale Capitulum, visuros et audituros decerni et declarari per ipsum Capitulum ipsos sententiam depositionis ab administratione abbatiali propter praemissa meruisse, et alias processuros et procedi visuros et facturos prout et quod fuerit rationis, cum intimatione quod sive venerint sive non, contra ipsos procedetur et fiet de et super praemissis prout et quod fuerit rationis. 7. Item, sacrosanctae romanae Ecclesiae… *etc. ut in anno* 1400, *n°* 10 (t. III, p. 736). 8. Ad requestam… *etc. ut in anno* 1390, *n°* 19, *et citatur insuper abbas de Gardo, Ambianensis dioecesis.* 9. Abbates Ordinis universi… *etc. ut in anno* 1401, *n°* 6. Solos autem et dumtaxat abbates infrascriptos, de Tribus fontibus, de Monasteriis in Argona, de Altofonte, de Valle regis, de Bonofonte, de Caricampo, de Caherio, de Grandisilva, de Bella pertica, de Berdonis, de Scala Dei, de Florano, de Caduino, de Helnis, de Bonofonte in Vasconia, de Calercio, de Ardorello, de Alpibus, de Tela, de Frigido monte, de Valle Nostrae Dominae, de Valloriis, de Altaripa, de Bitania, de Loco crescenti, de Clarofonte, de Insula Barrensi, de Belloprato Tullensi, de Sancto Benedicto in Vepria, de Ré, de Gratia Dei, de Chassania, de Sancto Sulpicio, de Bonavalle Viennensi, de Escureyo, de Vallibus in Ornesio, de Valle Clara, de Ygniaco, de Signiaco, de Pietate, de Laude, de Valcellis, de Capella Thosan, de Claromarisco, de Altacumba, de Balerna, de Bello loco, de Barbello, de Bullencuria, de Landesio, de Briella, de Brolio Grolandi, de Bonavalle Pictaviensi, de Oliveto, de Castellariis, de Valentia, de Morolia, de Caroliloco, de Oratorio, de Claritate, de Buxeria Andegavensi, de Prulliaco, de Misericordia Dei, de Sancto Andrea de Gouferno, de Buzayo, de Trizagio, de Stamedio, de Eslancio, de Belloprato Belvacensi, de Dulci valle, de Longo villari, de Briostello, de Caladia, de Boheriis, habet favorabiliter excusatos. 10. Editas anno praeterito diffinitiones in generali Capitulo omnes et singulas cum omni earumdem substantia scolares et studia concernentes ratificat generale Capitulum, approbat pariter et confirmat. 11. Item, diffinitionem editam in generali Capitulo anno 1403 quae sequitur in hac forma : Attestante Scriptura sacra… *etc. ut in anno supradicto, n° 10*, *et in fine additur* : tamquam dignam, laudabilem et in caritatis debitae visceribus amplexandam, ratificat generale Capitulum, approbat et confirmat. 12. Generalis Capituli rumoribus innumeris et dolorosis indiciis pervenit ad aures, quod nonnullae utriusque sexus Ordinis personae contra Ordinis libertates et statuta coram et in curiis dioecesanorum quam alias suos debitores, qui suis monasteriis obligari deberent, in suis propriis nominibus faciunt obligari, ac vice versa se ipsos obligant, citant et citantur, ac forum sequuntur dioecesanorum ipsorum. Nonnulli etiam, si quas habeant proprietates per sui superioris licentiam vel alias, in fraudem suorum superiorum ac monasteriorum detrimentum, plus in extraneis quam suis fratribus in Ordine confidentes, eas portant in custodia penes suos parentes aut alibi silenter et absque scitu superiorum, unde frequenter accidit quod dictas haereditates habere denegant observantes. Tantae abusionis laxatis frenis obviare cupiens generale Capitulum statuit, ordinat et diffinit quod quaecumque personae Ordinis amodo sic in curiis dioecesanorum se obligaverint, aut suis propriis nominibus alios obligare fecerint, sed dumtaxat suo monasterio causa sui et occasione, cum sententia excommunicationis quam incurrunt, tamquam proprietarii per omnia puniantur. Quaecumque vero sic in fraudem sui superioris et monasterii alibi quam in propriis monasteriis aut locis securioribus dictis monasteriis pertinentibus, et in custodia personarum Ordinis cum scitu sui patris superioris aliqua deportaverint conservanda, nisi infra mensem a publicatione praesentis statuti sibi facta ad domos Ordinis et praesertim suum monasterium integraliter reportaverint, quidquid silenter abstulerint, pro furto habeatur, et nihilominus excommunicati denuntientur. Quod si in tali contumacia et errore decesserint, ita quod suum monasterium in suis rebus defraudetur, ut sua secum sint in perditionem, sic decedens ecclesiastica privetur sepultura. 13. Abbatibus vero infrascriptis praecipitur per generale Capitulum quatinus infra festum Omnium Sanctorum in proximo venturum mittant scolares per modum inferius scriptum sub poenis supradictis. Abbates de Tribus fontibus et de Cheminione mittant unum scolarem cum bursis et aliis provisionibus. Abbates de Montepetroso et de Benedictione Dei in Alvernia, unum ; de Chassania et de Miratorio, unum ; de Curia Dei et de Loco regio, unum ; de Fonte Ioannis et de Escharleiis, unum ; de Rupibus et de Bonoradio, unum ; de Relech et de Coetmaloen, unum ; de Septem fontibus et de Moris, unum ; de Ponte Ottrani et de Mellereyo, unum ; de Albaripa et de Longovado, unum ; de Gratia Dei in Pictavia et de Charone, unum ; de Pinu et de Bonavalle Pictaviensi, unum ; de Bockien et de Sancto Albino, unum ; de Ré, unum ; de Monte Sanctae Mariae et de Alto cristo, unum ; de Trizagio, de Sancto Leonardo et de Brolio Grolandi, unum ; de Persenia et de Tyronello, unum ; de Boheriis et de Valle regis, unum ; de Nigro lacu et de Prato benedicto, unum ; de Loco Dei et de Fulcardimonte, unum ; de Pratea et de Albis petris, unum ; de Bona requie, de Langonio et de Sancto Mauritio, unum ; de Charmeya, de Bullencuria et de Ripatorio, unum ; de Bellavalle et de Lococrescenti, unum ; de Fontemorum et de Albiniaco, unum. Praecipitur similiter abbatibus sequentibus quatinus ad studium Tolosanum mittant scolares de quolibet monasterio unum, cum bursis et provisionibus, sub poenis in diffinitionibus editis super hoc contentis, videlicet de Loco Dei et de Bello loco Ruthenensi, de Bella pertica, de Bonofonte in Vasconia, de Flarano, de Scala Dei, de Ponte alto, de Ardorello, de Elnis, de Anisorio, de Valle magna, et de Villa longa. Patribus abbatibus insuper monasteriorum praedictorum seu visitatoribus et reformatoribus in eisdem per generale Capitulum antedictum datur firmiter in mandatis, quatinus omnia in praesenti diffinitione contenta debitae executioni demandent auctoritate Capituli generalis. 14. Item, cum abbates infrascripti, videlicet monasteriorum de Savigniaco, de Fonteneto, de Mansiade, de Oratorio, de Ygniaco, de Vallibus *Sernaii,* de Begar, de Sancto Andrea in Goufferiis, de Caroloco, de Bonomonte, de Valcellis, de Maceriis, de Sancto Sulpitio, de Valle clara, de Balerna, de Alpibus, de Grandisilva, de Valle richerii, de Barbello, de Eslancio, de Laude, de Sanctis Crucibus, de Bonacumba, de Bonavalle Ruthenensi, de Barbereyo, de Valentia, de Cheseriaco, tenerentur et deberent ac debuissent secundum Ordinis et generalis Capituli statuta, ut ipsi Capitulo generali satis constat, destinare et mittere, et non destinaverunt nec miserunt, prout tenebantur, ad aliquod nostri Ordinis studium generale, quilibet videlicet ipsorum abbatum unum monachum scolarem, et in eodem studio destinatum tenere cum bursa, provisionibus in et super hoc ordinatis, quod non fecerunt in anno iam elapso, et aliqui eorum in annis pluribus iam elapsis, generale Capitulum declarat et decernit omnes et singulos abbates praedictos propter hoc latas contra ipsos per ipsum generale Capitulum excommunicationis sententias et poenas alias incurrisse, et ipsos excommunicatos tenore praesentis statuti praecepit publice nuntiari. Prioribus igitur et supprioribus ac aliis monachis Ordinis omnibus et singulis qui tenebunt capitula seu praesidebunt in capitulis ipsorum monasteriorum de cetero in futurum praecipit et iniungit ipsum Capitulum in virtute sanctae obedientiae et sub excommunicationis sententiae poena, ut quamprimum ipsis de praesenti diffinitione constiterit, vel super hoc pro parte Capituli vel patrum abbatum dicti suorum superiorum requisiti fuerint, praedictos etiam proprios abbates excommunicatos publice nuntient ipsorum monasteriorum, conventu praesente, in dictis capitulis suorum monasteriorum omnibus et singulis diebus dominicis, solemnibus et festivis, non participando cum ipsis quovis modo quamdiu sic excommunicati permanserint, nisi dumtaxat in casibus a iure permissis. Abbates autem de Mortuomari, de Veterivilla et de Vallelucenti iuraverunt in diffinitorio quilibet eorum scolarem mittere infra festum beati Andreae, alioquin supradictas sententias incurrent ipso facto. 15. Inhibetur omnibus abbatibus et abbatissis Ordinis universi per generale Capitulum ne de cetero cuiquam suorum monachorum aut monialium professionis quittantiam praebeant ad preces cuiuscumque, quousque sibi per litteras patentes abbatis aut abbatissae recipientis *constiterit* evidenter. [DIFFINITIONES SPECIALES]. 16. Reformationem monasterii de Stamedio in quo regulares observantiae, prout generalis Capituli pervenit ad aures, pene penitus ruinantur, domino Claraevallis, s. th. pr., committit idem Capitulum cum omnimoda ipsius Capituli potestate et clausulis opportunis et rationabiliter ad hoc tam in capite quam in membris requisitis. 17. Fratris Ioannis Bataille de Lobris, monachi et supprioris Signiaci, peregrinatio aut verius praesumptio, quam dudum fecit abbate et priore suis absentibus dum pergeret Aquisgrani, sibi pro apostasia imputatur, quam sic decernit puniendam generale Capitulum, videlicet quod per mensem in cuculla ultimus sit omnium sacerdotum, disciplinam recipiat in capitulo diebus veneris dicti mensis, et poenitentiam panis et aquae faciat his diebus ; quibus lapsis, audita dicti fratris Ioannis sufficientia et idoneitate ad religionem ipsum vult restitui et assumi generale Capitulum antedictum ad omnes status, gradus et honores Ordinis pristinos et praesertim in supprioratus officium, ac etiam abbatiatus, si sua in posterum suffragentur merita, de gratia speciali. 18. De Ygniaco et de Longoponte monasteriorum abbatibus eorum cuilibet *committit* generale Capitulum ut omnes et singulas Ordinis personas, quas teneri vel obligatas esse repererint per litteras aut alia legitima documenta, abbati et conventui de Eslancio quocumque nomine censeantur, in quibuscumque pecuniarum summis aut rebus allis, ad plenariam satisfactionem per censuram Ordinis et alia iuris remedia coerceant et compellant. 