id
stringlengths
2
143
language
stringclasses
201 values
text
stringlengths
4
8.48k
all-books-129
all
distse’\n\n[distse  ? ]\nditsè (de la Sierra sur,\n\nnoroeste medio)\n\n[ditse   ]\n\nditsëë\n\n\n\n[dits  ]\n<zapoteco de la Sierra\n\nsur, noroeste medio>\n\nditsere’\n\n\n\n[ditse  e  ]\n\ndixhtiò\n\n[di  tio  ]\n\n<zapoteco\nde Quiavicuzas>\n\ndizde\n\n(de la Sierra sur, del norte)\n\n[dizde]\n\ndizè\n\n(de la Sierra sur, del norte)\n\n[dize  ]\n<zapoteco de la Sierra\n\nsur, del norte>\n\ndesté\n\n[deste  ]\n\ndistèe\n\n(de la costa noreste)\n\n[dis t e   ]\n<zapoteco de la costa\n\nnoreste>\n\n\nOAXACA: **San Carlos Yautepec** : Asunción Lachixonase (Río Hondo), San Carlos\nYautepec, San Francisco Guichina, San Pedro Leapi, Santiago Lachivia, Santo Domingo\nLachivitó, Santo Tomás Quierí. **Santa Catalina Quierí** : Santa Catalina Quierí. **Santa**\n**Catarina Quioquitani** : Santa Catarina Quioquitani.\n\nOAXACA: **San Carlos Yautepec** : Santiago Quiavicuzas.\n\nOAXACA: **San Cristóbal Amatlán** : Loma de la Palma. **San Francisco Logueche** :\nBarrio Nuevo, Bramadero, El Costoche (La Chinigea), El Guayabo, San Francisco Logueche. **San Ildefonso Amatlán** : La Reforma, San Ildefonso Amatlán, Santa María El\nPalmar, Santo Domingo Amatlán, Sitio de Lachidoblas, Yojuela. **San Luis Amatlán** :\nAntigual, Logoche, Nopalera (Guelaxochitl), San Esteban Amatlán, San Luis Amatlán.\n\nOAXACA: **San Juan Ozolotepec** : Rayo de Luna (El Rincón), Río Platanar, San Bartolo\nLapaguia, San Juan Ozolotepec. **San Marcial Ozolotepec** : Arroyo de Cacao, Buenavista, Cerro León, Cerro Zopilote, Cruz Encinal, El Manzanal, El Mirador, Frontera del\nSol, La Cañada, La Cañada (Cafetal), La Colmena, La Luz del Oriente, Lachibe, Lachibene, Lachihuiza, Llano El Zacatal, Llano Flor, Llano Pared (El Anonal), Llano Piojo, Llano\nPlatanal, Llano San Esteban (San Esteban El Viejo), Llano Seco, Llano de Dolor, Llano del\nMaguey, Loma de Aguacatal, Loma de Ocotal, Mogote El Guajolote, Mogote Guayabal,\nMorelos, Piedra Calabaza, Piedra Mina, Piedra Negra (Hierba Negra), Río El Coquito, Río\nSan Cristóbal, Río de Lodo, San Marcial Ozolotepec, Santa Catarina, Sobre El Camino a\nSan Miguel. **San Mateo Piñas** : Agua Caliente, Buenavista, Cerro León, Cerro Minas,\nCerro de Hacha, Copalita de Cerro León, Copalitilla, El Borrego, El Comal, El Naranjo,\nEl Perdiz, La Violeta, Lachixena, Llano Chilar, Loma Cruz, Loma Limón, Los Silva, Macahuite, Mango Solo, Mira León, Mirasol, Ojo Venado, Piedra Hueca, Rancho Cañada\nde Minas, Río Culebra, Río Gijón, Río Hueso, Río Lucero, Río Temblor, San Cristóbal\n(San Cristóbal Bajo), San Cristóbal Alto, San Mateo Piñas, San Pedro Cafetitlán, Santa\nCatarina, Sulfato, Té Limón, Unión de Guerrero. **San Miguel Suchixtepec** : El Chubila,\nEl Guajolote, El Pinabete, El Zacatal, La Luz del Sol, Llano El Bejuco, Loma Morillo, Miramar, Portillo El Cacalote, Portillo Santa Ana, Rancho Cañas, Río El Carpintero (Río de\nPaloma), Río El Molino, Río San José, San Lorenzo, San Miguel Suchixtepec, Santa Lucía\n#### >\n\n\n**186 |** **catálogo de las lenguas indígenas nacionales**\n\ndizde\n(de Mixtepec)\n\n[dizde]\n<zapoteco de Mixtepec>\n\ndiste’\n(de la Sierra sur,\ndel sureste bajo)\n\n[diste ? ]\ndistse’e\n\n[dis tse  ? e]\n<zapoteco de la Sierra\n\nsur, del sureste bajo>\n\ndidsé\n\n[didse  ]\n\nditsa\n\n[ditsa] \n\nditsè\n(de la Sierra sur,\ndel sureste alto)\n\n[ditse   ]\n<zapoteco de la Sierra\n\nsur, del sureste alto>\n\n\n(Barrio Santa Lucía), Taballe, Tierra Caliente, Tres Cruces. **San Pedro El Alto** : Barrio\nNuevo, Cerro Canoa, Cerro de las Nubes, Dos de Mayo, El Jardín, El Paso Naranjo, El\nPorvenir, El Potrero Jazmín, La Ocotera (Barrio Lindavista), Lagunilla, Las Palmas, Llano\nFlor, Llano Plaza, Llano Sal, Llano Trampa, Loma Canela, Loma Juárez, Loma Larga Naranjos, Los Naranjos Esquipulas, Malvarisco, Montevideo, Parada Tierra Blanca, Portillo\nde Amuzgos, San Pedro El Alto, Tierra Blanca, Tierra Colorada. **San Sebastián Río**\n**Hondo** : Ampliación San Sebastián, Cieneguilla, El Jefe (Lachidoblas), Las Palmas, Loma\nLarga, Piedra Negra, Pueblo Viejo, Río Molino, Río San José, San Bernardo, San Felipe\nCieneguilla, San Sebastián Río Hondo, Tres Ocotes. **Santa María Ozolotepec** : Cacalote, Cerro de Hojas, Coatecos, Denchad, El Abejón, El Zacatal, La Alianza, La Charca,\nLa Chila, La Guacamaya, La Guadalupe, La Guardia (Rancho Quemado), Llano de Frijol\n(La Ciénega), Llano de Lastguch, Llano del Maíz, Piedra de León, Río Grande, Río Molino\n(Tierra Colorada), Río de Ocote, Río Obscuro, San Cristóbal, San Esteban Ozolotepec,\nSan Gregorio Ozolotepec, San Martín, San Miguel Ozolotepec, San Pablo Ozolotepec,\nSanta Catarina, Santa Cruz Ozolotepec, Santa María Ozolotepec, Santo Tomás. **Santo**\n**Domingo Ozolotepec** : El Mirasol, San Luis, Santo Domingo Ozolotepec.\n\nOAXACA: **San Cristóbal Amatlán** : San Agustín Mixtepec.\n\nOAXACA: **Santiago Xánica** : Abasolo, Buena Vista, Copalita (El Tamarindo), Cuapinol,\nEl Columpio, El Encinal, El Ocote (El Ocotal), El Pochotle, El Porvenir, El Progreso, El\nVergel, Honduras, Jamaica, La Ciénega Buena Vista, La Esperanza, La Mina (Ondinas),\nLa Palma, La Sirena, La Tortolita (Santa María Río Tortolita), Las Nubes, Ojo de Venado, Portillo la Vírgen, Rancho Viejo, Recuerdo, Río Cajón (San Isidro Río Cajón), Río\nDelgado, San Antonio Ozolotepec, San Isidro, San Jerónimo, Santa María Coixtepec,\nSantiago Xánica.\n\nOAXACA: **San Francisco Ozolotepec** : San Francisco Ozolotepec, San José Ozolotepec. **San Juan Ozolotepec** : San Andrés Lovene, Santa Catarina Xanaguia.\n\n\ndisà OAXACA: **Santa María Quiegolani** : San Andrés Tlahuilotepec, San José Quianitas,\n\n[dis a  ] Santa María Quiegolani, Santiago Quiavigolo (Santiago Quiavijolo).\n<zapoteco de Santa\n\nMaría Quiegolani>\n\n**catálogo de las lenguas indígenas nacionales | 187**
tzh-books-449
tzh
**towila** [ ox ] *s.* (del español *toalla* )\n\nservilleta tejida; se tiende para\ncolocar encima objetos en un\nritual (velas, tecomate de\ntabaco, sonajas).\n**toy** **1** *v.t.* levantar, alzar ◊ **la stoy sk'ab**\n\n[ gu ] ‘levantó su mano’ ◊ **la stoy**\n**muhel** [ pe ] ‘lo levantó’ ◊ **la stoy moel**\n**sit** [ tp ] ‘levantó la mirada’.\n**toy** **2** [ tp ] *c.n.* para contar actos de\n\nalzar algo ◊ **cha'toy to la ka'be moel**\n**te si'e** [ tp ] ‘alcé dos veces la leña’.\n**toybah** [ *alt.* H: **toybaj, toyba** ] *adj.*\n\npresumido, creído, altanero,\narrogante, soberbio, despreciativo\n\n - **wen toybaikix stukel** [ ba ] ‘ellos ya son\nmuy presumidos’ ◊ **bayel ta toybah**\n**te winike** [ pe ] ‘el hombre es muy\npresumido’ ◊ **ma la sna'ikix bats'il**\n**k'op, pero ja' nax te toyba ayike** [ tp ]\n‘dicen que ya no saben hablar en\nlengua indígena, pero sólo están\nde despreciativos’ *Dif.:* **toybahtik**\nmedio presumido, creído,\naltanero *Morf.:* **toy** + **bah.**\n**toybahil** [ *alt.* H: **toybajil, toybail** ] *s.*\n\narrogancia, orgullo, altivez,\njactancia ◊ **ja' toybaile ma'yuk bi xlok'**\n**awu'un a** [ ya ] ‘con la arrogancia no\nse te da nada’ *Morf.:* **toy** + **bah -il.**\n**toyboj,** **toytoyboj** [ ca, pe ] *v.t.* chaporrear,\n\ndesbrozar quitando sólo lo más\nalto de la maleza ◊ **laj ktoyboj jk'al**\n\n[ pe ] ‘chaporreé mi milpa’ ◊ **toyboja**\n**nax te wamale** [ ca ] ‘sólo desbroza\nel monte’ *Dial.:* ba **jaxjaxmaj**\n*Morf.:* **toy** + **boj.**\n**toyib** *s.* helada ⇒ **tohyib.**\n**toyiw** *s.* helada ⇒ **tohyib.**\n**toylajan** *expr.* ser presumido,\n\ncreído (muchas personas) ◊ **mero**\n**xtoylajanik, ma' xk'opojik** [ ba ] ‘son\nmuy creídos, no hablan’\n*Morf.:* **toy -lajan.**\n\n\n**toyol** ( *Pl.* **toyajtik** ) I. *adj.pos.* (1) alto,\n\nelevado ◊ **k'ax toyol te witse** [ ox ] ‘el\ncerro está demasiado alto’ ◊ **¿mach'a**\n**ja' toyol kerem anto?** [ gu ] ‘¿quién es\nese muchacho alto?’ ◊ **toyol sk'op**\n**la yal** [ gu ] ‘lo dijo elevando la voz’\n(2) caro (frecuentemente aplicado\na **stojol** ‘su precio’) ◊ **lom toyol tutik**\n**ya jmantike** [ vr ] ‘las cosas que\n\ncompramos están muy caras’\n\n - **k'ax toyol stojol me chabe** [ pe ] ‘la miel\ncuesta muy caro’ *Morf.:* **toy -ol.**\nII. *adv.* arriba ◊ **lom toyol ay ta wilel te**\n\n**jumene** [ ox ] ‘el zopilote está\nvolando muy alto’.\n**toyton** [ *alt.* O/U: **toytun** ] *expr.*\n\n(1) caminar erguido ◊ **xtoyton**\n**ya xbehen** [ ba ] ‘camina erguido’\n(2) jactarse, ser presumido, creído,\naltanero ◊ **xtoyton mene** [ ca ] ‘ése es\npresumido’ *Morf.:* **toy -{C}on.**\n**toytoy** [ al, sp, tp ] *s.* búho, tecolote\n\n(ave); en particular aplicado a\nespecies pequeñas de búhos\n\n - **luchul te toytoye** [ tp ] ‘el tecolote\nestá posado’.\nk'alel toytoy [ tp ] *s.* tecolote bajeño,\n\ntecolote rayado (ave); es común\nverlo cazar de día ( *Glaucidium*\n*brasilianum* [Hunn])\n\n*Sin.:* **kawkaw mut.**\najk'ubal toytoy [ tp ] *s.* (1) tecolote\n\npicametate, tecolote serrano\n(ave *Glaucidium gnoma*\n\n[Hunn]) (2) tecolote abetero\n\ninmaculado, mochuelo\nmoreno (ave *Aegolius*\n*ridgwayi* [Hunn]).\n**to'** [ ba ( ss )] *cuant.* mucho ⇒ **to'ol.**\n**to'na'** [ pe ] *adj.* tonto, estúpido, sonso,\n\nmenso (⇒ **sonso,** ⇒ **pochan** ) ◊ **to'na'**\n**kerem** [ pe ] ‘muchacho tonto’\n\n - **k'ax to'na'at** [ pe ] ‘eres muy tonto’\n*S.Abstr.:* **-il** - **skaj sto'na'il pujot ta**\n**lowel** [ pe ] ‘por menso lo\n\n\nto'na'\n## t\n###### 569
crn-books-1
crn
***Lengua cora***\n***Nayarit***\n\n*Primer grado*\n\nNOMBRE DEL ALUMNO (A)\n\nESCUELA GRUPO\n\nPOBLACIÓN\n\nENTIDAD FEDERATIVA\n\nEste libro de texto ha sido elaborado por el Gobierno de la\nRepública y se entrega en forma gratuita a los niños de las\nescuelas primarias del país.\n\nLos juicios y opiniones de los maestros, de los padres y de\nlos alumnos son muy importantes para mejorar la calidad\nde este libro. Sus comentarios pueden ser enviados a la\nsiguiente dirección:\n\nCOMISIÓN NACIONAL DE LIBROS DE TEXTO GRATUITOS\n\nRafael Checa núm. 2 col. Huerta del Carmen\n\nC.P. 01000, México, D.F.\n\nLas obras de arte que ilustran las cubiertas de los\nlibros de texto gratuitos son representativas de las\ngrandes etapas del arte mexicano. Constituyen un\nvalioso respaldo educativo y son motivo de orgullo\nnacional.\n\n**ISBN 978-970-18-1853-4**\n\nPrimera edición 1994\n\n46511-51indd 2 7/11/06 8:19:55AM\n\n## *Twa 'nyuka i* *naayeri*\n\n*Lengua cora*\n*Nayarit*\n\n*Primer grado*\n\n46511-51indd 3 7/11/06 8:20:00AM\n\n*P R E S E N T A C I Ó N*\n#### E ste libro de texto está dirigido a las niñas y los niños indígenas que cursan la educación primaria, tiene el propósito de favorecer el\n\naprendizaje de la lectura y la escritura de la lengua indígena que se\n\nhabla en su comunidad.\n\nSe espera que este libro sea utilizado en forma creativa, tanto por el\n\nprofesorado como por las niñas y los niños, en este ciclo escolar y los\n\nsubsecuentes, para dar respuesta a los problemas particulares que\nse presenten en el desarrollo de la expresión escrita y la comprensión\n\nlectora.\n\nEn el libro se encuentran diferentes textos, algunos hablan del entorno\nfísico de los alumnos, objetos y cosas que hay en la comunidad, y\notros se refieren al entorno social y cultural, pues relatan las costumbres,\nfiestas y leyendas de la región.\n\nSu elaboración estuvo a cargo de profesores indígenas bilingües\ncon experiencia en la enseñanza de su lengua materna, así como\n\ncon un profundo conocimiento de la cultura de sus comunidades.