19. Litem et controversiam inter abbatem de Ponte Thieffredi et fratrem Ioannem de Muchia suum praedecessorem immediatum terminat generale Capitulum in hunc modum, videlicet quod, utrobique partibus concordatis, dictus abbas solvet praefato Ioanni quindecim florenos ad tres annos et terminos, primo incipiente in festo Nativitatis Domini nostri instantis, et sic deinceps in dicto festi Nativitatis Domini, usque ad finalem debiti solutionem. Praecipiens et iniungens idem Capitulum praefato fratri Ioanni ut ad proprium monasterium in quo egit professionem infra quindenam a data praesentis diffinitionis redeat, sub poena apostantibus infligi consueta. Dictus vero abbas omnia debita, quae sunt in litteris compromissi contenta, levabit ad suam et sui monasterii utilitatem. 20. Si per litteras aut alia documenta legitima constiterit de Caroliloco, s. th. pr., et de Oratorio monasteriorum abbatibus, seu alteri eorumdem, quascumque personas sexus utriusque Ordinis teneri et obligatas fore abbati et conventui de Precibus in quibuscumque pecuniarum summis aut alias, ad satisfactionem plenariam per censuram Ordinis coerceant et compellant. 21. Pro defendendis libertatibus Ordinis communibus, contra quas vexatur monasterium Rigniaci per reverendum patrem dominum episcopum Antissiodorensem, domino Pontigniaci, s. th. pr., committitur per generale Capitulum quatinus contributionem summae et quotae centum francorum aureorum exigendam et levandam proportionaliter secundum facultates ab omnibus abbatibus, abbatissis, eorumque conventibus et monasteriis in Senonensi provincia constitutis, imponat auctoritate generalis Capituli, et levare et exigi faciat viriliter per censuram Ordinis, ad suffragium dictorum abbatis et conventus Rigniaci, secundum papalia et Ordinis instituta, contradictores etiam virilius coercendo per alia iuris remedia, sicut decet. 22. Cum fratre Iacobo de Hampigneyo, monacho de Bullencuria, cui fuit alias data gratia, ut non obstante apostasia quam incurrerat quasi per quinque annos, posset admitti ad omnes gradus legitimos, abbatiali secluso, dispensatur gratiose per generale Capitulum ut etiam ad abbatialem dignitatem promoveri valeat, si sua in posterum merita suffragentur. 23. Licet cum fratre Matheo de Vasseyo, monacho de Bullencuria, ob defectum natalium ex soluto et soluta per Sedem apostolicam fuerit alias dispensatum, ut ad sacros ordines promoveri valeret, verumtamen quia per 30 annos et amplius in suo monasterio extitit honorifice conversatus, pietatis intuitu inclinatum Capitulum, si et in quantum potest et debet, etiam ad omnes status, gradus Ordinis legitimos et abbatiatum admitti valeat si meruerit, concedit de gratia speciali. 24. Ad petitionem fratris Guillelmi de Bellebec, monacho de Voto, cui tenetur abbatissa de Gomerifonte Rothomagensis dioecesis, ut asserit, in certis pecuniarum summis et rebus aliis, de Belloprato et de Lanneyo monasteriorum abbatibus et eorum cuilibet committitur per generale Capitulum, ut si praefatam abbatissam repererit eidem monacho in aliquo teneri, ut asserit, ad solutionem plenariam compellant et coerceant per censuram Ordinis, in plenitudine potestatis. 25. Cum fratre Henrico Rorin de Trecis, monacho monasterii de Ripatorio, dispensatur gratiose, ut non obstante quod per tres hebdomadas vel quasi, regulari habitu non demisso, *apostaverit,* et postmodum rediens voluntarie poenitentiam devote peregit, ad omnes gradus, status, habitus et honores, secluso abbatiatu, admittatur, de gratia speciali. 26. Similiter dispensatur cum fratre Simone de Villa subtus Firmitatem, monacho de Moris, qui quasi per 15 dies in suo habitu apostatavit. 27. Si de Mortuomari, s. th. pr., et Belloprato, Belvacensis dioecesis, monasteriorum abbatibus vel eorum alteri constiterit, abbatissam de Fonte Guerardi teneri fratri Guillelmo Meurient, monacho de Voto, suo confessori in aliqua summa pecuniae pro suis salariis, mutuo et aliis expensis pro ipsa factis per dictum suum confessorem et ad suam requestam, suadente iustitia coerceant ad satisfactionem plenariam de praemissis. 28. Similiter fiat de Nicolao de Quemino, burgensi Rhotomagensi, contra abbatissam de Gomerifonte, quae tenetur eidem in diversis pecuniarum summis et rebus aliis, et committitur de Belloprato, de Lanneyo, Belvacensis dioecesis, monasteriorum abbatibus qui super hoc inquirant et coerceant, iustitia suadente. 29. Attenta rebellione abbatis de Langonio, qui per abbatem de Precibus reformatorem ad suum monasterium per generale Capitulum destinatum, citatus fuerat ad praesens Capitulum, non comparuit per se vel alium, iterum per idem Capitulum citatur ad futurum immediate Capitulum generale, super sibi obiiciendis personaliter responsurus. 30. Ut in monasterio de Benedictione Dei, alias de Anisocio, admittantur ad suam devotionem quamplures devotae personae, quae in ipso monasterio fundare intendunt unum vel plura anniversaria, abbati et conventui dicti loci datur licentia per generale Capitulum eas accipiendi, tractandi, et incepta negotia perficiendi, si aliud canonicum non obsistat. 