\nPara la redacción, los autores consideraron el enfoque comunicativo\npropuesto en el Plan y Programas de Estudio para la Educación Primaria\n\n1993.\n\nEste libro de texto podrá ser enriquecido a partir de las observaciones\n\ny consideraciones que profesores, padres de familia, comunidades y\norganizaciones civiles indígenas realicen acerca del lenguaje utilizado,\nlos contenidos, las ilustraciones, el formato y la presentación.\n\n46511-51indd 5 7/11/06 8:20:00AM\n\n*Rataseijrata*\n###### Ì yu'xari ta'yu'si' ì tanyuuka, ayatu raatamua' majnu'\n\ntya'waujmuatye ì ti'rì ì me tyu'jmuatye primaria ma raarì'rein ì\nma ra'uyu'xa ì runyuuka majta ra'ujibe'in, aìjna tì kìme' pityien\ntyiya'wata'ite i'rìrijiku tya tyu'rìrein eiwa.\n\nAijna ì yu'xari naayeri mu ratyatwaka' má ru'muaire ì runyuka\nmajta ì ruye'ira. Ayapu tyi'tabijwa tyì ain ì yu'xari etse tìnain apua\nseijre' aìjna ì mua'tyeiri tì ájna ma'kaìn 1993 etse naijmi' pú\ntyijira'yusi' ayatì tyuju'xua tache tìi tyu'rìrein ìn pa'rì' tì tyira'xa\naìna estse ì yu'xari tì auchaìn watyatabijwaka'.\n\nAijna ì yu'xari ayapu tyu'xe'be tyena'u wa'umuatyein ì eijna\nnyinyeira'etse, tyajtátu rì'jirurein ì pa'rì eijtìna' warìnyi tì\ntsawatyirajtaìn. Ì se tyi'xaata xa'ju' ì se tyiwa'imuatye, ì sa\nwa'baujsimua' naijmi' ì pueblo ì me tyityatatyi tìka'mi ì\npresidente, naijmi' ì naayeri tyejnaujnaa tyirasei aìna ì yu'xari\ntì ajkua.\n\nVatì tyiwa'tyaujtsi're ì me tyiwa'muatye, tyajta ì supervisores,\ntyajta ìme tyiwa'ijtye ì Jefe de zonas de supervisión, tajta ì\nwa'baujsimua' ì tì'ri majna tyiraasei ì tye tyauchaìn ratyatawaka'\naìjna ì yu'xari, ì tì a'yu'si' aìjna ì tanyuuka tìpua' xa'pìn na'rijkai.\n\n46511-51indd 7 7/11/06 8:20:00AM\n\nOCÉANO PACÍFICO\n\n8\n\n46511-51indd 8 7/11/06 8:20:15AM\n\nSINALOA DURANGO\n\nEl Nayar\nJesús María\n\nREGIÓN CORA\n\nMesa del Nayar\nRosamorada\nRuíz\n\nTepic\n\nNAYARIT\n\n\nJALISCO\n\n\nZACATECAS\n\n9\n\n\n46511-51indd 9 7/11/06 8:20:19AM\n\n46511-51indd 10 7/11/06 8:20:19AM\n\n##### Í N D I C E\n\n1. Ì nyiyaujmua' 13\n\n2. Iyakui a'utya a'uchatìme 47\n\n3. Iya tì pìtyi'rìkì 85\n\n4. Ayatu tyira'asin ì taye'ira 133\n\n46511-51indd 11 7/11/06 8:20:19AM\n\n46511-51indd 12 7/11/06 8:20:20AM\n\n# 1\n### Ì nyiyaujmua'\n\n13\n\n46511-51indd 13 7/11/06 8:20:20AM\n\n46511-51indd 14 7/11/06 8:20:25AM\n\n46511-51indd 15 7/11/06 8:20:29AM\n\nì yuuri tan'tyitapi'\n\nÌ nyiyaxu, nyiya'kua, nyitaata, nyinaana\ntyajta ityan tyarajwaste'sin ì yuuri ta'ntyitapi'.\n\nÌ tya naijmi' etsein baujse' kìme'in tú ruuri,\ntyajta anka'ìwan aìjna amuaìn ì yuuri.\n\n16\n\n46511-51indd 16 7/11/06 8:20:30AM\n\nIyá'pu' ujá'ume Yuuri pu waste'\nì nyitaata tì ì nyi taata.\ntyaja'muare'.\n\n\nì nyinyau pu\nrabaìre' ì tì\ntyi'waste' ì\nnyi taata.\n\n\nNyajbaìre'\nì nyi taata\ntì tyi'waste'.\n\n\n17\n\n46511-51indd 17 7/11/06 8:20:32AM\n\nTya'jamua' Ì nyajú upu\nì nyinaana. a'ube'jei.\n\nNyawa'jsei Kìye pu\nì kaurasi. watìsin.\n\n18\n\n46511-51indd 18 7/11/06 8:20:34AM\n\nAuyu'xa ti'tìjpe sei\n\n19\n\n46511-51indd 19 7/11/06 8:20:35AM\n\n20\n\n46511-51indd 20 7/11/06 8:20:40AM\n\n46511-51indd 21 7/11/06 8:20:44AM\n\nTì' waseijre ì ruurikame\n\nTì'jnu' tyu'seijre naimi' ì tì yan tatyajtua\nayan tyirataxajtaka' tì tyu'u a'ra'nyi ayan\natyijiya'ure'nye ìyan chanaka apua,\neiwapunu' tyi'jnye tì tyi'kìli'n tu'pi tyì\nkua'tyi.\n\nTì' tyu'taujnajchaka' majtanu' ì ma\ntyityakì'ka ya'mua'tye, me tyu'tsìne'\nmajtanu' maìn wataujnajchaka' tì'\ntyu'naimi'ra ajpunu' ì tì yan tatyajtua,\ntyi'tanyiyewi watyabaìra'sin ìtì ari tyi'seijre'\nìmajwi tyityakì' kamuwiyé me biku'iramú\nmua'ju', tì'jnú tyu'seira ayapu'nu' tyien\ntì'jtanu'ji ayan tyirataxajtaka'\nnyichi'jtawa"yewi ì me tyityakì'ka\nwatyajtuanyi meyewi eitse'\nma'umuámua're' mata'yewi mamìn\ntyu'taijta ì tìwi ari tyi'seijre', aìme punu'\nayan watamua'. ì tì tyaata' ajta ì tì ìita'\nmuajkata'n puwi seira' a'me ì tì ìita'.\n\n22\n\n46511-51indd 22 7/11/06 8:20:44AM\n\nAjtawi mìtì ìita' rabaìra'puwi a'me\nnua'kara'jwi'iku ayamu'nu'jmi tyi'tye'irakì\nkamunu' tyi'urixatye', tì'jnu'ji ì tì yan\ntatyajtua wa'usei, makììnye mu'nu' tì'\nkenyimeri aìpunu'jijkai ra'ranajchaka'\najpunu' rawau e'imejye'i tyityataujrebe.\n\nTì'jnu'ji tyu'mua' nyiche'yewi atyetsi\nkìme'in tì'jnu'ji wa'ura'wau, wau'tyau\ntì'jnu'ji e'ita' iwa'itatì e'ta' an\nwaja'jka'tsì sei apua ajtawa' ìsei ijiyewi\na'tsìtaka'nu' meri abaujxìtsi'na\nmua'ba'uxìtsi'na, kapunu'che'\ne'iwa'mitejtye' e'ima tyiwa'kawa'xìn\nrujìmua', ajmunu'jmi rujetse tyu'tyaka'nye\nmawaujse ì rumu'tse ajpunu'ji\nwatarì'ristaraka' ma wataujebe tìjratamua'\nì tì yan tatyajtua ì tyejbi seijre' iyankui\nchanaka apua.\n\nWataiwauri' a'taata e'jpe tyu'seijre, wataxa\nmì sajnaijmi' tyu'mua’tye amuán.\n\n23\n\n46511-51indd 23 7/11/06 8:20:45AM\n\nÌ tayaujmua'\n\n\nnyiyaxu\n\nnyinaana\n\nnyaku'\n\n\nnyiya'kua\n\nnyitaata\n\nnyaja'\n\n\n24\n\n46511-51indd 24 7/11/06 8:20:46AM
tee-ebible-AC15_18_1
tee
Ma chunch ju ixnajunta ju Dios ju mak'anchich ni laich camachakxayau ju ani taxtokni ju t'ajun tapasana' ju chavai.\r\rPus ni chunch ju najunta ju Dios pus yuchi iclhinajun ju quit'in ni jantu calhimakchapu ju yu'unch ju jantu quint'a'israelitanin'an tajunita ju tamacaulh tachi ju akts'iya ixtalhilanita chai tach'ak'ok'ata ju Dios.\r\rVa yuchi ni ca'ats'oknuniyau ni jantu cata'ulh ju tu'u' ju lhak'ailakts'inicanta ju tu'u' ju lakts'incan tachi dios. Chai jantu catalhitsuculh apumatam ju jantu ix'amachaka' u jantu ixpapa. Jantu cata'ulh ju lhivai ju va pixtuch'imaknicanta chai jantu cata'ulh ju ac'alhni.\r\rChunch ju calayau ni tus mak'anchich va tachi alin ju lapanacni ju lakatamin lakatamin lak'achak'an ju tamalani ixlhamap'aksin ju Moisés. Chux avilhchan pa'astacni lakts'incan ju yuchi la'ixpujitat'an ju quint'a'israelitanin'an. ―Chunch ju ajuni ju lapanacni ju Jacobo.\r\rPus ju acsnich ju ixtamalakachan ju Jesús chai ju ixtalhinajun la'ixpujitat'an chai chux ju ali'in ju ixtalhilaca'anta Jesús na k'oxich talhiula ju ixchivinti. Chai tasacxtulh ju lapanacni sia yu'unch ju laich ca'alact'a'alh ju Pablo chai ju Bernabé ju lak'achak'an Antioquía. Pus tasacxtulh ju Silas chai ju Judas ju vachu' ixjuncan Barsabás. Yu'unch ju xalack'ajinch ixtajunita sia yu'unch ju ixtalhilaca'anta ju Jesús.\r\rChai ta'ats'oknunilh lakatam alhiqui junta chani tajuni ju yu'unch ju jantu israelitanin ixtajunita:\r\r“Ju quijnan ju ixtamalakachan Jesús icjuntau chai ju quijnan ju iclhinonau laquimpujitat quinc'an chai chux ju quijnan ju iclhilaca'antau ju Jesús iclamac'amiyau ju uxijnan ju jantu israelitanin unt'at'it ju vilhchit'it ju Antioquía chai ju xalacat'un Siria chai Cilicia.\r\rPus ju quijnan ic'alak'alhak'asmat'auch ni ma tataxtulh ju ali'in ju sia quijnan chai ma taquilacha chai ma tamak'ats'ank'aniyan ju mi'atalacpast'ac'at'an. Ma va tajunan ni ma tasq'uini ni ach'uc'unic'anat'it ju mi'axt'ak'a'an chai ma anaviya'it'it ju ixlhamap'aksin ju Moisés. Para jantu quijnan ju xac'amalakachayau.\r\rPus yuchi na k'oxich xaclhilhiulayau junta xactak'aixt'ok'au ni acsacxtuyauch ju lapanacni ju sia quijnan ju ca'alact'a'alh ju quilak'au'an Pablo chaich ju Bernabé ju na amapainiyau. Cata'anchan lalakts'inin ju uxijnan.\r\rPus ju Pablo chai ju Bernabé na paklhu taquilata junta ix'amakniputuncan va ixlacata ni ix'ajumputun ju lapanacni ixlacata ju k'ai qui'ucxtin'an Jesús ju ixnoncan camalakachatachilh ju Dios.\r\rPus ic'at'amalakachatauch ju Judas chai ju Silas. Chai ju yu'unch catamavasalaniyan tachi chun ju ani taxtokni.\r\rPus ju Spiritu Santu quintamapast'ac'aniyan ju quijnan ni palai k'ox cava ni jantu tu'u' ts'inq'ui lhamap'aksin aclaxtakniyau ju uxijnan. Va yuchi ju ani taxtokni ju akts'iya tasq'uini ni anavit'it.\r\rVa yuchi ni jantu a'ut'it ju tu'u' ju va ixlhik'ailakts'inicanta ju tu'u' ju lakts'incan tachi dios. Chai jantu a'ut'it ju ac'alhni nin tu'u' ju va pixtuch'imaknicalh. Vachu' jantu at'ats'uc'ut'it ju jantu mi'amachaka'an u mimpapa'an. Ni amac'a'unt'it ju ani taxtokni pus naviyat'it ju k'ox. Va yuchach”. Chunch ju tats'oklh ju laca'alhiqui.\r\rPus ju anuch lapanacni acsni amalakachacalh pus ta'alh ju lak'achak'an Antioquía. Chai acsni tacha'alh tamak'aixtoklh ju ixtalhavat lapanacni ju ixtalhilaca'anta Jesús chai axtaknilh ju anu' alhiqui.\r\rChai acsni talakts'ilh ju alhiqui pus na talhik'achalh ju anu' chivinti junta ixnajun ni jantu tasq'uini ni tu'u' atumpa catanavilh.\r\rPus ju Judas chaich ju Silas vachu' laich ixtanajun ixchivinti Dios. Pus na lhu xa'alacmap'aksi. Chai xa'alacjuni ni va lakatamch catanavilh ju ix'alhunut'an.\r\rPus ju Judas chaich ju Silas tatolhcha lakat'ui lakat'utu avilhchan. Astan tanaulh ni catalak'anchokolh ju ixta'amalakachananta. Pus ju ixtalhilaca'anta Jesús amachak'an anch tamac'ami chai tajuni ni Dios ju ca'alhistaclh ju lacati.\r\rPara ju Silas tam xanonchokopalai chai jantu xa'anchokoi ju Jerusalén. Ju yuchi tolhk'alhi ju Antioquía.\r\rVachu' ju Pablo chaich ju Bernabé tatavilh ju Antioquía. Chai ju yu'unch chai ju ali'in va tachi ta'alacmalanilh ju lapanacni chai ta'alacjuni ixlacata ju k'ai ix'ucxtin'an Jesús.\r\rJu astan acsni tapasalh lakat'ui lakat'utu avilhchan pus ju Pablo juni ju Bernabé:\r\r―Ca'anchokoch alakts'inin ju quilhi'alak'avin'an la'ixmacni Jesús ju tavilanancha chux ju lak'achak'anixni junta quijuntau ixlacata ju qui'ucxtin'an Jesús. Ta ts'a vanach talhilaca'anta ju yuchi.\r\rPus ju Bernabé ixlacasq'uinta ni ix'alact'a'alh ju Xivan ju vachu' Marcos ixjuncan.\r\rPara ju Pablo jantu k'ox lhiula ni laich ca'alact'a'alh ju yuchi ni va alacmaco'ulacha lak'achak'an Panfilia. Jantu xa'alac'aktaijui ali' la'ixlhich'alhcat Dios.\r\rPus talaclak'ailh chai talamacaulh. Pus ju Bernabé t'a'alh ju Marcos. Tataju lacabarco chai ta'alh ju xalacat'un Chipre.\r\rChai ju Pablo sacxtulh ju Silas ni yuchi ju cat'a'alh. Pus ju ixlhi'alak'avin la'ixmacni Jesús tatapaininilh ju k'ai ix'ucxtin'an Dios ju na amapaininin ni yuchi ju ca'alhistaclh. Chai ju yu'unch tataxtulh.\r\rTa'alh ju xalacat'un Siria chai ju Cicilia chai tajuni ju ixlhi'alak'avin la'ixmacni Jesús ni jantu tavanan catacaplh ju ixtaxtokni Dios.\r\rAstan ju Pablo chai ju Silas tacha'alh ju lak'achak'an Derbe chai astan ta'alh ju lak'achak'an Listra. Ju anch talhitajulh pumatam lapanac ju vachu' ixlhilaca'anta Jesús chai ju yuchi Timoteo ixjuncan. Ists'alh ixjunita pumatam chako'ulh israelita ju ixlhilaca'anta ju Jesús. Para ju ixpai ixchivinin ju lhigriego.\r\rPus ju lhi'alak'avin la'ixmacni Jesús ju ixtavilanalh ju lak'achak'an Listra chai ju lak'achak'an Iconio ixtanajun ni na k'ox lapanac ixjunita ju Timoteo.\r\rPus ju Pablo ixlacasq'uin ni ca'alact'a'alh ju Timoteo junta cata'ana'. Para p'ulhnan lhinaulh ixch'uc'uca ju ix'axt'ak'a. Pus ju israelitanin amachak'an anch ixtac'atsak'ojui ni griego ixjunita ju ixpai chai ixlhiyuchi jantu ixch'uc'ucanta. Ju chunch ni jantuch lai ta catitanaulh.\r\rChai acsni ixtacha'an ju lakatamin lakatamin lak'achak'an ixtajuni ju lhi'alak'avin la'ixmacni Jesús ju jantu israelitanin ixtajunita ni chunch catalalh tachi ju ixtanajuntach ju ixtamalakachan Jesús chai ju ixtalhinajun la'ixpujitat'an ju ixtavilanancha ju Jerusalén.\r\rPus ju ixtalhilaca'anta ju Jesús lana ixlhichux ix'alhunut ju ixtalhilaca'anta ju yuchi. Chai tuncujun tuncujun ixtatalhavai ju vachu' ixtalhilaca'anta Jesús.\r\rPus ju Spiritu Santu jantu xa'alacasq'uini ju Pablo chai ju ix'alact'a'anta ni cata'alh nonin ju ixchivinti Dios ju xalacat'un Asia. Pus ixlhiyuchi tatapasacha ju xalacat'un Frigia chai ju xalacat'un Galacia.