31. Si videatur expediens abbati et conventui Bellaevallis, quod dispensetur misericorditer cum fratre Ioanne de Bruyerio suo conmonacho, qui apostatavit quasi per 14 annos, et nihilominus devotam peregit poenitentiam, ut dicitur, per generale Capitulum admittitur ad omnes status, gradus et honores Ordinis legitimos, citra nihilominus abbatiatus, prioratus et cellerariatus officia, dum tamen aliud canonicum non obsistat. 32. Tractatum habitum inter abbatem et conventum de Fullentio et fratrem Arnaldum de Monteacuto suum conmonachum super traditione cuiusdam suae grangiae de Pechinis vocatae, ad octo annos, prout apparet in quodam publico instrumento super hoc confecto, cui praesens diffinitio est annexa, non obstantibus diffinitionibus in contrarium habitis, generale Capitulum ratificat et approbat, ac de gratia speciali confirmat. 33. Dispensatur gratiose per generale Capitulum cum sorore Ioanna de Savesio, moniali monasterii de Goiono, ut non obstante quod alias secum fuerit dispensatum super defectu natalium citra dignitates et officia, dictam gratiam amplians dictum Capitulum eamdem, si sua merita suffragentur in posterum, admitti vult ad omnes honores, status et gradus Ordinis legitimos, etiam abbatiatum. 34. Ut inquirat et diligenter se informet abbas de Aquabella si traditio ad censum et in emphiteosim perpetuam quarumdam terrarum inutilium, domorum inermium, et bruietarum infertilium monasterio de Campis bonis pertinentium, de quibus solebant magna bona recipere et nihil modernis temporibus recipiunt vel modicum, eidem sit monasterio fructuosa, per generale Capitulum committitur dicto abbati de Aquabella, ut eis de Campis bonis licentiam praebeat, approbet et confirmet auctoritate Capituli generalis, si sibi videatur expediens, et super hoc onerat suam conscientiam Capitulum memoratum. 35. Ad idem fiat pro Benedictione Dei in Vasconia et committitur abbati de Gimundo. 36. Abbati et conventui monasterii de Maceriis per generale Capitulum iniungitur et praecipitur, quatinus ad suum monasterium revertentem fratrem Ioannem de Columbey, monachum professum dicti monasterii, absque ulla difficultate recipiant, quamvis suis demeritis exigentibus per dominum Firmitatis, patrem abbatem dicti monasterii, alias fuerit exulatus, et revertens ultimus omnium sacerdotum nunc existentium habeatur, usque dumtaxat ad nutum Capituli generalis. 37. Ut tradere valeant ad censum et in emphiteosim perpetuam abbas et conventus Longipontis quasdam terras et vineas incultas, in suo dominio situatas sibi penitus inutiles et infructuosas, necnon et aliquas petrarum macerias in tronqueto suae grangiae vendere, conceditur sibi potestas et licentia per Capitulum generale. 38. Abbati Ioyiaci committitur per generale Capitulum, ut quam primum monasterium Sigilleriarum visitaverit, aut citius a sententia excommunicationis, quam incurrit frater Ioannes Guiardi, monachus Sigilleriarum, manus iniiciendo in presbiterum religiosum Ordinis Sancti Benedicti, et ipsum verberando usque ad sanguinis enormem effusionem, et etiam irregularitate contracta se divinis immiscendo, auctoritate Capituli generali, absolvat. 39. Domino *Claraevallis,* s. th. pr., et abbati de Caroloco seu alteri eorumdem committitur per generale Capitulum, quatinus per censuram Ordinis et alia iuris remedia, omnes personas Ordinis sexus utriusque, quas monasterio Morimundi vel personis ipsius teneri vel efficaciter obligatas esse per litteras vel alia documenta legitima repererint, coerceant ad satisfactionem plenariam viriliter et compellant. 40. Ad idem fiat pro monasterio Claraevallis, et ponantur iudices dominus Morimundi et abbas de Crista. 41. Ad idem fiat pro monasterio Longipontis, et ponantur iudices dominus Claraevallis et de Ygniaco ac Vallis clarae monasteriorum abbates. 42. Ad idem fiat pro monasterio monialium de Argensoliis, et ponantur iudices de Ygniaco, de Longoponte et de Valle clara monasteriorum abbates. 43. Ad idem fiat pro monasterio Pontigniaci, et ponantur iudices de Fonteneto, s. th. pr., et de Rigniaco monasteriorum abbates. 44. Committitur domino Claraevallis, s. th. pr., per generale Capitulum, quatinus de et super quibusdam forgiarum aedificiis, de quibus vertitur quaestio inter abbates et conventus monasteriorum Trium fontium et de Cheminione se informet cum diligentia, et secundum negotii exigentiam confirmet vel infirmet, et apponat in principali et accessoriis iustitiae complementum. 45. Diffinitionem alias editam pro domino Pontigniaci, s. th. pr., et suo conventu, per quam sibi dabatur licentia a generali Capitulo vendendi quosdam redditus et alia quae habent in regno Angliae sibi nullius valoris existentia, in forma et substantia, renovat Capitulum generale. 46. Cum sorore Maseria Cavaria, moniali monasterii de Thesauro Beatae Mariae, dispensatur per generale Capitulum, ut non obstante violato voti castitatis proposito, puerperio subsecuto, ad omnes gradus, status, habitus et honores Ordinis legitimos, citra tamen abbatiatum, promoveri valeat et assumi. 47. Similiter per omnia fiat pro sorore Cavaria, moniali dicti monasterii de Thesauro. 48. Domino Cistercii, s. th. pr., per generale Capitulum reverenter committitur, quatinus de tractatu habito inter abbatem et conventum Mortuimaris ex una parte, et Ioannem de Boutilier, accordato per dominum comitem de Tantarvilla diligenter se informet, an dicto monasterio sit utilis, et si eidem videatur expediens, auctoritate generalis Capituli quidquid actum super hoc fuerit, ratificet et confirmet. 49. Ut fratrem Ioannem Bocquet monachum Mortuimaris absolvere valeat abbas dicti monasterii Mortuimaris, s. th. pr., a sententia excommunicationis quam incurrit suum quemdam socium antiquum usque ad diuturnam sanguinis effusionem verberando, eidem abbati committitur per generale Capitulum. 50. Si constiterit de Bonoportu, de Noa monasteriorum abbatibus vel alteri eorum, quod abbas de Strata monasterio de Mortuomari tenetur per litteras vel alia documenta in aliquo propter suum peculium, quod portavit secum, dum ad regimen dicti monasterii de Strata fuit promotus, vel alias, eumdem ad restitutionem vel satisfactionem compellant per censuram Ordinis vel alias, iustitia mediante. 51. Abbati de Bonavalle Viennensi committitur per generale Capitulum, quatinus abbatem Montispetrosi coerceat per omnes vias opportunas ad refundendum monasterio Valliscrescentis omnia illa quae secum attulit de dicto monasterio Valliscrescentis, dum assumptus extitit ad regimen dicti monasterii de Montepetroso. 52. Perversorum detestanda temeritas animos praesidentium in illam necessitatem plerumque incitat et impellit, ut non sint sola prohibitione aut levis poenae appositione contenti, sed poenarum graviorum exaggeratione eos subditos oporteat ab illicitis revocare. Sane cum alias per papalia et Ordinis instituta fuerit salubriter ordinatum, ut quocumque monasterio Ordinis vacante, conventus eiusdem ad electionem abbatis futuri nullatenus procedat, nisi patre abbate aut eius *commissario* requisito primitus et praesente, aliter electio de futuro abbate celebrata nullius momenti extitit. Et nihilominus taliter eligentes ea vice tam active quam passive privantur potestate eligendi, provisione eidem monasterio viduato facienda de persona idonea penes patrem abbatem aut eius commissarium penitus remanente. Quod quidem statutum pro bono pacis, et ut litigiorum anfractus tollantur, provideaturque facilius monasteriis vacantibus sine magnis laboribus et expensis iuste et rationabiliter editum, nonnulli conventus Ordinis, spretis patribus abbatibus aut eorum commissariis in monasteriis vacantibus electionem aut postulationem praesumunt temere celebrare. Quia vero crescente contumacia crescere debet et poena, generale Capitulum omnia statuta contra huiusmodi electiones aut postulationes iam facta confirmat, ratificat et approbat, ipsaque vult habere totius roboris firmitatem, eisque diffiniendo et ordinando adiiciens, ut quicumque conventus aut personae Ordinis, monasterio quocumque Ordinis vacante, sine patre abbate aut eius commissario debite requisito et praesente, ad electionem aut postulationem futuri abbatis procedere attentaverint, singulae personae sic eligentes aut postulantes excommunicationis sententiam et infamiae poenam incurrant ipso facto, de qua excommunicatione nisi per patres abbates aut Capitulum generale, casibus in iure expressis dumtaxat exceptis, absolutionis beneficium nequeant obtinere. Datum sub sigillo Diffinitorum anno Domini M. CCCC. VI die quarta decima mensis septembris. |
Omnibus christiane fidei cultoribus tam futuris quam presentibus notum facimus quod Bernardus Grossus et Jocerannus, filius ejus, dederunt Deo et sancte Marie et monachis ejusdem loci triginta tesas de bosco in latitudine juxta Graunnam et in longitudine ab exartariis que super boscum sunt usque ad terram sancte Marie de Bellomonte, et quicquid infra easdem tesas continetur, et quantum terre adplanate poterunt adquirere a Grisun usque ad predictam terram sancte Marie de Bellomonte. Et hoc ipsum fecerunt hominibus suis laudare: Johannes prepositus hoc laudavit, Nazarius, Petrus, Jacob et fratres ejus, Robelinus et Guido, Odo de Linos et filii ejus et alii quamplures. Sed et milites Aalardus de Seniceo et Richardus filius ejus, Bertrannus de Ver et Lebaudus, frater ejus, Richardus de Ver et fratres ejus, Hugo, Arduinus, Jofridus, Otgerius de Martilliaco et Bernardus, frater ejus, Jofridus de Loasi, Hugo de Leiva, Odo de Alosnia, Milo Rufus, qui hujus terre participes erant, hoc ipsum donum fecerunt et quicquid in terra et in bosco intra prefatum donum habebant totum dederunt Deo et sancte Marie de Firmitate et fratribus ejusdem loci in perpetuum habendum. Hujus rei testes sunt hii: Willelmus, Matisconensis comes, Willelmus de Branciun, Willelmus de Nantun et Lebaudus, frater ejus, Bernardus, capellanus de Branciun. |