mxp-books2-1
mxp
Tiikëjxp kutsë'ëkï ku\nNÄÄJXKOJPKWENP\nntsënää'yïnt\nTii ntuu'nïnp jïts ka' nkumää'yïnt\nku ja nääjx jyaajnjë'ëkt\nTii ja nääjx yïkjaajnjë'ëjkïyïp\nNnïjää'wï'anp sää ja n'et ja nnääjx y'ejxï'ant,\nnayïte'n npamatoo'ïnt ja wïntsën ja tyuntääjk\nmiti' ejxy'ejttëp\nNpatuu'nïnp ja tëjkkojïn ja nyï'ana'mïn jïts ja\nkämtuu'nïn ja pyayë'yïn\nNwï'ejxïnp ja tëjk'ääw, ja tëjknïpëk, ja nääjx, ja\nJawaanï kakukwa'kxy ja\npëtsy ku sääyï kyëë'ts'äwï, ku y'ijxpy pyïkujkjë'ëkt\nNëwiinyït käjp ja y'et ja nyäx-\nuk tyujtsjë'ëkt\nwii'nyït tunkupäjk, nääjxkojpk-\nKa' ja kipy npoo'tkutïkëë'yïnt\nwenp, kojpk'akujkpy (wïxijkxy\nN'ejxïnp jïts ka' ja nëëj xya'kxt jïts ja nääjx\nwïxtujk ja myakë'pxypë). Tu'ukpiky\nkyaxoo'knäxt\nyä'ätpë nääjx käm (mäjkwïxtujk ja\nNwï'ejxïnp ja kipy jïts ja jäj'ääts ja xyeny miti'\nmyakë'pxypë), kutsë'ëkï ku jyääjë'ëkt\nkïtääwänpïm\nja'këjxp ku ka' jyënts nääjxï\nJatyï ntukmatoo'ïnt ja wïntsën ja tyuntääjk miti'\nWïnet ja nääjxkojpkwiiny ejxy'ejttëp pïnë mää yyïk'ijxy ja nääjx\njyaajnjë'ëkwä'äny\ntsyoo'nji'iky jyääji'iky:\n¡Yïkjawyenï ja mnïtsoojkïn\nKu ja nääjx myujy ku tyuunaxy, ku ja nëëj tsyuny\nxye'kxy jïts xyity ku y'ujxï, ja jënkojpk pyijy, uk ja mëj jam mtëjkjotp!\npujx yumpë tyuny\nKu ja nääjx yyïkwïnkoj'apïtsimy\nKu ja nääjx ja käm yyïkwïnpoo'ttu'uty\nKu ja xëtsnëëj ja axëëknëëj xye'kxy mää yyïknïtäjï Jaakpa'ejx\nKu ja nääjx ka'pxy kyayïktäjy uk ka'pxy kyayïk'atäjtï mää ja pëtsy yyïk'ookï\nCentro Nacional de Prevención de Desastres\nwww.gob.mx/cenapred\n¡Ejx kow!\nPën yä'ät nyïkajpxpy:\nËy ja nääjx jyaxt uk kyujannäxt... Centro Nacional de Prevención de Desastres\nKu ja nääjxkojpkween kyujojtnaxy uk kyu'kxy Traducción: COLMIX\nMixe de Tlahuitoltepec, Oaxaca\nKu ja nääjx kyiijyi'iky jïts ja akäj ka'pxy kya'uk'akiinyï\nKu ja tuu' wïntsä'äy kyu'kxy kyiitsy\nKu ja kipy jïts ja kemy y'uu'tsnïtë\nKu ja pëtsy kyu'kxtë, kyëëtstë, wyajtë\nKu ja nääjx tsyïyuy\ngob.mx/cenapred\n\nï K\nx u\nj t\nu\ny\n'\ny u\nu\nu\nn\nK\na\nx\nTu'ukjaty y\nTii ja nääjx yïkjaajnjë'ëjkïyïp\nyä'ät uk mukï\nt y\nn\nK j\nï a yi\nk u\nj\np\në j u\n' ä K k\në j ä' p\nï y j\nTiijaty ntuu'nïnp jïts ja t o\nnï\nx äjï j ë n\nk\nnääjxkojpkween ka' jyo'ont ka' yyuu'nkït\nJa' nääjxkojpkween yïktejp mää ja nääjx wïnka'ak 3.- Ka' nmïtäjpajtïnt ja nääjxkojpkween Ku tii ayoo'n wïnmää'ny tyunïyït\nuk wïnpat, ejxïm ja kojpkweentë, ja nääjx'oojktë,\njotkumonï, jatyï mkäjpxt 088\nja nääjxkutuntë, ja tun'ääw ja kojpk'ääw 4.- Amïtow ja mkutunk ja pukäjpxïn ja\nkäjpxwejïn pïnë myumwänp mtäjwänp\nJa'këjxp ja nääjxkojpkween pyïti'iky ku nääjxkojpkwenp\nJaakpa'ejx:\nnyaypäätyïyï miti' ïxaa yïknïkäjpxp, pats y'ëyï ku\nnnïjää'wï'ant jïts jatya' nwïnkuwä'äjkï'ant 5.- M'ejxp jïts ja axëëknëëj kyayë'ëwyïtett jïts ja\nwww.gob.mx/cenapred\nnääjxkojpkween kyamujt. Jatyï ja kutunk\nSääjaty ja nääjxkojpkween xtukmato'ot pïnë mu'tp ja nëëj, pïnë tsunp ja\ntsyoo'nji'iky jyääji'iky pujx mää ja nëëj yyïkway, pïnë xa'kxp ja\naxëëknëëj ja tyuu' jïts tyïk'a'ëyïtët\nJääp wïnet ku ja nääjx mëjk pyïti'iky, mää ja\nkats'ääw, mää ja nääjx kujkpat, jïts ja nääjx jïts ja 6.- Jotmay'ät ku ja mkutunk tkäjpxwä'kxt ja\ntsääj mëjk'ampy tyeejmji'iky ana'mïn ku ja poot'et tpääty, jïts mëët x'ayë'ëty\nmääjaty ja nääjx kaxi'iky jyaajnjë'ëkwä'äny\nJaajnjë'kp wïnet ku ja nääjx mëj mëj nyäjxkïtä'äky jyääjë'ëkwä'äny\njïts juujnjaty jawyeen kyëë'ts'äwï uk kyujojtnaxy\nnayka'nïm tsyëëny. Kajaa tyuntïkëyy 7.- Wï'ejx wïnjaawïntsojk pïnë ka' ja tëjk'ääw, ja\ntëjknïpëk, ja nääjx, ja pëtsy nyäjxkïtä'äky uk\nWïnpëjtutp wïnet ku tyuunaxy jïts ja mo'nts kyu'kxy. Kuts mää xpäätt, amïtow ja mkutunk jë\npyïti'iky jïts ja nääjx'oojk tpajïtëjtkixy putëjkïn\ntuknïjutjoojt, pojyi'iky tyïknïtujkkixy\ntyïknïjaa'xkixy mää tyuu'pääty\n8.- Jotmay'ät ja kipy jïts ja jäj'ääts ja xyeny pïnë\nTii ntuu'nïnp jïts ka' nkumää'yïnt ku ja uu'tstëp mää ja nääjxkojpkween\nnääjxkojpkween jyaajnjë'ëkt\n9.- Amïtow jawyeen ja mkutunk ja pukäjpxïn ku tii\n1.- Ka' ja ääy ja ujts npoo'tkutïkëë'yïnt xnïtäjïwyä'äny\n2.- Nwïntsë'ëjkï'anp ja et ja näxwii'nyït jïts 10.- Jatyï xtukmato'ot ja mkutunk pïnë m'ijxpy\najäwï ntuu'nïnt npëjkïnt ja nääjx ja käm ja nääjx të kyëë'ts'äwïnyï mää mtsëënï, uk jam\nmää ja nääjxkojpkween\nMjotmay'äjt'etp yä'ät ana'mïn, jïnaxy ku ja poot'et tpääty
ote-books-101
ote
97 *HÑÄHÑU — ESPAÑOL* hñänguenda̱\n\n\n**hñä** (hñä) *s* agujero **Na ra banjua bi yu̱ti**\n**nuni ha rá hñä, nubye mä ga xe̱** **ti.** Un\nconejo se metió allí en ese agujero; ahora\nvoy a escarbar para sacarlo.\n**hñä** [ *Forma secundaria de* **hä** ] tomar\n**hñä** (hñä [́] ) *s* 1. respiración **Dí tsa na ra**\n**u̱gi ha mä tiñä, kotka mä hñä.** Siento un\ndolor en el pecho que me quita la\nrespiración.\n2. emanación, olor *(de algo enterrado*\n*debajo de la tierra)* **Tenä ge habu̱ tagi ra**\n**bojä, nepu̱ dä tantsi, ko nuä rá hñä**\n**di mveneno ra jäi.** Cuentan que donde\nhay dinero enterrado, al escarbar, con la\nemanación se envenena la persona.\n\n****\n3. vapor **Ha ya nsaha habu̱ jot** **i, di**\n**hñonthe ̱** **na ko rá hñä ra dehe.** En los\nbaños cerrados, se baña uno de sudor por\nel vapor del agua.\n**hñädo** (hñä [́] do) *s* 1. cueva **Ha ra to̱ho̱ dá**\n**handa na ra hñädo.** En el cerro vi una\n\ncueva.\n2. covacha **Ra banjua di nthitsi ha ya**\n**hñädo ha ra to̱ho. ̱** El conejo se esconde\nen las covachas del cerro. *Véase* **hñä**, **do**\n**hñäfi** (hñä [́] fi) *s* 1. desperdicio, sobra **Habu̱**\n**di ñuni ya bätsi xika hñäfi tsogi.** Los\nniños dejan mucho desperdicio donde\n\ncomen.\n2. bagazo **Nubu̱ gi tsi ya ndux̱** **yo ogi**\n**näti ri hñäfi haburaza.** Cuando comas\ncañas no tires por dondequiera el bagazo.\n*Sinón.* 1: **mbongi** ; 2: **paxi**\n**hñähni** (hñä [́] hni) *s* 1. averiguación\n2. vocerío **Ya jäi bi ñähni, po̱de di**\n**tuhni, denda gekua tode ra hñähni. ̱**\nLas personas están averiguando, creo que\nestán peleando; desde aquí se oye el\nvocerío. *Sinón.* **ñähni** *Véase* **ñä**\n**hñähñä** [ *Forma secundaria de* **hähñä** ] revivir,\nresucitar\n**hñähñu** (hñähñu) *s* lengua de los otomíes,\notomí *Variante* **ñhäñhu** *Sinón.* **hñähñä**,\n**hñäihmu**\n\n**hñäi** [ *Forma secundaria de* **häi** ] sacar\n**hñäihmu** (hñäihmǔ) *s* otomí *(el idioma*\n*indígena del Mezquital)* **Ra hñäihmu dá**\n**pädi de mä nänä y de mä dada.** Aprendí\nel otomí de mi madre y de mi padre.\n*Sinón.* **hñähñu** *Véase* **hñäki**, **hmu**\n\n\n**hñäjuai** (hñäjuai) *s* persona que porta\ncuchillo **Nuni ra jäi ra hñäjuai, tenä ge**\n**ngeä bu̱i yá ntsu̱hu. ̱** Vi que aquella\npersona porta cuchillo; dicen que porque\ntiene enemigos. *Sinón.* **mfoxjuai** *Véase* **hä**,\n**juai**\n**hñäki** [ *Forma secundaria de* **häki** ] quitarse\n**hñäkmanza** (hñä [́] kmánza) *s* persona que\nrecoge platos de la mesa **Nuä ra nxutsi**\n**bu̱i ga bego ha rá ngu ra hmu, go ge̱** **ä ra**\n**ñhäkmanza ha ra mexa.** La muchacha que\nestá de criada en la casa de mi patrón es la\nque recoge los platos de la mesa.\n*Sinón.* **hñäkmohi** *Véase* **hñäki**, **manza**\n**hñäkmeya** [ *Forma secundaria de* **häkmeya** ]\ndarse cuenta\n**hñämäñu̱** (hñämä [́] [́] ñu̱) 1. *s* deseo de\nhacerle mal a alguien *(por odio o envidia)*\n**Nuni ra bale peska ra hñämäṉ̃** **u̱, di desia**\n**ga nthese̱** **̱be, nä.** Aquel tipo tiene ganas\nde hacerme un mal; dice que desea que nos\nencontremos solos.\n2. [ *Act. indet. de* **ñámäñu̱** ] critican,\nhablan mal de alguien **Xi hñämäñu̱ de**\n**mä ku ha hindí pädi hänja.** Hablan muy\nmal de mi hermano y no sé por qué. *Véase*\n**ñämäñu̱**\n**hñämbadehe** (hñä [́] mbádéhe) *vi* arrebatar el\nagua **Nuyu̱ yoho ya ñunthe di hñämba-**\n**dehe, ngeä otho ndunthi ra dehe.**\nAquellos dos regadores se arrebatan el agua,\nporque no hay mucha. *Sinón.* **uengadehe**\n*Véase* **hämbi**, **dehe**\n**hñämbantei ̱** (hñämbánt [́] ei) ̱ *vi* arrebatar la\nyunta **Yá tu̱ nuni ra dada di**\n**hñämbantei, nge̱** **ä mähyegi ra zänä di ̱**\n**fu̱tsi ya hai.** Los hijos de aquel padre se\narrebatan la yunta, porque en un mismo mes\nbarbechan sus tierras. *Véase* **hñämbi**, **ntei ̱**\n**hñämbändä** (hñämbändä) *vi* arrebatar la\nautoridad **Ha mä hnini tata jeya di ̱**\n**hñämbandä.** En mi pueblo cada año se\narrebatan la autoridad unos a otros.\n*Sinón.* **uenganzaya** *Véase* **hämbi**, **ndä**\n**hñämfo̱** (hñämfo) *s* español, castellano **Ra**\n**hñämfo̱ xa ntu̱ngi ha mära ya hai de ra**\n**ximhai.** El idioma español se ha extendido\npor varios países del mundo. *Véase* **ñämfo̱**\n**hñänguenda ̱** (hñänguě̱nda) 1. *vr* aparentar,\nparecer **Rá hmi nuni ra metsi**
spa-books-1
spa
-----\n\n## NORMA DE ESCRITURA DEL TUꞋUN SAVI (IDIOMA MIXTECO)\n\nESTUDIOS E INVESTIGACIONES\n\nPrimera edición: 2022\n\nProducción:\n\nSecretaría de Cultura\n\nInstituto Nacional de Lenguas Indígenas\n\nD.R. © 2022 de la presente edición\n\nSecretaría de Cultura\n\nInstituto Nacional de Lenguas Indígenas\n\nPrivada de Relox 16-A, 5° Piso\n\nCol. Chimalistac, C.P. 01070\n\nCiudad de México\n\nLas características gráficas y tipográficas de esta edición son propiedad\n\ndel Instituto Nacional de Lenguas Indígenas de la Secretaría de Cultura\n\nTodos los Derechos Reservados. Queda prohibida la reproducción\n\ntotal o parcial de esta obra por cualquier medio o procedimiento,\n\ncomprendidos la reprografía y el tratamiento informático, la\n\nfotocopia o la grabación, sin la previa autorización por\n\nescrito de la Secretaría de Cultura / Instituto\n\nNacional de Lenguas Indígenas\n\nISBN: En trámite\n\nEdición especial\n\nImpreso y hecho en México\n\nEjemplar de distribución gratuita, prohibida su venta\n\n**Secretaría de Cultura**\n\nAlejandra Frausto Guerrero\n\nSecretaria\n\n**Instituto Nacional**\n\n**de Lenguas Indígenas**\n\nJuan Gregorio Regino\nDirector General\n\nRosa Almandina Cárdenas Demay\nCoordinadora General\nde Políticas Lingüísticas\n\nAlma Rosa Espíndola Galicia\nCoordinadora General\n\nde Concertación\n\nNicandro González Peña \n\nDirector de Investigación\n\nDe acuerdo con el *Catálogo de las lenguas indígenas nacionales: variantes lin-*\n*güísticas de México con sus autodenominaciones y referencias geoestadísticas,*\npublicado en el *Diario Oficial de la Federación* el 14 de enero de 2008, los textos\nincluidos en la presente publicación corresponden a la agrupación lingüística\nmixteco <Tuꞌun Savi>.\n\n**Fernando Ivan Dupotex Herrera**\nDiseño de portada\n\n**Jéssica Mitzy Reyes Juárez**\nFormación editorial\n\n## NORMA DE ESCRITURA DEL TUꞋUN SAVI (IDIOMA MIXTECO) [2]\n\n1 Se ha convenido proponer el uso de “del” antes de la autodenominación\n\n*Tuꞌun Savi* para lengua y *Ñuu Savi* para nación de la Lluvia.\n\n**Asesor lingüista:**\nAmadeo Guadalupe Joaquina\n\n**Comité Redactor de Norma:**\nAmadeo Guadalupe Joaquina\nRolando Moreno Jerónimo\nJuan Julián Caballero\nCrescenciano Hernández Cuevas\nRodrigo Vázquez Peralta\nAlfonso Contreras Cruz\n\n**Comisión Revisora de Norma:**\nAmadeo Guadalupe Joaquina\nJuan Julián Caballero\n\n**Traductores**\n\n\nLaurencio Gálvez Alarcón\nLeonardo Constancio Dolores\nMartina Gálvez Salazar\nRolando Moreno Jerónimo\n\nAraceli Juárez Chávez\nBernardo Galindo Sánchez\nFélix Raymundo Martínez Marroquín\nJosé Luis Feliciano Bautista\n\n**Coordinación**\nBernardo Galindo Sánchez\nNicandro González Peña\n\n**En memoria**\nAgustín Calixto Candia (q.e.p.d.)\nAlonso Solano González (q.e.p.d.)\nBenito Narciso Morales (q.e.p.d.)\nElias Virgilio Sánchez Cruz (q.e.p.d.)\nJosé Santiago López Bautista (q.e.p.d.)\nJovito Santos Reyes (q.e.p.d.)\nMaximino Sánchez Ventura (q.e.p.d.\nMelquiadez Romero Librado (q.e.p.d.)\nPedro Constancio López Ortiz (q.e.p.d.)\nRamón Hernández López (q.e.p.d)\nRufino Domínguez Santos (q.e.p.d.)\nVicente Paulino Casiano Franco (q.e.p.d.)\n\n**Participantes**\nAlfonso Contreras Cruz\nAlfredo González Nicolás\nÁlvaro Bernardo Aparicio Martínez\nAmadeo Guadalupe Joaquina\nAndrés Morales Gálvez\nBenito Sandoval Vasquez\nBernardina Santiago Rojas\nBernardo Galindo Sánchez\nCándido Castañeda Cantú\nCirilo Vivar Flores\nCleofas García Apolinar\nCrescenciano Hernández Cuevas\nEleuterio Melitón García\nElizabeth Bonilla Lázaro\nErnestina Simón Vásquez\nElpidio de Jesús Benito\nFrancisca Domínguez Raymundo\nGabriel Caballero Morales\n\nGaudencio Sirenio Pioquinto\nHerminia Rojas Santos\nHilarino Pérez López\nJosefina Peñabronce Castañeda\nJuana Caamaño Sandoval\nJuan Julián Caballero\nJuana Mendoza Ruiz\nLaurencio Gálvez Alarcón\nLeonardo Constancio Dolores\nMargarito González Palacio\nMario Solano Solano\nMartina Gálvez Salazar\nPascuala Sánchez Hernández\nRey Rómulo Vázquez\nRoberto Chávez Hernández\nRodrigo Vázquez Peralta\nRolando Moreno Jerónimo\nSantiago García Reyes\nSeveriano Cuellar Mendoza\nTaurino Rojas González\nUbaldo López García\nVictorio Mendoza Mendoza\nYolanda Martha Hipólito Martínez\n\n### PRESENTACIÓN\n\nn apego a sus atribuciones, el Instituto Nacional de Len# E Tuꞌun\nguas Indígenas presenta la norma de escritura del\n*Savi,*\n resultado final del proyecto de normalización de su sistema de escritura, con el cual se establecen las convenciones\npara su representación gráfica. Se trata de una obra de primera\n*Ñuu Savi*\nimportancia para la nación, porque habrá de regular\nla escritura de una de las lenguas con más alta diversificación\nen México. Con este ejercicio, las distancias geográficas de las\nvariantes encuentran un puente de comunicación directa, además de elevar el estatus de esta lengua y con ello influir en las\nactitudes lingüísticas para favorecer su aprecio, valoración, y\ndesarrollo entre las personas hablantes. Se espera que, con este\nescenario sociolingüístico, la lengua recupere sus espacios de\nuso, se promueva el ejercicio de la escritura y, con ello, exista el\ninterés colectivo por su conservación y continuidad.\nEl desarrollo de la escritura de esta lengua inicia antes\nde la llegada de los españoles, mediante un sistema glífico,\n*Nuttall, Vindobonensis*\ncomo se aprecia en diversos códices: y\notros, mientras que su representación mediante el alfabeto latino empieza en el siglo XVI por parte de los primeros religiosos españoles y continúa durante la época de la Colonia hasta\nnuestros días.\n\nSin embargo, hasta ahora no existía una norma que unificara a nivel nacional la escritura de esta lengua. Para lograr dicha\nunificación fue necesario un viaje de estudio a Santiago Apoala,\nNochixtlán, Oaxaca, alrededor del año 1980, y este viaje duró\nmás de 30 años, durante los cuales, se realizaron, en diversas\n*Ñuu Savi*\nregiones del territorio, aproximadamente 200 talleres\n*Veꞌe Tuꞌun Savi,*\ny 20 congresos organizados en un inicio por \nAcademia de la Lengua Mixteca, y posteriormente se incorporaron grupos de trabajo de Guerrero y Puebla. En dichos talleres