In nomine sanctæ et individuæ trinitatis, Carolus Dei gratia rex omnibus apostolicis episcopis, ducibus et illustribus viris, tam præsenti tempore quam et futuro in regno nostro ubique Dei nomine constitutis. Congruum per omnia et in omnibus regali potestati semper quæ pia et opportuna postulantur libenter obaudire, et pro amore divini cultus et augmento justiciæ postulata concedere, quatenus regni nostri stabilitas magis ac magis conservetur et in futuro nobis a Domino æterna merces recompensetur, quia, dum pro quiete servorum Dei et sancta religione conservanda hoc in præsenti nostra auctoritate confirmamus quod perpetuis temporibus inviolabiliter custodiatur, exinde ampliorem gloriam a rege regum nos recepturos fideliter credimus. Igitur vir illustris et fidelis noster Bernardus, abbas de monasterio domnæ Columbæ virginis et martyris, seu domni Lupi confessoris divino amore succensus, dominorum episcoporum venerabilium patrum nostrorum privilegium optutibus nostris obtulit, ut ipsum nostra auctoritate plenius in Dei nomine confirmaremus, cujus petitioni libentissime annuentes statuimus, ut sicut antiquitus per constitutiones pontificum regumque præceptiones monasterio sanctorum Agaunensium, Lirinensium, Luxoviensium sub libertatis privilegio constare videntur, ita nunc per nostram regalem auctoritatem supra dictum monasterium domnæ Columbæ sub libertatis privilegio manere censemus, non quasi nova aut recto ordini contraria constituentes, quia de canonica auctoritate nihil minuitur quidquid pro tranquillitate aut pace servorum Dei domesticis fidei conceditur. Volumus itaque ut jam dictum monasterium sui juris omni tempore et proprii abbatis gubernatione consistat, ut nullus episcopus omnino, aut alicujus potestatis persona, tam nostris quam et futuris temporibus ordinationem aut potestatem contra regulam S. Benedicti in eo exercere præsumat, neque de rerum ipsius monasterii aliquid contingere, nec ad ipsum monasterium nisi aut orandi aut exhortandi gratia, aliquando accedere præsumat, neque episcopus in cujus parochia sæpe dictum consistit monasterium in sui juris dominatione, vel nostræ largitionis beneficio eum aliquando usurpare attentet. Si vero necesse fuerit ut ab abbate aut congregatione loci illius illuc evocatus venerit, absque dispendio eorum accedat et recedat, quatenus nulla inquietudine abbas vel sui monachi prægraventur, et qui impedimenta seculi ideo fugerunt ut inter claustra monasterii solitariam ducerent vitam, liceat eis per nostram largitionem inibi, sine alicujus personæ impedimento, soli Domino famulari. Si quis hæc vero quæ devota mente cum consilio procerum nostrorum episcoporum videlicet atque ducum jam dicto monasterio indulsimus, aliquo modo succedente tempore violaverit, sicut sanctorum pontificum quorum decreta confirmamus anathemate condemnetur, ita et regia censura mulctetur, honore proprio privetur et cum rerum suarum amissione perpetuis damnis subjaceat. Obsecramus et vos posteros, omnesque successores nostros, ac per invocationem terribilis Dei tremebundumque judicium ejus contestamur, ut quemadmodum statuta vestra a successoribus vestris conservare vultis, ita et hoc decretum pro amore Christi et pro tranquillitate servorum ejus a nobis constitutum per futura tempora inviolabiliter conservetur. Et si, quod absit, aliquis huic munificentiæ nostræ contraire temtaverit, pro Deo viriliter stetis, et causam Dei in illum ut prævaricatorem divinæ constitutionis terribiliter evindicetis, ut mercedis nostræ quam nos et vos percepturos credimus sitis participes cum fueritis clementiæ nostræ imitatores servorumque Dei justissimi defensores. Illud etiam pro integra mercede nostra placuit inserere, ut omnes res quæ sive a parentibus nostris, seu a cæteris fidelibus supradicto monasterio delegatæ sunt, aut inantea fuerint condonatæ absque ulla diminutione vel separatione inibi permaneant et sub omni emunitate semper consistant, ut nullum impedimentum vel damnum a judicibus publicis pars ipsius sancti loci sustinere pertimescat, quatenus pro felicitate regni nostri seu regis constantia, immensam Domini misericordiam jugiter delectet exorare. Et ut hæc auctoritas largitionis nostræ firmior habeatur et perenniter conservetur, manu nostra subtus firmavimus et annuli nostri impressione adsignare decrevimus. GILBERTUS notarius ad vicem Ludovici recognovit. Sigillum CAROLI illustrissimi regis. Data nonis decemb. anno VIII regnante Carolo gloriosissimo rege, indict. X. Actum in Compendio regio palatio, in Dei nomine feliciter. Amen. |
Quamvis apostolica pronuncient verba, «quod non sit nisi a Deo potestas aliqua», tamen de reprobis sermo divinus per prophetam indicat dicens: «Ipsi regnaverunt, sed non ex me; principes extiterunt, et non cognovi». Idcirco Poncius, Tolosanæ urbis comes, ne in numero male regnantium a justo arbitre Deo districte quasi non ab eo agnitus dijudicer, communi ac salubri consilio uxoris meæ Adalmodis comitissæ, ac principum mihi subditorum, venerabilis scilicet Bernardi, Katurcensis episcopi, necnon Gauzberti, abbatis nominati, Willelmi quoque ac Fulconis, fratris ejus, consultu, decrevi ut abbatia Sancti Petri Moysiacensis cœnobii, quam ego hactenus et parentes mei seu predecessores mei comites Tolosani de manibus regum Francorum visi sumus in fevi jure habere et possidere, deinceps in Dei servicio rectius, diligentiusque custodiatur. Quapropter volo ut cunctis meis successoribus patescat, quod ego prenominatam abbatiam Sancti Petri Moysiacensis cœnobii omnipotenti Deo et sanctis apostolis Petro et Paulo dimitto, necnon et seniori karissimo domno Hugoni abbati Cluniensi, sive cunctis successoribus suis in loco Cluniacensi futuris, secundum regulam Sancti Benedicti ordinandam, in perpetuum trado coram testibus. Si quis autem parentum vel successorum meorum, aut quicumque hominum post finem meum sive post discessum Gauzberti, principis illius, qui secundus a me in abbatia illa nunc esse videtur, et abbas vocatur, hanc meam cessionem disrumpere quocumque modo adtemptaverit, quod fieri omnimodo sub obtestatione judicii Dei prohibeo, omnipotentis Dei virtute examinandum, et papæ Romano, necnon et Francorum regi, ad quorum tuicionem locus prefatus Moysiacus pertinet, distringendum relinquo. Ego vero hanc inscriptionem cessionis in manu jam dicti abbatis domni Hugonis, adstante omni conventu ejusdem monasterii, cui preest, mea electione et prenominati Bernardi, Caturcensis episcopi, ad cujus diocesim attinet locus iste, consecratione, Durannus abbas et monacus Cluniacensis, in die sollempnitatis sanctorum principum apostolorum Petri et Pauli, manu, ore, corde confirmo atque corroboro. Bernardus, episcopus Caturcensis, firmavit. Adalmodis comitissa firmavit. Gauzbertus abba firmavit. Willelmus, cognomento Miscensmalum, firmavit. Fulco, frater ejus, firmavit. Datum sub die III kal. junii, III feria, regnante Philippo rege Francorum. |
Clemens episcopus... dilectis filiis magistro, prioribus, fratribus uni-[Fol. 33 v°]-versis ordinis fratrum Predicatorum salutem ..... In quibusdam locis aliquando, illas, prout accepimus, persecutiones et angustias sustinetis, ut vix sit vobis possibile, quod ibidem conditori omnium valeatis, prout cupitis devotum impendere famulatum. Hinc est quod nos, vestre providere quieti ac malignorum maliciis obviare volentes, ut nullus de cetero ecclesias aut loca vestra ausu temerario presumat infringere, aut illis violentiam dampnabilem exercere, auctoritate presentium districtius inhibemus. Illi vero, qui divini postposito [timore] nominis secus facere presumpserint, ipso facto sententiam excommunicationis incurrant, a qua non possint absolvi, nisi per sedem apostolicam vel per conservatores ab ea vobis aut eidem ordini deputatos. Nulli ergo .... nostre inhibitionis .... si quis autem ..... Datum Perusii, VII idus maii, pontificatus nostri. – anno primo. |
Anno Domini MCXXI et Henrici imperatoris XV et Ludovici regis XIII, fundata est abbatia Oratorii in episcopatu andegavensi a Fulcone comite andegavensi et Eremburge uxore ejus (Chronicon turonense, ad annum 1121). |
Ego Garnerius Dei gratia Lingonensis episcopus notum facio tam futuris quam presentibus quod Johannes miles de Sanaveo dedit in elemosinam ecclesie Quinciaci tres minas bladi medietatem frumenti et medietatem avene et pro hac elemosina habuit de beneficio prefate ecclesie XV libras Pruviniensis monete. Idem etiam Johannes quietum clamavit quicquid calumpniabatur in molendino de Choysel et hoc totum bona fide tenendum et legittimam guarantiam exhibiturum manu mea fidutiavit. Hoc totum laudavit Agnes filia eiusque pro laude habuit quinque solidos. Huius rei testes sunt : Odo archipresbiter de Tullione, Odebertus presbiter de Masnil, Constantius prior, Sibogdus et Petrus monachi Quinciaci. Ut autem hoc totum imperpetuum ratum habeatur. Ego Garnerius Dei gratia Lingonensis episcopus presentem paginam sigilli mei auctoritate munivi. Actum anno Verbi Incarnati Mo Co XCo VIIo. |
Carta Duranni de Changiaco. Notum sit omnibus quod Durannus de Changiaco vendidit Archimbaldo priori de Marciniaco decimas quas habebat in villa de Sarriaco pro viginti libris Sylviniensis monetae. Testes fuerunt Guichardus Rubeus, Willelmus de Munda, Ildinus de Villa Canina, Durannus de Paredo, Ildinus praepositus. Rotlandus Calvus et Aigno frater ejus laudaverunt hoc apud Sanctum Abundum in manu supradicti prioris; habuerunt inde viginti quinque solidos. Testis: Jarento de Grasolis, Petrus de Bosco, Durannus de Changiaco. Iterius Rabies laudavit hoc apud Marciniacum; habuit inde viginti quinque solidos. Testes fuerunt Fulcherius de Grasolis, Robaudus clericus, Ildinus coquus, Ildinus praepositus et Senoret. |
Agnoscant omnes fideles futuri et presentes quod Bertrannus de Fontanis dedit Deo et sancte Marie de Firmitate et monachis ejusdem loci quicquid habebat in decima parrochie sancti Ambrosii, sine alla retentione. Hoc autem fecit laudante uxore sua Guietta, ex cujus patrimonio erat. Nondum enim habebant filium vel filiam qui fari vel hoc laudare potuissent. Sciendum quoque est quod prefatus Bertrannus tenebat in feodo eandem decimam ab Odone de Cundamines. Qua propter, ut libere sine ulla calumpnia antefatis monachis eam tradere potuisset, accepit de suo proprio alodio ab eodem Odone in feodo apud Varennam, scilicet unum mansum et quicquid habebat in closum de Fontanis, et fecit ei hominium. Postea vero idem Odo et Richardus de Seniceo, a quo ipse Odo tenebat eandem decimam in feodo, laudaverunt ipsum donum sepefatis monachis. Sed et episcopus Cabilonis, domnus videlicet Walterius, hoc ipsum laudavit atque concessit. Post mortem quoque predicti Odonis, prefatus Bertrannus accepit in feodo a Petro Bressen, qui erat nepos prefati Odonis de Cundamines, mansum de Varennis et suam partem de closo apud Fontanis et fecit ei hominium atque idem Petrus antefatam decimam monachis Firmitatis laudavit. Hujus rei testes: Julianus, presbiter de Seniceo, Hugo Beraldus, Bertrandus de Castiniaco, Bartholomeus de Buxiaco, miles, Hugo de Gibriaco, prepositus, Robertus Willelmus. Habuit tamen Bertrannus de Fontanis et uxor ejus quindecim libras Cabilonensis monete et vaccam unam ex hoc negocio. |