mir-books2-11
mir
subordinar jerárquicamente a las autoridades municipales respecto\na las autoridades del pueblo indígena al que pertenecen. De la\nmisma forma, los procedimientos para la elección de las autoridades\nindígenas o sus representantes, y para el ejercicio de sus formas\npropias de gobierno, deben interpretarse en el sentido de ser\ncomplementarios y no excluyentes de los vigentes. Las autoridades\ny procedimientos constitucionales establecidos en el nivel municipal\ndeben mantenerse, entre otras razones, porque constituyen una\ngarantía para los habitantes, indígenas o no, de cada municipio.\nPor todo lo anterior, subrayo que la iniciativa que hoy presento a ese\nH. Cuerpo Colegiado debe leerse en consonancia con todo el texto\nconstitucional. Deberá interpretarse en consistencia con los principios\nde unidad nacional, de prohibición de leyes privativas y tribunales\nespeciales, de igualdad entre las partes que participen en cualquier\ncontroversia y de unidad de jurisdicción sobre el territorio nacional.\nUna reforma constitucional no puede, por definición, ser\ninconstitucional. Sostener lo contrario implicaría que las propuestas\nde modificación a la Ley Fundamental estarían viciadas de\ninconstitucionalidad, y ello anularía cualquier posibilidad de cambio\nde nuestro orden jurídico. Lo que es más, ese criterio supondría la\nexistencia de contenidos vedados a un Poder que no debe tenerlos:\nel Constituyente Permanente, quien es depositario de la soberanía\npopular y sobre el cual no existe poder estatal jerárquicamente\nsuperior. Por tanto, desde el punto de vista jurídico, lo que diga el\nPoder Constituyente es la Constitución.\nSé que la solución integral a esa situación no puede, ni debe, limitarse\na reformas jurídicas. Es indispensable seguir avanzando para poner fin\na la situación de discriminación y marginación de los indígenas, así\ncomo para hacer realidad y darle plena eficacia a la superación de las\ndiferencias impuestas por el propio orden jurídico.\nPor ello, de manera paralela a la reforma constitucional propuesta,\nel Estado debe adoptar una política integral tendiente a que los\nindígenas, considerados individual y colectivamente, tengan acceso a\nnuevas oportunidades de superación.\nComo primera muestra del nuevo ánimo que orientará la actividad\ndel Ejecutivo Federal, he ordenado el repliegue de buen numero de\ntropas del Ejército Mexicano en la zona de conflicto en el Estado de\nChiapas.\n\nEn los próximos días y semanas, la sociedad y los pueblos indígenas\nserán testigos de más acciones que buscarán contribuir a la distensión\ny al reencuentro del Estado nacional con los pueblos indígenas. Otra\nvez intento que el nuevo gobierno hable con hechos concretos y no\ncon declaraciones que se pierden en el olvido.\nTodo acto del nuevo gobierno estará guiado por el respeto, la inclusión\ny la pluralidad. Sin ellos, será imposible alcanzar el desarrollo humano\ny el bienestar, requisitos indispensables para conseguir la paz, la\njusticia social y la plena unidad de todos los mexicanos.\nComo Presidente de la República: demuestro mi compromiso con\nlas acciones, porque éstas son siempre el discurso más elocuente. En\nconsecuencia, con fundamento en las facultades que me confiere\nla fracción I del artículo 71 de la Constitución Política de los Estados\nUnidos Mexicanos, por el digno conducto de usted, Ciudadano\nPresidente, someto a la consideración del H. Senado de la República la\nsiguiente iniciativa de\nDECRETO\nARTICULO UNICO.- SE REFORMA el artículo 4°, primer párrafo,\ny SE ADICIONAN los párrafos segundo a octavo del artículo 4°,\nrecorriéndose en su orden los actuales segundo a noveno párrafos\npara pasar a ser noveno a decimosexto; un último párrafo al artículo\n18; un cuarto párrafo al artículo 26, recorriéndose en su orden el actual\ncuarto párrafo para pasar a ser el quinto; un segundo párrafo al artículo\n53, recorriéndose el actual segundo párrafo para pasar a ser tercero;\nla fracción XXVIII al artículo 73; un segundo párrafo a la fracción V\ndel artículo 115, recorriéndose en su orden el actual segundo párrafo\npara pasar a ser tercero; las fracciones IX y X al artículo 115; y un cuarto\npárrafo a la fracción II del artículo 116; de la Constitución Política de los\nEstados Unidos Mexicanos, para quedar como sigue:\n“Artículo 4° La Nación Mexicana tiene una composición pluricultural\nsustentada originalmente en sus pueblos indígenas, que son aquéllos\nque descienden de poblaciones que habitaban en el país al iniciarse\nla colonización y antes de que se establecieran las fronteras de los\nEstados Unidos Mexicanos, y que cualquiera que sea su situación\njurídica, conservan sus propias instituciones sociales, económicas,\nculturales y políticas, o parte de ellas.
cnl-ebible-AC21_9_1
cnl
Xen³ quiú̱n³ jo̱²³mɨɨ³¹ Bi³lii² 'i³ 'a²³jia'³ quia̱'² dsóo²³ 'i³ 'ɨɨ³ júu² quiee'³² Dios.\r\rHuǿø³ ca³juɨ² ca²³'ioo²ra'³¹ quie'² Bi³lii². 'E³ la²³ nee'²³²ra'³¹ quie'², ca²³dxóo² jø̱n³ dsa³ 'i³ 'ɨɨ³ júu² quiee'³² Dios 'i³ naan³ estado Judea 'i³ xi̱i̱n³ Agabo.\r\rI²joon³ jnee'³¹ jo̱o̱²³na²³. Ca²³jí̱i̱² loo³ 'e³ rɨ³'ñu'n² Poo². Ca²³'ñʉ́ʉ³ guoo³ tɨɨ² 'ñée². Ca²³jua'³ ca²³'én² Poo²:\r\r―La²³la³ cu³lø³¹ mɨ³jua'³ Espíritu Gáan³, mɨ³sɨ'²³ jné²: “'E³ la²³ lǿ² mɨ³'ñuun²³na²³ 'ñáan²³, la²³nɨ³ cu³lø³¹ rɨ²³'ñúun²³te'²³ juii² loo³ la³ rɨ²³jmóo² te'²³ dsa³ Israel 'i³ nee'n²³² juɨɨ³ Jerusalén. Rɨ²³jɨ̱'n²te'²³ quie'² dsa³ jia'³.” ―La'³ ca²³jua'³ Agabo. Ca²³'én² Poo².\r\rMa²ca¹nʉʉ²ra'³¹ júu² 'e³ ca²³lʉ́³ Agabo, bi²³ ca²³xii'³¹ra'³¹ Poo²:\r\r―'A²³ rɨ³guaan³ juɨɨ³ Jerusalén xú̱n³.\r\r'E³ quie'²³ la'³ ca²³jua'³ dsa³ quien³² Jesús 'i³ nee'n²³² Cesarea co̱'³.\r\r'E³ jo̱³ ca²³jua'³ Poo². Ca²³sɨ'²³ jnee'³¹:\r\r―¿'Ee² lǿ² 'o'²ra'³? ¿'Ee² lǿ² jmee³ra'³ 'e³ ŋɨ́³ dsɨn²³? Qui² dxʉ́²³ dsɨn²³ te³ jmii'³¹ rɨ²³jí̱i̱n²³. 'A²³la³ 'nɨɨ'n³¹ 'e³ rɨ²³ta̱a̱'n³te'²³ jné² i²³ñí² 'e³ dxʉ́²³ dsɨn²³. Dxʉ́²³ dsɨn²³ 'e³ rɨ²³jú̱n³na²³ juɨɨ³ Jerusalén 'e³ juø'n²³ rɨ³løn³¹na¹ dsa³ quien³² Juii³ra² Jesús. ―La'³ ca²³jua'³ Poo².\r\rMa²mɨ³'áa³ 'i'²³ 'e³ 'a²³jia'³ rɨ²³'íi²³ júu² Poo² 'e³ la²³ xii'³²ra'³¹, 'e³ jo̱³ 'a²³'e³ ma²³ xa³ 'e³ ca²³xii'³¹ra'³¹. Ca²³juaa'²ra'³¹:\r\r―Cu²lí³ 'e³ la²³ 'née²³ Juii³ra².\r\rMa²mɨ³líi² la'³, ca²³mi²³tɨ́ɨ²³ra'³¹ 'e³ sɨ³gui²³²ra'³¹ juɨɨ³ Jerusalén. Jo̱³ tu³ ŋóo²ra'³¹.\r\rXen³ dsa³ quien³² Jesús 'i³ nee'n²³² juɨɨ³ Cesarea 'i³ i²jøn²³ jnee'³¹ quie'² jø̱n³ dsa³ 'i³ xi̱i̱n³ Mnasón 'i³ xen³ 'uǿ²³ dxoo'³¹ jmɨɨ³ Chipre. Cɨ'²³ mɨ³xa³ rɨ³løn³¹ dsa³ quien³² Jesús. Quie'² Mnasón ca²³'ioo²ra'³¹.\r\rMa²ca¹dxi¹gui²³²ra'³¹ juɨɨ³ Jerusalén, jɨn³ dsɨ́² te'²³ jó̱o̱²ra² ca²³'i'n²te'²³ jnee'³¹.\r\rLa²³ mɨ³dxóo³ la'³, i²gui²³²ra'³¹ quia̱'n²na'³¹ Poo². I²joon²³²na'³¹ Jacobo. Núu²³ nee'n²³² la²³jɨn³ dsa³ 'i³ dxi³ 'i'²³ jee²³² quiee'³² dsa³ quien³² Jesús.\r\rCa²³cuǿ³ u²³juee'n³¹ Poo² quia̱'² dsa³ 'í³. Jo̱³ tu³ ca²³jmée³ júu² 'e³ jmii'³¹ lǿ² la²³jɨ³ 'e³ ca²³jmée³ Dios. Ca²³jua'³ 'e³ jmii'³¹ lǿ² 'e³ ca²³núu³ dsa³ jia'³ júu² quiee'³² Dios 'e³ ca²³'ɨ́ɨ³ 'ñée².\r\rMa²ca¹núu³te'²³ júu² 'e³ ca²³lʉ́³ Poo², bi²³ ca²³mi²³gáan³te'²³ Dios. Ca²³jua'³te'²³ ca²³sɨ'²³te'²³ Poo²:\r\r―Dxʉ́²³ la'³ xú̱n³, jó̱o̱²ra'³¹. Bi²³ dxʉ́²³ 'e³ mɨ³ca³táan³ quia̱'² Jesús te'²³ dsa³ jia'³. 'E³ quie'²³ máan³ 'nʉ³ 'e³ cua̱a̱n²tu² mil dsa³ Israel xen³ 'i³ sɨ³táan³. Bi²³ ma²³'nee³ 'née²³te'²³ 'e³ rɨ²jmee²ra² 'e³ la²³ lǿ² ley 'e³ ca²³ŋɨ́n² Moisés.\r\rMɨ³núu³te'²³ 'e³ xa³ júu² xa³. Mɨ³núu³te'²³ 'e³ juɨɨ'n³² la²³jɨn³ dsa³ Israel 'i³ nee'n²³² jee²³² quiee'³² dsa³ jia'³ 'e³ 'a²³jia'³ ma²³ 'ne'² rɨ²³jmóo²te'²³ 'e³ la²³ lǿ² ley quiee'³² Moisés. La'³ juɨɨ'n³² dsa³, júu² xa³. 'A²³jia'³ ma²³ 'ne'² 'e³ rɨ²³jme'²³te'²³ jo̱o̱³¹te'¹ circuncisión. 'A²³jia'³ ma²³ 'ne'² 'e³ rɨ²³jmóo²te'²³ 'e³ la²³ lǿ² tɨ³² 'i'²³ quiee'³² dsa³ Israel cɨ'²³ mɨ³xa³. La'³ júu² xa³ 'e³ juɨɨ'n³² dsa³, nuu³te'²³.\r\r¿Jmii'³¹ rɨ²jmee²ra² jo̱o̱²³na²³? Qui² ca³quie̱e̱² rɨ²³ñii'n²³te'²³ mɨ³rɨ³nʉʉ³te'²³ 'e³ mɨ³güén²³nu³.\r\r'E³ jo̱³ 'ne'² rɨ²jméen² 'e³ la²³ rɨ²xii'³¹ra'³¹ 'nʉ³, 'e³ cu²li³lii²³ 'e³ 'a²³jia'³ 'e̱'n³ júu² 'e³ mɨ³núu³te'²³. La²³la³ cu³lø³¹ rɨ²jméen² jo̱o̱²³na²³: Xen³ la³ quiú̱n³ dsa³ 'i³ 'ne'² rɨ²³jmóo² 'e³ la²³ lǿ² 'e³ ca²³sɨ'²³te'²³ Dios 'e³ rɨ²³jmóo².\r\rGuaan³² quia̱'n²nu³ dsa³ 'í³. Ca³ti³² quia̱'n²nu³ dsa³ 'í³ rɨ²jméen² 'e³ la²³ jmoo³² dsa³ Israel 'e³ lǿn³ miin²³ 'e³ mɨ³la³'lʉ'n²te'²³. 'Uǿøn²nu³ rɨ²cɨ́n² la²³jɨ³ cuu² 'e³ li²³'ne'². Qui² jo̱³ hua² rɨ²³lí³ juø'² rɨ²³xíi²te'²³ mɨ²dxi²te'¹ 'e³ jua'³ mɨ³líi² la²³'nɨɨ'n³¹ 'e³ mɨ³jmóo²te'²³ 'e³ ca²³sɨ'²³te'²³ Dios 'e³ rɨ²³jmóo²te'²³. Xi³nu³ rɨ²jméen² la'³, jo̱³ hua² rɨ²³dsóo²³ dsɨ́² la²³jɨn³ dsa³ 'e³ 'a²³jia'³ 'e̱'n³ la²³jɨ³ 'e³ mɨ³núu³te'²³. Rɨ²³dsóo²³ dsɨ́²te'²³ 'e³ jmeen³ 'e³ la²³ lǿ² ley 'e³ ca²³ŋɨ́n² Moisés.\r\r'E³ quie'²³ ca²³cu²³dxe'n²na² ji³ quie'² te'²³ dsa³ jia'³ 'i³ sɨ³táan³. Ca²³xii'³¹ra² dsa³ jia'³ 'e³ jmii'³¹ lǿ² 'e³ líi³ra² 'e³ dxʉ́²³ rɨ²³jmóo²te'²³, 'e³ 'a²³jia'³ ma²³ rɨ²³co'²te'²³ 'e³ mɨ³cuǿø²³ dsa³ ne'n², 'e³ 'a²³jia'³ ma²³ rɨ²³e'²te'²³ jmɨ³, 'e³ 'a²³jia'³ ma²³ rɨ²³guɨ'²³te'²³ lúu² la²³jɨn³ 'i³ rɨ²³cu'n³te'²³, 'e³ 'a²³jia'³ ma²³ rɨ²³jmóo²te'²³ ñi³ dxa³. ―La'³ ca²³jua'³ dsa³ quien³² Jesús 'i³ nee'n²³² Jerusalén. Ca²³sɨ'²³ Poo².\r\r'E³ quie'²³ jo̱³ ŋóo² Poo² quia̱'² quiú̱n³ te'²³ dsa³ 'í³. La²³ mɨ³dxóo³ 'e³ ca²³lʉ́³ quia̱'² Jacobo, ca²³jmée³ Poo² quia̱'² dsa³ 'í³ 'e³ la²³ jmoo³² dsa³ Israel 'e³ jua'³ mɨ³la³'lʉ'n²te'²³. 'Ͳ ñʉ'²³ 'ñʉ́² gáan³. Ca²³jmée³ júu². Ca²³sɨ'²³ jmii³ dsa³ 'e³ 'ee² jmɨ́ɨ² rɨ²³líi² la²³jɨ³ 'e³ jmoo³²te'²³ 'e³ jua'³te'²³ mɨ³la³'lʉ'n²te'²³. Ca²³jmée³ júu² 'e³ 'ee² jmɨ́ɨ² rɨ²³cuǿn²te'²³ 'i³ rɨ²³cuǿn²³te'²³ Dios cɨ'²³ la²³ jø̱n³te'²³.\r\rCa³juɨ² cɨ² jmee²³ 'e³ rɨ²³tɨ́²³ co̱o̱³ mɨ²guiaa³ 'e³ jmoo³²te'²³ la'³ ma²ŋøn³¹ Poo² dsa³ Israel 'i³ nee'n²³² estado Asia 'i³ ta'n² juɨɨ³ Jerusalén. Ñʉ'²³ 'ñʉ́² gáan³ jen³¹ Poo² ma²ŋøn³¹te'¹. 'E³ quie'²³ jo̱³ ca²³'náan²³ uu'n²te'²³. Ca²³too'n³te'²³ júu² juɨ́ɨn²³ dsa³. Sø̱'n²te'²³ Poo².\r\rBi²³ quiʉ̱ʉ̱³ ca²³lʉ́³te'²³. Ca²³jua'³te'²³:\r\r―¡'Nee'²³ dsa³ Israel, ñe³ra'³ rɨ²jmée²ra'³ co̱²juø'¹ quiée²ra'³¹ 'u²! 'I³ la³ dsa³ 'i³ bi²³ 'ñe'² lʉ²³, 'i³ 'ee²³ dsa³ la²³ca̱a̱n³, 'i³ cu'n³² 'en³² jne² dsa³ Israel. Maa'n³² lii'n³² ley 'e³ ca²³ŋɨ́n² Moisés. 'E³ quie'²³ la'³ 'ñʉ́² gáan³ la³ co̱'³. Co̱'³ cɨ'²³ gui²³jøn²³ dsa³ jia'³ ñʉ'²³ 'ñʉ́² gáan³ la³ je² bi²³ 'mɨ'n²³. Ca²³mi²³'lʉ'² 'ñʉ́² gáan³ la³.\r\rLa'³ ca²³jua'³te'²³. Qui² jén²³ cɨ² ŋǿn²te'²³ jø̱n³ dsa³ Éfeso 'i³ xi̱i̱n³ Trófimo 'e³ la²³ ŋɨ́³ jee²³² juɨɨ³ quia̱'² Poo². Te³ lǿn³ma²te'¹ 'e³ lǿn³te'²³ 'e³ i²jøn²³ dsa³ 'í³ Poo² ñʉ'²³ 'ñʉ́² gáan³.\r\r'E³ quie'²³ jo̱³ bi²³ ca²³mi²³goo³ ca²³mi²³juø'²³ la²³jɨn³ dsa³ juɨɨ³ 'e³ jua'³ nuu³te'²³ 'e³ sɨ³lí³ sɨ³dxóo³ dsa³ ñʉ'²³ 'ñʉ́² gáan³. Xe̱'n² rɨ³nɨ²³ ca²³dxi²³guín²³te'²³ ñʉ'²³ 'ñʉ́² gáan³. Jo̱³ tu³ sø̱'n²te'²³ Poo². Ca²³søø'n³te'²³ xi²dxi³². Xe̱'n² jmɨ́ɨ² ca²³jní³te'²³ 'oo'² 'ñʉ́² gáan³.\r\r'E³ la²³ jmoo³²te'²³ 'e³ 'née²³te'²³ rɨ²³jŋɨ'n²³te'²³ Poo², ca²³núu³ juii² dsa³ 'láa³.\r\r―Nɨ́ɨn³ la²³jɨn³ dsa³ Jerusalén, ¿mɨ³naa'³¹? ―sɨ'²³te'²³ juii² dsa³ 'láa³.\r\rXe̱'n² jmɨ́ɨ² tǿ²³ juii² dsa³ 'láa³. Ca²³tøø³ dsa³ 'láa³ quien³². Co̱'³ cɨ'²³ ca²³tøø³ ca³dxáan² 'i³ rɨ³løn³¹ juii² co̱o̱³ i³láan³ dsa³ 'láa³. 'E³ quie'²³ jo̱³ i²guín¹te'²³ ca²³la²³dxí² je² ta'n² nɨ́ɨn³ dsa³ Israel. Ma²ŋó¹te'²³ 'e³ mɨ³ ja³ juii² dsa³ 'láa³ quia̱'² dsa³ 'láa³ quien³², ca²³tʉ́²te'²³ 'e³ cuø²³te'²³ quie'² Poo².\r\r'E³ quie'²³ jo̱³ ca²³lǿn²³ mɨ³lén² 'ñée² juii² dsa³ 'láa³. Ca²³dxi³ 'i'²³ 'e³ rɨ²³sø̱'n² Poo² dsa³ 'láa³. Ca²³dxi³ 'i'²³ 'e³ rɨ²³'ñúun²³te'²³ tú̱²³ ñí² cadenas. Ca²³ŋɨ́ɨ³ júu² 'e³ 'i̱i̱² sɨɨ'³¹ Poo², 'e³ 'ee² dsoo² quiee'³².
zpm-ebible-JN20_21_2
zpm
―¡Laa naa rnedz tib guieḻbley zdoo to, zeeṉa peet tsienied guic to! Zigne pxeeḻ Pxoz naa naa biaḻ naa, scagaa niina laa naa rxeḻ to.\r\rDzigo blub me lo no grëse no.\r\r―Goḻcaania Espíritu Sant ―në me―.\r\rNi zeeṉe goṉ guṉ to tib miech perdon, scaque Dios zuṉ me zho perdon; laa teḻne siguieḻd zho guṉ to zho perdon, laa zho biaaṉle lo xtoḻ zho ga.\r\rZeeṉe bdzioṉ no Mazh (Mazh ne rnee zho “Mëëdgrop” ga), bzodiidz now lo Mazh, per bliladzd Mazha, rnee Mazh:\r\r―Rliladzd naa miṉe rnee to i goṉ. Zliladz naaw, per haxta gaṉlo naa me, haxta gaṉ naa leṉ nia me zaatne biaaz clav, ni cteed-xug naa ga; ni csëëbnia naa ro xcuxti me zaatne biaaz lanz ga.\r\rGoc xon ngbidza, laa no pcaalsaque leṉ yu co stib; hor cosi yele Mazh ndxiegrë no ga. Scaque dziits nsioog no ro yu, per tibaque zeeṉe bdzioṉ no laa Jesús bzëëb leṉ yu ga stib, bzo me glowtaa lo no, pquiaabdiuzh me no. Blozhse pquiaabdiuzh me no,\r\rrëbchaa me lo Mazh:\r\r―Wbig na Mazh, bui leṉ nia naa, psëëb mzhugnia luu nu. Dieṉ nia luu nu, psëëbnia ro xcuxti naa. Gacchopdraa guic luu, sinque bliladz gaṉle ne nli mban naa.\r\rDzigoraa bliladz Mazh ne nli mban me.\r\r―Nasi rliladz naa mban luu ―rëb Mazh―. Luu nac meṉ ne rnabey naa, luu nac xDios naa.\r\rPquiab Jesús rëb me:\r\r―Laa luu rliladz niina, lëëcxe laa luu goṉle naa waa. ¡Dichos zha ne gliladz ne nli mban naa, niicle raṉd zho naa!\r\rLo lal ne bzënie Jesús no, ndaldoo milagr ne bdzioṉ no beeṉ me, led grëda raquiet lo guits rii.\r\rMiṉe pquiase naa nu, laaw pquia naa zeeṉa zeeṉe glab tow, guieṉ to gaṉle ni gliladz to: Jesús nac meṉ ne biaadsilaa ne lo xtoḻ ne, Dios bzooblo me biaad me, ni Xpëëd Dios nac me; sac zha ne dib zdoo gliladz cho nac me, zgaa zho tib guieḻmban ndzon ne gdziṉd dze lozh.\r\rBded ga, wbiire brieequia Jesús lo no stib, zaatne nac ro nisdoo nroob ne rnee zho Tiberias.\r\rTib bdze dzew, tipse ndxie no gza no Simón Pedr, Mazh, Natanael (meṉ ne nac meṉ Caná ga), bets naa Jacob ni schop zha ne nacgza no.\r\rTibaque zeeṉe në Pedr, laa Pedr tsie gooz meḻ. Dzigo rdzieets no:\r\r―Yeque no sca zia guio ne.\r\rDzigo bziaab no tib leṉ barcw win gza no, laa no zio.\r\rDipse guieel bdzionie no barcw co lo nis, per ni tib meḻ bgaad.\r\rLaa liu ziaadle lozh guini, zeeṉe bdzioṉ no laa tib meṉ co zo ro nis, per ni tib no bdziuuṉbeyd me.\r\rDzigo bnee meṉ co lo no, në me:\r\r―Yo to dieṉ xin, ¿pe bgaa ma?\r\rPquiab no rdzieets no lo me:\r\r―Choot ma bgaad.\r\rDzigo nëchaa me:\r\r―Goḻroṉ guiex ne rgaa ma i nëz derech gaṉle, znaaz to ma.\r\rDzigo broṉ no guiex co nëz derech. Zeeṉe laa no cueew lo nis, ib lëbd no glis now; ndaldoo meḻ ne biodzë leṉa.\r\r―¡Pedr! ―rep naa―. ¡Bina gaṉle, xmaistr ne i goṉ!\r\rZeeṉe bin Pedra, lëëlëd wbix Pedr xab Pedr, biab Pedr lo nis; psilo Pedr bzhoobnis Pedr brieequia Pedr ro nis.\r\rLaa no biaaṉ leṉ barcw ga; nole bdziṉniew zaatne nac ro nis. Maase tapgaḻtsii metr sca bdioobniu no guiex co lo nis.\r\rZeeṉe briee no leṉ barcw, bdzioṉ no laa gui noyecle, laa tib meḻ zhooble lo gui co, ye guietxtil ne.\r\rDzigo në Jesús lo no:\r\r―Goḻtënie bla meḻ ne blozh bnaaz to i nu dieṉ.\r\rDzigo güey Pedr biep me leṉ barcw, güeyxadz me guiex ne no meḻ ga; dzigo bdobniu mew bdziṉnie mew haxta zaatne nacpaa ro nis. Meḻ tafa, niapse ma mbeew, zeeṉe bgab ma rgaa ma tib gayoo chooptsiiptsoṉ lo grë ma; niicle scataa nzian ma, per blëb guiex co, briezda.\r\rBlozh ga, bredz me no, në me:\r\r―¡Goḻtë na, zeeṉa gowxeren to!\r\rNi tib no bnabdiidzd lo me dieṉ pe nli mew; sac, ¡rieṉpaa no ne nli mew!\r\rDzigo wbig me bdiiz me guietxtil co lo no, bzheṉ me meḻ ne, bneedz me ma lo no.\r\rGa bioṉ vuelt brieequia me lo no wlal ne brieeban me.\r\rBlozhse bdioowxeren no, bredz Jesús Pedr, psilo zho bzë zho grop zho; dzigo rëb me lo Pedr:\r\r―Simón (xingan Jonás), ¿pe nli dzigo rleynieraa luu naa que grë zha qui?\r\r―Nquialadz naa luu ―rëb Pedr―, ni naṉlegaa luuw gaṉle.\r\r―Pteedlo grë xpëcwxiil win naa sca ―rëb me.\r\rWbiire me, rëb me lo Pedr:\r\r―Simón (xingan Jonás), ¿pe nlipaa dzigo rleynie luu naa?\r\r―Nquialadz naa luu ―rëb Pedr.\r\rDzigo rëb me:\r\r―Pquianap xpëcwxiil naa sca.\r\rWbiireque me stib rëb me lo Pedr:\r\r―Simón (xingan Jonás), ¿pe nlipaa nquialadz luu naa?\r\rZeeṉe bin Pedr sca rëb me, mban goc zdoo Pedr; sac gale rac tsoṉ vuelt zinabdiidz me lo Pedr, dzigo rëb Pedr:\r\r―Luu nac meṉ ne rnabey, luu naṉa grësew, naṉ luu gaṉle nquialadz naa luu.\r\rDzigo rëb me:\r\r―Teḻne nli nquialadz luu naa, yquiaanap luu xpëcwxiil naa sca.\r\r’Zeeṉe goṉ bii nguieg luu, led rsoladz luu gaṉle luuzhal racw xab luu, rrieelo rie luu zaatne racladztaa luu; per zeeṉe goṉ laa luu gac meṉgolraa, loxaque nia luu glis luu zhaale zha ne ygacwxab luu, ni zienie zho luu zaatne ni racladzd luu.\r\rZeeṉe znu rëb me lo Pedr, ga bzeet me zha nac guieḻgut ne ygaa Pedr, ni ga glu Pedr gaṉle pa lotaa meṉ nroob nac Dios. Blozhse ga, rëbchaa me:\r\r―¡Dënaḻ zhits naa!\r\rDzigo naḻaque naa zhits me grop me Pedr. Zeeṉe ptsire lo Pedr, goṉ Pedr laa mëëdscuel ne scataa rleynie me ga, laa zho naḻ ga, zha ne zobpaa cue me ga lo xtsee co, zha ne wbigpaa bnabdiidz lo me dieṉ cho nac zha ne tsielo me ladznia zha ne gut me; dzigo rëbchaa Pedr lo me:\r\r―Teḻzhe zha rii waa, ¿pe nac miṉe ted zho?\r\rRëbchaa me:\r\r―¿Pe nadieṉ guṉ luu ne racladz luu gacnaṉ luuw? Teḻne gacladz naa, zrieelo gnabey naa gban mgui haxta leṉ dze ne guiaḻ naa stib. Led xcuente luu ga. ¡Na zeeṉ dënaḻ zhits naa!\r\rZeeṉe gocnaṉ grëraa zha ne rliladz Jesús sca bnee me, grëse zho tibaque güeynie guic zho gdziṉdraa dze guet naa. Per led scada, sinque znu naca, rëb me: ¡Pe guṉ Pedr! Teḻne gacladz me, zrieelo gnabey me gban naa haxta gaḻ dze ne guiaad me stib.\r\rGrëse miṉe pquia naa nu goṉ, grop lo naa goṉ naaw, grëse zha ne nacgrë no naṉpaa zho gaṉle ne diidzli rne naa.\r\rNdaldooraa grë ncuaaṉe nroob ne beeṉ Jesús, teḻ niaca miṉe yquiaw grësew, ni ygaad dib lo guidzliu tsotsow grë guits ne yquiaw ga.\r\r¿Yose luu dieṉ bets? Naa goṉ nac Luc, laa naa rxeḻ stib guits rii lo luu. Miṉe pxeḻ naa lo luu glo ga, lo co pquia naa grëse miṉe beeṉ Jesús, grëse wseed ne blu me lo miech zeeṉe psilo me xtsiiṉ me\r\rhaxta goḻ dze ne psaṉ me diidz pe nac ncuaaṉe guṉ grë zha ne bzooblo me tsie tsienee Xtiidz me. Espíritu Sant bdeed guieḻbiini lo zho bieṉ zho zha racladz me; lëë dze co ga zey me gbaa.\r\rNli psacsi miech me, beet zho me, per brieeban me. Ni par glu gaṉle ne nli brieeban me, dipse leṉ choo ngbidz brieequia me lo grë zha ne sca bzooblo me tsienee Xtiidz me. Gzataa zeeṉe rrieequia me lo zho, rnee me lo zho zha rnabey Dios.\r\rTib vuelt ndxie zho grë zho me, dzigo pso me diidz lo zho ible grieed zho lad guiedz Jerusalén, haxta guiet Espíritu Sant gdeed guieḻbiini lo zho zigne nacle xtiidz Pxoz me; ni biire rëb me lo zho:
stp-ebible-MT5_19_1
stp
Baꞌ noꞌ jaroiꞌ cham tuꞌ kaꞌm nɨiꞌñ gu puiꞌ nat jax jaꞌk ja tɨɨdak gu Moisees nam miꞌ puiꞌ jiimdaꞌ gu jaꞌtkam, sia ku moo miꞌ paiꞌ maaꞌn kap tɨi cham pɨk jum aaꞌ, gio noꞌ cham ja aagiꞌñ gu jaꞌtkam nam baꞌ tuꞌ kaꞌm nɨiꞌñdhaꞌ, dho guꞌ palhɨɨp jup jum duukam bhaan ji biꞌyaꞌ dho jix dhaam jaꞌk buiñor gu Dios. Baꞌ gu jaroiꞌ noꞌ tuꞌ kaꞌm nɨiꞌñ, gio noꞌ xi ja aagiꞌñ gu jaꞌtkam nam tuꞌ kaꞌm nɨiꞌñdhaꞌ, dho guꞌ gɇꞌp jum duukam bhaan ji chu biꞌyaꞌ dho jix dhaam jaꞌk buiñor gu Dios.\r\rBaꞌ aañ pu jam tɨtda, noꞌ pim cham ja bhaiꞌbchichuꞌ guiꞌ nam sap jix maat kaꞌ gu ñioꞌkiꞌñ gu Dios gio guiꞌ nam pariseos jum tɨɨtɨꞌndaꞌ, noꞌ pim guꞌ cham miꞌ puiꞌ jiim na jax jix aaꞌ gu Dios, dho guꞌ pu cham jɨꞌxkat aayaꞌ pim dhox dhaam na paiꞌ daa gu Dios.\r\r’Na guꞌ na pim jax bax maat jia gu puiꞌ na mɨt jax jaꞌk tu ja daaxdhak gu jam bopxi kat nam jaꞌpni ja tɨtda: “Chaꞌp ja kooꞌndaꞌ gu jaꞌtkam, na guꞌ gu jaroiꞌ na puꞌñi ja kooꞌndaꞌ gu jaꞌtkam, giilhim tulhiiñchudaꞌ gu Dios, na guꞌ bam uaꞌtulhdhaꞌ.”\r\rBaꞌ aañ yaꞌ pu jam tɨtda na sia ji nar uaꞌtulhdharaꞌ gu jaroiꞌ noꞌx bhaam pɨx buiñor gu jax chuꞌm jaꞌnniꞌñ, piam noꞌ giilhim tɨtda na jax cham jir am. Puiꞌ pɨx bax bhaaiꞌ nam daagɨi mu bhɨikaꞌ buiñor gu jax chuꞌm gɇꞌkam nam baꞌ miꞌ maap jum jumpadai tu aꞌgidhaꞌ. Piam noꞌx bhaamut jax tɨtda gu jaꞌnniꞌñ na cham juraaꞌn biaꞌ, dho guꞌ pu jimiaꞌ dho mu jaꞌk na paiꞌ gammɨjɨ miꞌ pup jum tulhiiñdhaꞌ.\r\r’Baꞌ noꞌ aapiꞌm maadɨt bax chu makgɨrxidham gu Dios, noꞌ pich guꞌ ampɨk ba tɨꞌñcho nam buix bhaam gu jax chuꞌm jum jaduuñ,\r\rjum aaꞌ nap bɨɨpɨꞌ mu jimɨi xi chu aꞌgiꞌñmɨrai na baꞌ cham ka bhaam kaꞌm bui. Gatuuk jap baꞌ miꞌ ɇɇji ba tu makgɨrxidhaꞌ gu Dios.\r\r’Piam ku guꞌ noꞌ jaroiꞌ ba xim iattulhdham buiñor gu jax chuꞌm gɇꞌkam, jum aaꞌ nap bɨɨpɨꞌ dɨr pu ba tu aꞌgidhaꞌ na baꞌ cham kam iattulhdhaꞌ. Na guꞌ noꞌt pu mummɨ bam aich buiñor gu gɇꞌkam, dho guꞌ dai dho na ba ja chiñiaꞌ gu sandaaruiꞌx chugiꞌñ nam jum kuupaꞌ.\r\rBaꞌ aañ yaꞌ pum tɨtda nap cham jɨꞌxkat buusniaꞌ miꞌ paiꞌ nam jum kuupaꞌ noꞌ pich cham tu namki nam jɨꞌk bham taandaꞌ.\r\r’Gio baꞌ moo jaꞌpni jaꞌk jup jum tɨi ɨp na pim jax bax maat jiñ jaaduñ: “Chaꞌp jix bhaiꞌ ja tɨtdadaꞌ gu uꞌuub guiꞌ nam tɨ bɨpnaꞌ, na guꞌr uaꞌtulhdharaꞌ buiñor gu Dios.”\r\r’Baꞌ aañ yaꞌ pu jam tɨtda na sia ji nar uaꞌtulhdharaꞌ gu jaroiꞌ noꞌ tɨi tɨ bɨɨnaꞌ noꞌx joidhat nɨiꞌñ gu jax chuꞌm jumai ubii, na guꞌ puiꞌ ji buusniaꞌ na pu bɨɨmaꞌn ba boꞌyaꞌ sia kut puiꞌ pɨx jum aa.\r\r’Baꞌ noꞌp guꞌ gu jax chuꞌm jum bui kɨꞌn jum uaꞌtulhiꞌñ, jir am nap jupnai baas buaꞌ. Cham jax bua sia kup maap dɨr pɨx ba tu bui, na guꞌ cham jir am noꞌ mɨt bɨnkam mu jaꞌk xim bua nap paiꞌ gammɨjɨ miꞌ pup jum tulhiiñdhaꞌ.\r\rPiam ku guꞌ gu jax chuꞌm jum nob kɨꞌn jum uaꞌtulhiꞌñ ap, jir am ɨp nap ɨɨkɨi baas buaꞌ. Cham jax bua sia kup maap dɨr pɨx tu nob, na guꞌ cham jir am noꞌ mɨt bɨnkam mu jaꞌk xim bua nap paiꞌ gammɨjɨ miꞌ pup jum tulhiiñdhaꞌ.\r\r’Gio baꞌ moo jaꞌpni jaꞌk jup jum tɨi ɨp na tu aagix kaꞌ: “Gu jaroiꞌ noꞌt maiꞌ ba bua gu bɨngaꞌn, jum aaꞌ na bɨɨpɨꞌ xi chu uaꞌnai makiaꞌ na baꞌ bhaan jix maatɨt kaꞌ nam cham kar jum bɨpnagɨm kaꞌ.”