Jaques Paris de la Jaisse, bailli de Diion, à touz justiciers, officiers, et sergens de Monseigneur le Duc de Bourgoingne, establiz audit bailliage, et achascun de vous pour soy, sur ce requis, salut. Savoir vous façons que, comme nous avons fait mectre le temporel dez religieux, abbé et couvent du monastère de Saint Estienne de Dijon, en la main de mondit seigneur et notre, pour cause de ce que nous disent et maintiennent yceux religieux avoir acquis, de puis quarente ans ença, plusieurs heritaiges et autres choses, senz avoir sur ce amortissement de mon dit seigneur; et iceux tiennent et occupent contre lez ordonnances de mondit seigneur sur ce faites; si, comme nous avons entendu, et il soit ainsi que, par la partie desdiz religieux, nous ait esté monstré certain amortissement, donné de feu le roy Jehan, cui dieux perdonne, ensemble la déclaracion de plusieurs héritaiges et autres choses, qui détiennent et dient que tout veu qu’ils ne tiennent pas tant de terres et possessions, comme leur dit amortissement contient. Et avons requis, pour ce, aeulx la main de mondit seigneur estre levée. Pourquoy, veuz les diz amortissements et déclaracions, jusques ace que plusaplain les avons visicé, afin de savoir mieux estre infourmé de la chose, aux diz religieux, avons donné et donnons par ces présentes joissement de gouverner leur dit temporel, parmi et soubz la main de mondit seigneur jusques a notre plaisir; pourveu que les eglises qui appartiennent aux diz religieux ne soint pourtant en ce compris. Donné le mercredi après la saint Martin desté. Signé: Jehan. |
[Innocentius Episcopus, servus servorum Dei, dilecto filio Petro Cluniacensi Abbati ejusque successoribus regulariter substituendis in perpetuum. Donationes et beneficia, quæ ad sustentationem fratrum à Regibus, Principibus, et aliis viris religionis amatoribus sacrosanctis præstantur Ecclesiis, tanquam ea, quæ divini juris effecta sunt, auctoritate Apostolica volumus communire. Per præsentis igitur scripti paginam donationem à carissimo filio nostro Henrico illustri et glorioso Anglorum Rege, de centum Marcis a genti per annos singulos Cluniacensi Monasterio persolvendis factam, sexaginta videlicet in telonio Londoniensi, et quadraginta in telonio Lincolniensi, Apostolicæ Sedis patrocinio roboramus. Hæc autem donatio apud Rothomagum ab eodem filio nostro Henrico Rege, Incarnationis Dominicæ anno M. C. XXXI. indictione IX. mense Maio, die Dominica in nostra et fratrum nostrorum præsentia facta est, Guillelmi scilicet Prænestini Episcopi, Joannis tit. sancti Grisogoni, Humberti sancti Clementis, Rustici sancti Ciriaci, Gozelini sanctæ Ceciliæ, Presbyterorum Cardinalum: Gregorii sanctorum Sergii et Bachi, Aymerici Cancellarii Guidonis sanctæ Mariæ in via lata Diaconorum Cardinalium: Oldegarii Terraconensis, Hugonis Rothomagensis, Archiepiscoporum: Gaufridi Carnotensis, Joannis Lexoviensis, Joannis Sagiensis, Episcoporum: Bernardi Clarevallis, Sugerii sancti Dionysii, Bosonis de Bacho Abbatum: Guillelmi Comitis de Warenna, Rotberti filii ipsius Regis Comitis de Glocerio, Roberti de Sigillo, Roberti de Laha, Rabelis Camerarii de Tancarvilla, Nahelis Thesaurarii, Haalonis Prioris sancti Osqualdi. Decernimus ergo ut nulli omninò hominum liceat præfatum Monasterium super eadem donatione, futuris temporibus infestare, aut eam auferre, minuere, vel ausu temerario fatigare; sed integra conservetur eorum, pro quorum gubernatione et sustentatione concessa est, usibus profutura. Si qua igitur imposterùm Ecclesiastica sæcularisve persona hanc nostræ confirmationis paginam sciens, contra eam temerè venire tentaverit, secundò tertióve commonita, si non satisfactione congrua emendaverit, potestatis honorisque sui dignitate careat, et à sacratissimo Corpore et Sanguine Dei ac Domini nostri Jesu Christi aliena fiat, atque in extremo examine districtæ ultioni subjaceat. Cunctis autem eidem loco justa servantibus sit pax Domini nostri Jesu Christi, quatenus et hic fructum bonæ actionis percipiant, et apud districtum Judicem præmia æternæ pacis inveniant. Amen. Amen. Amen. Ego Innocentius Catholicæ Ecclesiæ Episcopus. Ego Guillelmus Prænestinus Episcopus. Ego Joannes Ostiensis Episcopus. Ego Guido Tiburtinus Episcopus. Ego Gregorius Diaconus Cardinalis sanctorum Sergii et Bachi. Ego Joannes tit. sancti Grisogoni Presbyter Cardinalis. Ego Vbertus tit. sancti Clementis Presbyter Cardinalis. Ego Goselinus Presbyter Cardinalis tit. sanctæ Ceciliæ. Datum Belvaci per manum Aymerici sanctæ Romanæ Ecclesiæ Diaconi Cardinalis et Cancellarii XIII. Kalendas Junii, indictione XI. Incarnationis Dominicæ anno M. C. XXXI. Pontificatus verò Domni Innocentii Papæ secundi, anno secundo.] |
Subsets and Splits
No saved queries yet
Save your SQL queries to embed, download, and access them later. Queries will appear here once saved.