\r\rBaꞌ aañ yaꞌ pu jam tɨtda na cham jir am na maiꞌ buaꞌ gu jaroiꞌ gu bɨngaꞌn noꞌt cham jumai bɨɨmaꞌn tɨɨ. Baꞌ gu ubii noꞌt jumai tɨi xi oi gu chioꞌñ, dho guꞌ dai na bam uaꞌtulhdhaꞌ buiñor gu Dios, gio gu chioꞌñ ba puiꞌ ɨp noꞌt tɨi jumai bhaiꞌp ji bhɨi gu ubii noꞌ jumai tɨ bɨɨnaꞌ.\r\r’Gio baꞌ moo jaꞌpni jaꞌk jup ja tɨɨdak jamɨt gu jam bopxi kat: “Moop miꞌ puiꞌ xi dhuñiidhat nap jax jaꞌk tu daasaꞌ buiñor gu Dios nap tu duñiaꞌ.”\r\rBaꞌ aañ yaꞌ pu jam tɨtda na cham jir am na pim tu daꞌñxiꞌñdhaꞌ gu Dios na pim pu tu duñiaꞌ gu tuꞌ, na guꞌ giilhim jix xijai, cham pɨk jaroiꞌ miꞌ puiꞌ xi dhuñiaꞌ. Chaꞌpim jax kaiꞌchdhaꞌ na gux dhaam bhaan jix maatɨꞌ kaꞌ na pim puiꞌ tu duñiaꞌ, na guꞌ cham jir am, na guꞌ dhiꞌr diꞌ na bhaan daa guñ Gɨꞌkoraꞌ.\r\rNi dhi oiꞌñgaꞌn ku pim bha aaꞌndaꞌ na bhaan jix maatɨꞌ kaꞌ na pim puiꞌ tu duñiaꞌ, na guꞌ dhiꞌ ya jaꞌp bhaan tɨ kɨisap guñ Gɨꞌkoraꞌ. Ni bhaiꞌ Jerusaleen ku pim cham bhaiꞌ tu aaꞌndaꞌ na bhaan jix maatɨꞌ kaꞌ, na guꞌ bhaiꞌr kiaꞌmiꞌñ guñ Gɨꞌkoraꞌ.\r\rNi sia gu aapiꞌm dɨɨlh jam moꞌ ku pim cham bha aaꞌndaꞌ, na pim guꞌ cham maat na pim jax dhui jix chuap duñiaꞌ gu jam kuup piam jix chuk, nim maaꞌn kuup dho moo kux bhaaiꞌ na pim maakam tuꞌm jup duñiaꞌ.\r\rBaꞌ noꞌ pim jax kaiꞌch na jɨɨꞌ, pur maaꞌn ɨp na pim jax tɨꞌyaꞌ, cham tuꞌ na pim gatuuk maakam jup ba kaiꞌchdhaꞌ. Piam noꞌ pim jax kaiꞌch na cham, pur maaꞌn ɨp na pim jax tɨꞌyaꞌ. Na guꞌ noꞌ pim bɨɨx aixim kaiꞌch, dhiꞌ gux buam jum duukam pɨx puiꞌ jaꞌk jix aaꞌndaꞌ.\r\r’Gio baꞌ moo jaꞌpni jaꞌk jup jum tɨi ɨp na pim jax bax maat jiñ jaaduñ: “Gu jaroiꞌ noꞌt jum bui am jum gɨɨꞌ, jir am nap aap puiꞌ bhaiꞌp gɨɨꞌbiaꞌ buiꞌran. Piam ku guꞌ noꞌt jum chiñ am jum gɨɨꞌ, jir am ɨp nap aap puiꞌ bhaiꞌp gɨɨꞌbiaꞌ chiñiꞌran.”\r\rBaꞌ aañ yaꞌ pu jam tɨtda na cham jir am na pim puiꞌ bhaiꞌp gɨɨꞌbiaꞌ gu jaroiꞌ noꞌt jam gɨɨꞌ, guꞌ jaꞌpji na pim pɨx am jix bhaiꞌ tɨtdadaꞌ ji. Puiꞌ na jax noꞌt jum kaam am jum gɨɨꞌ, jaꞌp dɨr jap mu jaꞌk jup xi dhaaꞌñdhaꞌ ku bham gɨɨꞌbiaꞌ.\r\rPiam kut guꞌ jaroiꞌm iattulh buiñor gu jax chuꞌm gɇꞌkam, noꞌ guꞌ bham taan gum kutuun nap makiaꞌ, aap bɨɨx mu jaꞌk jup xi bhɨidhaꞌ gu daam dɨr kam jum kutuun.\r\rPiam noꞌt guꞌ jaroiꞌ jam chia na pim bhɨidhikaꞌ jɨꞌx juugɨt gu tuꞌ, aapiꞌm jix ioꞌm gama jaꞌk pup xi aichulhdhaꞌ.\r\rPiam ku guꞌ jaroiꞌ tuꞌ jam taan, aapiꞌm cham jax ji chɨꞌji xi makiaꞌ, cham tuꞌ na pim dai miꞌp ka ji ñiokboꞌ. Piam ku guꞌ noꞌ tuꞌm taiñbuiꞌñ, aapiꞌm cham jax ji chɨꞌji xi chaiñbuidhaꞌ.\r\r’Gio baꞌ moo jaꞌpni jaꞌk jup jum tɨi ɨp na tu aagix kaꞌ na pim jax bax maat jiñ jaaduñ: “Dai guiꞌ nam cham jam bhaamkiꞌñdhaꞌ pim jix bhaiꞌ ja tɨtdadaꞌ, guiꞌ baꞌ nam xi jam bhaamkiꞌñ cham.”\r\rKu baꞌ guꞌ aañ yaꞌ pu jam tɨtda ji na cham jir am gu dhiꞌ puꞌñi jaꞌk na pim tu jimdaꞌ, guꞌ jaꞌpji na pim jaꞌkbuiꞌ kat pɨx am jix bhaiꞌ ja tɨtdadaꞌ ji guiꞌ nam jɨꞌk xi jam bhaamkiꞌñdhaꞌ. Gio baꞌ puiꞌ na jax guiꞌ nam jɨꞌk xi jam koodak kaꞌ, aapiꞌm ja aꞌmkam pɨx xi chu ja daañxidaꞌ buiñor gu Dios.\r\rBaꞌ dhiꞌ puꞌñi jaꞌk jir maamraꞌn kaꞌ pim guñ Gɨꞌkoraꞌ guiꞌ nax dhaam jup tuꞌiiꞌ, na guꞌ guiꞌ puꞌñir jix bhaiꞌkam jia, bɨɨx maaꞌn na jax ja ɨlhiiꞌñ gu jaꞌtkam. Tɨɨꞌ na bɨɨx ja bɨꞌñxiꞌñ kɨꞌn gu tanoolh guiꞌ nam jix uꞌuaꞌtulhdhix gio guiꞌ nam cham uꞌuaꞌtulhdhix, gio na bɨɨx ja dukxiꞌñ ɨp, cham tuꞌ jɨꞌk pɨx.\r\rNa guꞌ noꞌ pim aapiꞌm dai guiꞌx bhaiꞌ ja tɨtda nam jɨꞌk cham jam bhaamkiꞌñdhaꞌ, dho guꞌ pu cham jam aꞌm tɨ nɨidhidhaꞌ dho guñ Gɨꞌkoraꞌ, na pim guꞌ jaꞌp pɨx ba ji buandaꞌ na jax guiꞌ nam jir tuumiñ tutaandam tugiꞌñ gux ioꞌm gɇꞌkam Rooma kam.
top-books2-39
top
Ukún [’ukú·n] s. Pimienta gorda (La). La hoja\ncomo antiabortivo y resfriados.\nUn [’u·n] s. Viento. Aire, atmósfera. Mal de\nviento. Var. Uni.\ntsukswat\nUnán. Hace viento, aire. Akgxtulu’un: Huracán,\nciclón. Unún.Uxuyalh: Tornado, torbellino.\nUxpi [’úxpi’] s. lagarto (El). Var. Uchip, uchupi.\nTsukswat s. Palma. Término genérico. Staku xla\ntsukswat: Estrella de palama, de tipo ceremonial.\nTsukú v. Empieza, inicia, da principio.\nTsulut s. Orina. Istsulut: su orina, la orina de.\nUxu\nTsumát [ts’umát] s. Muchacha. Señorita,\njovencita.\nTsutsokgo adj. Rojo, colorado. Tsutsokgo tiyat:\nTierra colorada.\nTsutsokgopín s. Chile de color (rojo). Pin: Chile.\nTsutsokgosekgna s. Plátano morado. Sekgna: Uxu [’uxu’] s. Jicote. Insecto. Uxum.\nPlátano. Uxuyalh s. Tronado, remolino, torbellino.\nTsutsokgoskgatan s. Ciruelo rojo. Árb.\nTsutsokgoxunak s. Jonote colorado. La resina\ncura heridas. W, w\nTsutsun s. Cabello de ángel. Flor de mechuda.\nCura afecciones bronquiales. Tsutsuni. Árb.\nTsutsumakán s. Dedo chico, meñique o Wa [wa’] Es (él, ella, ello). Sí es. Del verbo ser y\nauricular. Sinón Aktsutsumakán. existir.\nTsutsuyokgsun s. Chuchurutana. Arbusto. Con Waj [wah]. Come (Lo). Consume.\nél se tiñen telas. Wakg. Todo, todos.Total. Wakg tamilh: Todos\nvinieron. Sinón. Liwakgni. Var. Paks.\nWakax* s. Vaca, res.\nU, u Walhtakget s. Cojón de gato. Tutor de la\nvainilla. Su látex truena dientes o muelas picadas.\nSinón. Witltakget.\nU. Aquí, en este lugar. U wi minkapsnat: Aquí Walhtatá v. Cena, come antes de dormir;\nestá tu papel. Apócope de ju’ú. lhtatá: duerme. Liwalhtatat Comida, alimento\npara cenar.\n195 196\n\nWan v. Dice, expresa. Wikilit s. Cigarra, chicharra.\nWaní. Le dice, se lo dice, wan: él dice. Wila. Estás. Kwi: Estoy, me encuentro, del verbo\nWanta wanta s. Bejuco secapalo. estar o permanecer. Sinón. Lawila.\nWantlija v. Se queja, puja, gruñe. Wilí v. Lo pone, coloca alguna cosa en un lugar;\nWapa [wa·pa] s. Guapote. Mojarra de río. lo usa; lo aplica, lo unta. Lo sienta.\nWápapa [wápapa’] s. Sapo barragán (El). Witltekget s. Cojón de gato. Lichankán xanat:\nSirve para sembrar vainilla. Var. Walhtakget.\nWix. Pron. Pers. 2da. pers. sing.Tú, usted. Wix\nkapít, katlawa litlán: Vete tú, por favor.\nWixín. Pron. Pl. Ustedes. Wixín natanatit chalí:\nwati Ustedes vendrán mañana.\nX, x\nWati [wa·ti] s. Tamal (de carne, chile y masa).\nTamales. Watinán: Hace tamales. Xa-. Morf. Pref. Del nombre o sustantivo para\nWatinán [wa·tinán] v. Hace los tamales; wati: señalar, presentar o enfatizar, con parecido\ntamal. función de los artículos castellanos “el, la, lo”,\nWatsapu s. Zarzamora. Las hojas curan ataques ej. Xachixku: El hombre. Xapuskát: La mujer.\ndel apéndice. Xakuxi: El maíz; no sufre modificación alguna la\nWaxax s. Tepetomate. Árb. palabra.\nWayá [wa·yá]. s. Gavilán (El). Asimilan a San Xachixkuseraj [xach’ixkuséraj]* s. La mosca de\nFrancisco, el sol. Mensajero solar de los dioses, la abeja, chixkú: hombre, macho y cera (prést.\nmitológico. del castellano); sinón: xakuxta taxkat, la abeja de\nWayán [wa·yán] v. Come (Él, ella). Se alimenta. la miel; taxkat: miel; ver taxkat.\nNamá skgata lan wayán: Ese niño come bonito. Xaká v. Afila (Lo), lima, raspa. Lixakan: Lima,\nWayán: Te come (El). afilador. Xakaná: Afilador. Puxakan: Lugar donde\nWaya’aktsujpin [wa·ya’aktsujpi·n] s. La se afila. Kilhxaká: Fig. Se sacia de hablar, “se\naguililla, con cresta o copete. limpia la boca”.\nWekgni s. Zorra (La). Xakaná s. Raspa sombrero. Árb. “Afilador”.\nWi v. Está, se encuentra, está sentado; hay. Verbo Xakatmanit s. Barbasco (amarillo y blanco). El\nestar, permanecer. Tawilá: Se encuentra, camote cura reumas, artritis, fiebres reumáticas,\npermanece, se sienta. gota, tiña, sarna, sabañones, empeines, cólicos,\nWichinapalhma s. Planta no identificada. Cura la diarrea crónica, vejiga y dolor de muela.\nirritación de la piel, salpullido. Palhma: “Hierba”.\n197 198\n\nxanat\nxakga\nXanat s. Flor por excelencia. Vainilla. La vaina\ny la raíz sirven contra las fiebres graves.\nXakga [xá·qa] s. Temascal. Xaqán: Se baña en Xanat [xana·t] s. Flor de las plantas rastreras.\ntemascal. Kama paxa nak xakga: Me voy a bañar Xanattalhpan s. Orquídea de flores amarillas.\nen temascal. Xantipuskat s. Huele de noche negro. Su hoja y\nXakgán [xa·qán] v. Se baña en temascal (él, tallo curan sustos en el agua y quemados. Xanti-\nella). : Flor. Puskát: Mujer.\nXakgatasatnín s. Zumbido de oído o de los Xapá v. Lo soba, lo frota; lo borra.\noídos; literalmente; el llorido, el llanto o grito de Xatsikixix [xatsik’i·xix] s. El coralillo, xatsí, la\nla muerte, de la muerte en el oído; de x-, ix-: su madre; kixix, hormiga arriera; var. Xaluwakixix.\nde; akga-, -akgán: el ramal, oído; tasá: llora, Xatsiluwa [xatsilú·wa] s. El escorpión, la madre\ngrita, tasat: el llanto, el grito. Nin: Muerto, de las culebras. Tse, tsi: Mdre.\ndifunto. Xatsutsokgo tsutsun s. Timbrillo rojo. La\nXakgxanat puyu [x’aqxána·t p’úyu] s. La cresta espuma del tallo cura mal de orina en los niños.\nde gallo; akg-, cabeza; xanat, flor; puyu (prést. Xawá [xa·wá]. Además. Xawá nimílh kgotán:\ncast.). Además no vino ayer.\nXakgxiwa adj. Muy dulce. Xawat s. Mata verde de maíz. Sasti xawat: Milpa\nXalan [Xálan] Posiblemente: “bueno o bonito, lo nueva.\nagradable”; Xaxuxut s. Musgo. Moho de la planta o árb.\nXalu* s. Jarra, jarro. Xuxut: Óxido, musgo, muscínea.\nXaluwakuxi [xalu·wakúxi] s. El gusano del maíz, Xekgelh [xéqe·lh] s. La aura, el zopilote rey, var.\nkuxi, maíz. Xaxekgelh chun, xakgalh, en el mito del diluvio es\nXamá v. Lo tienta (con la mano). uno de los principales emisarios de los dioses\nXaná v. Florece, florea, da flores; sinón: pakglha. llamado Miguel (San Miguel Arcangel). Semejante\nal gavilán San Francisco.\nXchankatpaxni s. Caña de puerco. Riñonina. El\ntallo y la hoja para cálculos del riñón.\nXchawchichekg s. Tortilla del sapo. El tallo y las\nhojas para mal de ojo y quemados.\n199 200
tzh-books-89
tzh
biluk ora\n## b\n###### 158\n\n\n**biluk ora ** *prof.* en cualquier\n\nmomento ◊ **biluk ora ya jpaskotik**\n\n[ ba ] ‘en cualquier momento lo\nharemos’ *Morf.:* **bil -uk** + **ora.**\n**biluk ut'il ** *prof.* de cualquier manera\n\n*Morf.:* **bil -uk** + **ut'il.**\n**bin,** **binti** [ cen, nor ] *prof.* (1) qué, cuál\n\n - **¿bin yakal apasbel?** [ pe ] ‘¿qué estás\nhaciendo?’ ◊ **¿binti la spas?** [ gu ] ‘¿qué\nle pasó?’ ◊ **¿bin xchi?** [ gu ] ‘¿qué dice?’\nπ la forma larga **binti** es una\nalternativa a **bin** excepto en ab,\n\nox, sp ; también existe una forma\ncorta **bi** - **¿bi sbiil?** [ ca ] ‘¿cuál es su\nnombre?’ ◊ **¿bi ja'wilil bejk'ajat?** [ ox ]\n‘¿en qué año naciste?’ (2) lo que\n\n - **ya yich' chahpambeyel bin a swe'** [ pe ]\n‘se le prepara lo que va a comer’\n\n - **ma' la jcha'na' te bin la ak'ubambone**\n\n[ gu ] ‘no volví a acordarme de lo\nque me encargaste’ ◊ **ma' jchol te bin**\n**la awalbone** [ gu ] ‘no voy a contar lo\nque me dijiste’ ◊ **maba jowiluk bin**\n**yakal apasbeli** [ gu ] ‘no es en vano lo\nque estás haciendo’ (3) algo ◊ **ay bin**\n**a jk'an** [ ba ] ‘quiero algo’ *Dial.:* sur\n\n⇒ **tuti, tut, tu;** *var.* ab ⇒ **beteluk, betek,**\n\n**betik, bete;** *var.* ox ⇒ **beluk, bek;**\n\n*var.* sp ⇒ **betuk, bete.**\n**bin ora, ** **binti ora, bi ora** *prof.* (1) cuándo\n\n - **¿bin ora ya xbat?** [ gu ] ‘¿cuándo te\nvas?’ ◊ **¿binti ora la te sk'in kajkanantike?**\n\n[ tp ] ‘¿(preguntan que) cuándo es\nla fiesta del santo patrono?’ ◊ **ya to**\n**kalbeyex te bin ora a yich' pasel** [ ba ]\n‘después les digo a ustedes\ncuándo se va a hacer’ (2) en algún\n\nmomento; con negación: nunca\n\n - **le' me jk'opon jbatik bin ora** [ ox ]\n‘ahí nos hablamos en algún\nmomento’ ◊ **ma' me ayuk bin ora**\n**xjaxp'uj yok** [ ba ] ‘que nunca se\nresbalen sus pies’ *Dial.:* ag **to ora,**\n**to oril;** am **tut ora;** vr **ba'in, ba'ney**\n*Morf.:* **bin** + **ora.**\n\n\n**bin ut'il, ** **binti ut'il** [ cen, nor ] *prof.*\n\n(1) cómo ◊ **¿bin ut'il laj anop?** [ ba ]\n‘¿cómo lo aprendiste?’ ◊ **¿bin ut'il la**\n**spas?** [ pe ] ‘¿cómo lo hizo?’ ◊ **ya ka'bat**\n**awil binti ut'il ay ta pasel** [ ba ] ‘te voy a\nenseñar cómo se debe hacer’ ◊ **ma**\n**jna'tik bin ut'il yakal ta a'tel** [ ca ] ‘no\nsabemos cómo está trabajando’\n(2) cuánto (precio) ⇒ **jayeb** - **¿bin**\n**ut'il stojol?** [ pe ] ‘¿cuánto cuesta?’\nπ se reduce a **bit'il** en la mayoría\nde los lugares, o a **but'il** ( ba, pe,\n\nya ) *Dial.:* sur ⇒ **tut'il** *Morf.:* **bin** +\n**ut'il,** etimológicamente de **bin** + **ut**\n**-bil** (⇒ **ut'il** ).\n**binak' chan ** [ gu ] *s.* escíncido (reptil,\n\ntipo de lagartija: *Scincidae,* en\nparticular *Leiolopisma incertum*\n\n[Hunn]) *Dial.:* ba ⇒ **tikba'ul;**\n\nca ⇒ **ts'ujkitaton;** pe ⇒ **binchan;**\n\ntp ⇒ **ujts'ujts' ni'** *Morf.:* **binak'** + **chan.**\n**binchan** [ pe, vr ] *s.* escíncido (reptil,\n\ntipo de lagartija) ⇒ **binak' chan**\n*Morf.:* **bin** + **chan.**\n**birich** [ ox ] *s.* chapulín (insecto) ⇒ **p'ilich.**\n**bis** **1** [ pe, tp ] *v.t.* embarrar (manteca,\n\nalgo pegajoso, haciendo una\nlínea, diferente de ⇒ **jax** ) ◊ **bisbeya**\n**lew ta sit** [ pe ] ‘embárrale manteca\n\nen su cara’.\n\n**bis** **2** [ ox ] *v.t.* medir ⇒ **p'is.**\n**bislun** *v.t.* [ tp ] trastocar, afectar,\n\nalterar, perturbar, hacerle cosas\n\n - **la yich' bislunel xkuxlejal te antse** [ tp ]\n‘la vida de la mujer fue trastocada’\n\n - **ma xabislunotik tal ai** [ tp ] ‘no nos\nestés perturbando con eso’ ◊ **ya**\n**yich' bislunel wamal ta yakan te ch'in**\n**ach'ixe** [ tp ] ‘le hacen cosas con\nhierbas en la pierna de la niñita’\n*Morf.:* **bis -lun.**\n**bistuk** *prof.* para qué, por qué ⇒ **tuk** **1**\n\n - **¿bistuk awu'un ts'iin?** [ ox ] ‘¿y eso\npara qué te sirve?’ *Morf.:*\n\n**bin** + **s- tuk.**
spa-books-47
spa
## **E L C ATÁLOGO DE LAS L ENGUAS I NDÍGENAS N ACIONALES**\n#### **Y LA LINGÜÍSTICA OTOPAME**\n\nE. Fernando Nava L.\n*Instituto Nacional de Lenguas Indígenas*\n\nEn el presente escrito se hace referencia a los dos principales trabajos de catalogación\nlingüística realizados por el Instituto Nacional de Lenguas Indígenas ( INALI ) y publicados,\nrespectivamente, en los años 2005 y 2008. Luego de hablar del encuadre general que\ncorresponde a dichas obras, repasamos lo que ahí se consigna sobre el conjunto de lenguas\ndenominadas *otopames*, unas de las tantas que integran la familia lingüística oto-mangue.\nEn seguida pasamos a algunas consideraciones a partir del tema de la genealogía lingüística\ny del problema de las lenguas en riesgo de desaparición.\nEstas dos cuestiones, la genealogía lingüística y las lenguas en riesgo de desaparición,\nson abordadas a su vez desde la necesidad de construir nuevas políticas públicas en materia\nde lenguas indígenas en México. Esta necesidad es uno de los ejes de acción del INALI,\nentidad que considera que las nuevas políticas públicas en materia de lenguas indígenas\ndeben de construirse explícitamente a favor tanto de la diversidad cultural y de la\ndiversidad de lenguas, ambas ya plenamente reconocidas en la *Constitución* y en diversas\nleyes complementarias, así como a favor también del reconocimiento, observancia y\ncumplimiento de los derechos lingüísticos de los hablantes de las lenguas indígenas\nnacionales. Además, el mismo INALI ha propuesto que de manera consustancial a la\nconstrucción de las nuevas políticas públicas en materia de lenguas indígenas, o como parte\nde ellas, deben considerarse al menos otros dos asuntos de gran peso. Por una parte, el\nposicionamiento de un nuevo enfoque que, como el de género, persigue la equidad social:\nEL ENFOQUE DEL MULTILINGÜISMO ; y, por otra parte, la puesta en marcha de un ambicioso\nproceso de PLANEACIÓN LINGÜÍSTICA relativo a la formalización de las lenguas indígenas\ncomo LENGUAS NACIONALES y a la construcción de un *corpus lingüístico* propio a cada una\nde las lenguas indígenas nacionales que lleguen a formalizarse.\nEn las páginas que siguen se desarrollan estas temáticas, considerando como principal\ncampo de reflexión y a manera de ejemplo las lenguas otopames. En ciertos puntos, la\n\nINALI\n\nEjemplar gratuito, prohibida su venta.\n\n82 E. Fernando Nava L.\n\nexposición tiene el tono de “llamada de atención”; la intención ha sido cerrar este texto con\nunas palabras de carácter reflexivo, que distan mucho de poder ser consideradas sendas\nconclusiones. Con todo ello, deseamos poner nuestro granito de arena en el merecido\nhomenaje que en esta oportunidad dedicamos a nuestra querida colega, amiga y maestra:\nYolanda Lastra.\n\n*1.* *E* *L* *C* *ATÁLOGO DE LAS* *L* *ENGUAS* *I* *NDÍGENAS* *N* *ACIONALES*\n\nDe conformidad con los elementos que revisaremos a continuación, sobre el complejo\nasunto de la catalogación de las lenguas indígenas de México, el INALI cuenta,\nprincipalmente, con dos publicaciones complementarias, a saber: un compendio de 150\nmapas titulado *Catálogo de lenguas indígenas mexicanas: Cartografía contemporánea de*\n*sus asentamientos históricos* (México, 2005); y un texto de 256 páginas llamado *Catálogo*\n*de las lenguas indígenas nacionales: Variantes lingüísticas de México, con sus*\n*autodenominaciones y referencias geoestadísticas*, publicado en el *Diario Oficial de la*\n*Federación*, tomo DCLII, número 9; México, 14 de enero de 2008 (este último fue dado a la\nluz también mediante otra edición; consúltense las referencias). Estas dos obras conforman\nla propuesta más avanzada, profunda y detallada –igualmente podemos decir: también\naventurada– que puedan encontrarse sobre el tema en los escenarios académico e\ninstitucional de nuestro país. Los trabajos representan la respuesta que, hasta este momento,\nel INALI ha dado al ordenamiento legal que mandata la publicación de un catálogo de las\nlenguas indígenas. Tal ordenamiento, por su parte, se encuentra enmarcado en una serie de\nreconocimientos sobre las lenguas indígenas nacionales, consignados en la *Ley General de*\n*Derechos Lingüísticos de los Pueblos Indígenas* . Echemos un vistazo a los puntos hasta\naquí vertidos.\n\n*1.1.* *L* *A* *L* *EY* *G* *ENERAL DE* *D* *ERECHOS* *L* *INGÜÍSTICOS DE LOS* *P* *UEBLOS*\n*I* *NDÍGENAS* *(* *LGDLPI* *)*\n\nLa *Ley General de Derechos Lingüísticos de los Pueblos Indígenas* ( LGDLPI ) fue\npromulgada en el mes de marzo del año de 2003. Es, al menos en el mundo hispanohablante, uno de los instrumentos legales más acabados sobre los derechos indígenas, tema\ntodavía poco visible en México, si lo consideramos, por ejemplo, como una de las ramas\ndel Derecho: raro es como asignatura universitaria, o como campo de desarrollo\nespecializado de los abogados, entre otros escenarios. Además de los reconocimientos que\ncitaremos a continuación –entre los que destaca el de reconocer a las lenguas indígenas\ncomo LENGUAS NACIONALES –, es ésta la *Ley* que considera, en su artículo 14, la creación\ndel Instituto Nacional de Lenguas Indígenas ( INALI ), como un organismo descentralizado de\nla Administración Pública Federal. Entre otras de sus atribuciones, dicho Instituto tiene las\nde diseñar y aplicar programas, estrategias y acciones a favor de las lenguas indígenas en\ntorno a una política pública que las conciba, trate y promueva de acuerdo precisamente con\nsu carácter de lenguas nacionales. Repasemos dos de los reconocimientos.\n\nINALI\n\nEjemplar gratuito, prohibida su venta.
sw-mim0-295300-contando-animales
mim0
# KA'VI YO KITÍ\n\n**Emilia Campos**\n\n> KA'VI YO KITÍ\n\n_Mixteco (mim0)_\n\nKua'an iin elefante ko'o rí tikuií.\n\nKua'an uvi jirafa ko'o rí tikuií.\n\nKua'an tu  uni sindiki yukú xi'in  kumi saa  ko'o rí tikuií.\n\nkua'an u'un isu xi'in u'un kíni yukú nu ndikaa tikuií.\n\nxínu uxa kití tyìtyi  s`àta     kua'an rí nu ndikaa tikuií.\n\nIsuta una sava saá tu ììn tiaká  nùu tikuií.\n\nNdá'yu ndika'a tyéé, tyi kúni rí ko'o rí tikuií. Yóó kú ndó yu'vi  xini ndika'a.\n\nxí'i iin elefante tikuií xin ndika'a.\n-----\n# YITÚN MANGO\n\n**Emilia Campos**\n\n> YITÚN MANGO\n\n_Mixteco (mim0)_\n\nXini sii ndi ku'un ndi  ve'e  sì'i tyée ndi.\n\nIyo iin itún mango yé'e  ña, kua'a ní saa xáa nda'á nu.\n\n´Xíni sìi ní yu tise'e yu sàta itún mango. Ndà  iin na kùví kuni yu'u.\n\nNdúku yivá yu yù'ù yu'ú tyikòyó. Ndúku si'í yu yù'ù  nuu kíxi kití. Nda iin na kùvi ndani'i yu'u.\n\nIì, ndàni'ín  tiná sana si'í tyée yu'u.\n\nNuu yu nda'á itún. Ta ndànumi si'í tyée yu'u.
maj-ebible-AC7_5_1
maj
’E̱i̱ najmi kitsjáha̱ a̱nte xi ka̱ma ts'e̱, ndaha nku te má ka̱ma ku̱a̱sín tsu̱ku̱. Tu̱nga kitsúya títjuhún ra̱ nga tsjáha̱ nga ka̱ma ts'e̱ e̱i̱ má tintsu̱bo̱o nd'a̱i̱ ko̱ nga ntje̱ xi s'e̱he̱ a̱skahan ta̱ ka̱ma ts'e̱, ndaha tsa najmi tjíhi̱n ntí Abraham kui ni̱stjiu̱n.\r\rNti̱a̱ná b'a̱ kitsú yaha̱ Abraham nga ntje̱ xi s'e̱he̱ k'úéntu má nga najmi kui ts'e̱, ko̱ nga xu̱ta̱ musu̱ n'e̱ ma, ko̱ nga ñju unchan nú tjíhin un sku̱e̱he̱.\r\rB'a̱ kitsú ya Nti̱a̱ná: “An ts'inko̱kju̱a̱ xu̱ta̱ xi musu̱ ts'i̱ín maha̱. A̱skahan i̱ncha ku̱i̱tju yo̱ ko̱ ts'i̱íntsjona a̱nte xu'bi̱.”\r\r’Nti̱a̱ná b'a̱ kitsúhu̱ nga ts'i̱ín ni circuncision, tu̱ xi b'a̱ ts'ín sa̱kúchji ni nda xi y'éndako̱. Kui b'a̱ maha, nk'ie nga kitsihin Isaac ko̱ nga ja tjíhi̱n jin ni̱stjin, Abraham kits'íhi̱n ni circuncision. Isaac b'a̱ ta̱ kits'íhi̱n Jacob, ko̱ Jacob b'a̱ ta̱ kits'íhi̱n ntí xi te joho̱, xi kama ntje̱ cháná.\r\r’Kits'ínnchi̱ni̱hi̱ já nts'e̱ Kuse ko̱ tsatéñaha̱ xu̱ta̱ xí tjín a̱nte Egipto̱. Tu̱nga Nti̱a̱náhá tsasinko̱ho̱ Kuse\r\rko̱ kits'ínkj'a t'axíhi̱n ngayjee̱ kju̱a̱'un xi kisatéjin. Kitsjáha̱ kju̱a̱nkjintak'un na̱nka̱ ko̱ kju̱a̱nda nginku̱n nda̱ faraon, xi nda̱ rei̱hi̱ xu̱ta̱ Egipto̱. Nda̱ rei̱ kitsjá xáha̱ Kuse nga ka̱ma nda̱ títjuhu̱n xu̱ta̱ Egipto̱ ko̱ nda̱ k'aku̱hu̱ ngayjee̱ xu̱ta̱ xi tjín ni'yaha̱ nda̱ rei̱.\r\r’A̱s'a̱i kis'e kjintíá ko̱ kju̱a̱'un chánka ngayjee̱ a̱nte Egipto̱ ko̱ a̱nte Canaan, má nga tjíntu ntje̱ cháná. Najmi ta̱ kisakúhu̱ ra̱ nichine.\r\rNk'ie nga kint'é én Jacob nga Egipto̱ tjín tuni̱ñu̱, kits'ínkji ntíhi̱ xi ntje̱ cháná maha ni̱yá xi tjuhun.\r\rKo̱ ni̱yá xi ma joho Kuse tsakúchjihi̱ yjoho̱ já nts'e̱. B'a̱ ts'ín kikiehe nda̱ faraon xu̱ta̱ xi ts'e̱ Kuse.\r\r’A̱s'a̱i b'a̱ kitsú Kuse nga ngju̱a̱i̱chj'a Jacob xi na̱'mihi̱ maha ko̱ ngayjee̱ xu̱ta̱ xi y'aha̱ ra̱, xi cháte ko̱ kan ún maha.\r\rB'a̱ ts'ín j'aik'iejñaha Jacob Egipto̱ ko̱ yo̱ k'ien. Ta̱ yo̱ ya i̱ncha k'ien ntíhi̱ xi kama ntje̱ cháná.\r\rA̱skahan ngji s'eyanji Jacob nanki Sikem, má nga tíjña tsjó xi ts'atse Abraham nga kitsjáha̱ to̱ontaba ntíhi̱ Hamor.\r\r’Nk'ie nga tsichu tiña ni̱stjin nga ts'i̱íntjusun Nti̱a̱ná ni xi kitsúya títjuhu̱n Abraham, 'yún nkjin kama sa xu̱ta̱ná xi kik'ientu Egipto̱.\r\rA̱s'a̱i tsatéxuma yo̱ kj'a̱í nda̱ rei̱ xi najmi be Kuse.\r\rKui xi ts'ana̱cha̱ha̱ xu̱ta̱ná ko̱ kits'ín'uhu̱n ntje̱ cháná. Kits'ín kju̱a̱'yúhu̱n ra̱ nga k'u̱éntu masen ntíhi̱ tu̱ xi ku̱a̱yáha.\r\r’Kui ni̱stjiu̱n kitsin Moise ko̱ Nti̱a̱ná kisasíhi̱n Moise. Jan sá kamaha̱ xi cháha̱ nga kikuhu̱n.\r\rNk'ie nga kis'ejña masen, ta̱kjíhi̱n nda̱ faraon jakj'áha̱ ko̱ kits'íncháha̱ xi nkúhu tsa ntíhi̱ maha.\r\rB'a̱ ts'ín tsangiyaha Moise ngayjee̱ ni xi maha̱ xu̱ta̱ Egipto̱. Nku nda̱ chánka kama. Kinchja̱ ko̱ tse ni xi kits'ín.\r\r’Nk'ie nga jehe̱ yachán nú Moise, ani̱ma̱ha̱ nibaha̱ ra̱ nga ngjitsubek'ún xu̱ta̱ xinkjín, xi xu̱ta̱ Israel.\r\rNk'ie nga kikie nga tín'e'uhu̱n nku nda̱ xi ntje̱ Israel tje̱he̱n ra̱, tsasinko̱. Kits'ínk'ien nda̱ Egipto̱ xi b'a̱ kits'íhi̱n. B'a̱ ts'ín kits'ín ngajoyaha ni xi tín'ehe̱ nda̱ xi ntje̱ Israel tje̱he̱n ra̱.\r\rA̱t'aha̱ b'i̱ kitsú Moise nga kits'ínnkjink'un: “Ka̱mankjihi̱n xu̱ta̱ xinkjíán nga an ts'i̱ínchjénna Nti̱a̱ná tu̱ xi ka̱ma nda̱íhi̱ ra̱ xu̱ta̱na̱.” Tu̱nga najmi b'a̱há ts'ín kits'ínnkjink'un xu̱to̱.\r\r’Ni̱stjin xi ma ndyjuu̱n kikie Moise nga jo já xi ntje̱ Israel tje̱he̱n ra̱ tíi̱ncha kjánko̱ xinkjín ko̱ mjehe̱ nga ku̱a̱tekj'áíyaha̱ jóo̱. B'i̱ kitsúhu̱: “Jun já, nts'o mahanu xinki̱u. ¿Á ta̱ jun tín'e'uhu̱n ru̱u xinki̱u?”\r\rA̱s'a̱i nda̱ xi títs'ín'uhu̱n nda̱ xinkuu̱ kitsuniña Moise nga b'a̱ kitsúhu̱: “¿Yá xi kitsjá xáhi nga ji xi ka̱mai nda̱ k'aku̱ni̱ ko̱ nga cha̱se̱i̱hi̱ tsa nda ko̱ tsa najmi nda tín'ei̱?\r\r¿A ko̱hó an mjehi n'e̱k'ienní xi nkú ts'ín kin'ek'iein nda̱ Egipto̱ kujña̱?”\r\rNk'ie nga kint'é Moise éi̱n, tsanka ko̱ ngjik'iejña a̱nte Madian. Yo̱ y'ejñasún ko̱ yo̱ kis'entuhu̱ jo ntí.\r\r’Nk'ie nga j'a yachán nú, nku ntítsje j'aisehe̱ Moise a̱nte kixiu̱ tiña a̱sunntu tje̱nki̱ Sinai. A̱jihi̱n nku na̱'yá ntsje̱ xi títi tsakúchjihi̱ yjoho̱.\r\rKama nkjúhu̱n Moise nk'ie nga kikie ni xi tíma chjihi̱ ko̱ ngjise tiñaha̱ tu̱ xi ku̱a̱se̱ sisihi̱n ra̱. Tu̱ kint'éhé nta̱ha̱ Nti̱a̱ná nga b'a̱ kitsúhu̱:\r\r“An xi Nti̱a̱ha̱ ntje̱ cháhi̱, Nti̱a̱ha̱ Abraham, Isaac ko̱ Jacob.” Ts'atsé nkjún Moise ko̱ najmi kama k'un nga tsase.\r\rB'a̱ kitsú Nti̱a̱ná: “N'e̱sjei tja̱ba̱xín ntéhi̱, a̱t'aha̱ a̱nte nkjúhún má nga kabisinjñai.\r\rTíbe kju̱a̱ni̱ma̱ xi tíf'a xu̱ta̱ xi ts'a̱n xi tjíntu Egipto̱ ko̱ tínt'e nga un tíi̱ncha maha̱. Kaf'ái̱je̱n tu̱ xi ts'in nda̱íhi̱ ra̱. T'endai yjohi̱. An ts'inkjíhi Egipto̱.”\r\r’Najmi kits'ín mjehe̱ jóo̱ Moise nga b'i̱ kik'ihi̱n: “¿Yá xi kitsjá xáhi nga ji xi ka̱mai nda̱ k'aku̱ni̱ ko̱ nga cha̱se̱i̱hi̱ tsa nda ko̱ tsa najmi nda tín'ei̱?” Tu̱nga kuihí Moise xi kama chjihi̱ ntítsjehe̱ Nti̱a̱ná a̱jin na'yá ntsje̱ xi títiu̱. B'a̱ ts'ín Nti̱a̱ná kits'ínkjihi̱ ra̱ ko̱ kik'a̱i̱ xáha̱ nga kui xi kama nda̱ k'aku̱hu̱ xu̱ta̱ná ko̱ nga ts'i̱ín nda̱íhi̱.\r\rKui xi kik'onsje xu̱ta̱ná Egipto̱. Yachán nú tjíhin kits'ín kju̱a̱nkjún ko̱ ni xi tsakúchji kju̱a̱chánkaha̱ Nti̱a̱ná Egipto̱ ko̱ a̱jihi̱n Ntáchak'un Niu̱ ko̱ a̱nte kixiu̱.\r\r’Kui Moise xi b'a̱ kitsúhu̱ xu̱ta̱ Israel: “Nti̱a̱ná kjésíntje̱n nku nda̱ profeta̱ xi nkúhu an. A̱jinnu̱u ku̱i̱tjuhu.”\r\rKui Moise xi y'ejñajihi̱n xu̱ta̱ nga kama ñjakú nk'ie nga y'entu a̱nte kixiu̱. Kinchja̱ko̱ ntítsjee̱ a̱sunntu tje̱nki̱ Sinai ko̱ ta̱ kinchja̱ko̱ ntje̱ cháná. Kik'a̱i̱hi̱ nga tsjáná én xi ts'ínk'íéntu tík'unná.\r\r’Tu̱nga ntje̱ cháná najmi kama mjehe̱ nga ku̱i̱nt'é'éhe̱n. Tu̱ sahá kits'ín t'axín ko̱ kama mjehe̱ nga k'o̱óya ngáha Egipto̱.\r\rB'a̱ i̱ncha kitsúhu̱ Aaron: “N'e̱ndani̱ nti̱a̱ xi tsjén títjunni̱, a̱t'aha̱ najmi yai̱ mí nihi xi kamaha̱ Moise, nda̱ xi kik'onsjeni̱ Egipto̱.”\r\rA̱s'a̱i i̱ncha kits'ínnda nku turu̱ nti̱a̱ ko̱ kits'ínk'ien chu̱ nga kitsjáha̱ chje̱. Kits'íntsjoho̱ ni xi ntsja kits'ínndako̱ho.\r\r’A̱s'a̱i Nti̱a̱ná najmi ta̱ kits'ínsihi̱n ra̱ xu̱ta̱ xu'bo̱. Kitsjántehe̱ nga ts'i̱íntsjoho̱ niñu xi tjín nk'a ján. B'a̱ kama xi nkú ts'ín tjít'a xu̱ju̱n éhe̱n Nti̱a̱ná xi y'ét'a já profeta̱:\r\rJun xu̱ta̱ Israel, ¿a ahán kik'a̱i̱nú chje̱,\r\rnk'ie nga tintsu̱bo̱o a̱nte kixiu̱ yachán nú tjíhin?\r\rNi'ya najyuntehe̱ ní nti̱a̱ Moloc\r\rko̱ niñuhu̱ nti̱a̱ Renfan tsankinko̱o.\r\rSénni̱stjin kin'endo tu̱ xi n'e̱tsjoho̱ru̱u,\r\rkui nga kjin ts'inkjíhi̱nu̱u xi tje̱hen a̱stu̱n Babiloni̱a̱.\r\r’Kits'ínnda Moise ni̱nku̱ najyunte xi bakúchji nga Nti̱a̱ná tíjñajihi̱n xu̱ta̱ xi ts'e̱. Kin'enda xi nkú ts'ín kisakúchjihi̱ nga ka̱manda. B'a̱ ts'ín a̱nte kixiu̱ kis'ejñaha̱ ra̱ ntje̱ cháná ni̱nku̱ najyuntee̱ xi nkú nga kitsú Nti̱a̱ná.
tzh-books-209
tzh
**lum te chamen winike** [ ba ] ‘el difunto\n\nestá tirado en el suelo’ *Sin.:* **kilil**\n\n*Morf.:* **jil -il.**\n**jiltes** *v.t.* dejar ⇒ **hiltes** *Morf.:* **jil -tes.**\n**jim** **1** *v.t.* mover (el brazo en un\n\nmovimiento brusco y circular);\n\ntirar, aventar (con un movimiento\ncircular del brazo, algo que se va\ngirando); agitar (cabeza) ◊ **la sjim**\n**sk'ab** [ pe ] ‘hizo un movimiento\nbrusco del brazo (horizontal y\ncircular)’ ◊ **la sjim bel te tone** [ tp ]\n‘tiró la piedra (que se fue girando\nen el aire)’ ◊ **la sjim sjol** [ pe ] ‘agitó\nla cabeza (como diciendo no)’.\n**jim** **2** [ ca, pe ] *v.t.* destruir, desbaratar\n\n⇒ **jin** - **la jim naj** [ ca ] ‘destruí la casa’.\n**jimil** ( *Pl.* **jimajtik** ) [ ba ] *adj.pos.* ladeado,\n\ninclinado (cabeza) ◊ **jimil sjol wayal**\n\n[ ba ] ‘está durmiendo con la\ncabeza ladeada’ *Morf.:* **jim -il.**\n**jimoch'** [ ox, tp ] *s.* honda, tirador\n\n⇒ **jihmuch'** *Morf.:* **jim -och'.**\n**jimts'uj** [ ba, gu ] *v.i.* caerse, irse de\n\nlado (por tener sueño) ◊ **jimts'uj ta**\n**ti' k'ahk'al yu'un swayel te mamale** [ ba ]\n‘el anciano se cayó súbitamente\nen la orilla del fuego por sueño’\n\n - **jimts'uj sjol yu'un snikobal** [ gu ] ‘se le\ninclinó súbitamente la cabeza por\nsu somnolencia’ *Morf.:* **jim -ts'uj.**\n**jimts'un** [ ba, gu ] *v.t.* tirar súbitamente\n\nde un empujón; inclinar\nsúbitamente (cabeza) ◊ **ya jimts'un**\n**hahchel teme laj yutone** [ ba ] ‘si me\nregaña lo voy a tumbar de un\nempujón’ ◊ **la sjimts'un ta ora sjol**\n**k'alal ilot yu'un te xchebal yach'ixe** [ gu ]\n\n‘inclinó súbitamente la cabeza al\n\nser visto por su segunda novia’\n*Morf.:* **jim -ts'un.**\n**jin** *v.t.* destruir, desbaratar, arruinar,\n\ndañar, deshacer, arrasar, derribar,\ndesorganizar ◊ **ya jin te jnaje** [ gu ]\n‘voy a derribar mi casa’ ◊ **banti a**\n\n\n**jinawan, ja' yilel i sk'op riosi** [ ca ] ‘lo que\nvino a desorganizar a la gente, al\nparecer es la palabra de Dios’\n*Dial.:* pe, *var.* ca ⇒ **jim** **2** **.**\n**jinel** *s.* destrucción ◊ **ma' skuentahuk**\n\n**ajinelik** [ ba ] ‘no es para su\ndestrucción’ [Slocum *et al.* 1999]\n*Morf.:* **jin -el.**\n**jip** **1** *v.t.* lanzar, tirar, botar ◊ **jipa k'axel**\n\n**ta namal** [ pe ] ‘tíralo lejos’ ◊ **la sjip te**\n**nalaxe** [ gu ] ‘lanzó la naranja’ ◊ **la**\n**jip hilel te a'tel ta rancheria ya'iyele** [ pe ]\n‘dejé más o menos botado el\ntrabajo en la ranchería’.\n**jip** **2** *adv.* sólo, único ⇒ **hip.**\n**jipil** ( *Pl.* **jipajtik** ) *adj.pos.* colgado,\n\nsuspendido ◊ **jipil ya xway ta yutil**\n**ch'en te sots'e** [ pe ] ‘el murciélago\nduerme colgado en una cueva’\n\n - **jipil a cham te winike** [ tp ] ‘el hombre\nmurió colgado’ ◊ **jipil ts'usub ta ste'el**\n\n[ tp ] ‘la uva está suspendida de su\nrama’ (véase figura 22) ◊ **jipilix ta**\n**ba k'ajk' te ti'bale** [ ox ] ‘la carne ya\nestá colgada arriba del fogón’\n*Sin.:* **jok'ol** *Morf.:* **jip -il.**\n\nFigura 22. **Jipil** ‘colgado’\n\n**jipk'uj** [ gu, ox ] *v.i.* caerse, arrojarse\n\nbruscamente desde una altura\n\n - **jipk'uj koel ta te'** [ gu ] ‘se cayó\nbruscamente del árbol’\n*Morf.:* **jip -k'uj.**\n**jipk'un** [ gu, ox ] *v.t.* arrojar con fuerza\n\ndesde una altura ◊ **la sjipk'un koel**\n**smoral ta baj ch'en** [ gu ] ‘arrojó su\n\n\njipk'un\n## j\n###### 293
toc-ebible-MT6_18_1
toc
la̠qui̠ xli̠lhu̠hua cristianos ni̠ natacatzi̠y para huix kalhxteknímpa̠t. Huata caj xma̠n huá Quintla̠ticán hua̠nti̠ hua̠k catzi̠y hua̠ntu̠ huix tlahuápa̠t, y cumu xlá acxtum ta̠lamá̠n pus nama̠xqui̠yá̠n mintaskahu hua̠ntu̠ lakcha̠ná̠n.\r\r’Ni̠ ca̠ta catu̠huá cama̠akstokuilí̠tit hua̠ntu̠ xtapalh tumi̠n hua̠ntu̠ anán uú nac ca̠quilhtamacú, porque antá uú catu̠huá hua̠k ma̠laksputuy xalu̠hua y hua̠k laktzanka̠ko̠y, xa̠huachí uú tzamay kalha̠naní̠n hua̠nti̠ tla̠n natakalhán.\r\rHuata mejor luu xatlá̠n pi̠ caj luu lhu̠hua hua̠ntu̠ lacuán tascújut caca̠tlahuátit y luu xta̠chuná cumu la̠ a̠ cama̠akstokuili̠pi mintumi̠n nac akapú̠n antanícu ni̠lay ne̠cxni pasay xalu̠hua, y ni̠tu̠cu ma̠laktzanke̠y, xa̠huachí na̠ ni̠para kalha̠ná antá ni̠lay lakchá̠n xlacata nakalhán.\r\rPorque antanícu huixinín nama̠akstokuili̠yá̠tit mintascujutcán pus na̠ antá huilachá nahuán mili̠stacnicán.\r\r’Milakastapu xta̠chuná cumu la̠ li̠maksko hua̠ntu̠ makskolé̠n xli̠hua̠k mintantumi̠nica, pus para huá tla̠n milakastapu xli̠lanca nac mintantumi̠nica nakalhi̠ya taxkáket.\r\rPero para huá milakastapu ni̠tlá̠n li̠lacahua̠nana, pus xli̠ca̠lanca mintantumi̠nica xalakaca̠pucsua lamaj nahuán. Pus para hua̠ntu̠ li̠lacahua̠nana ni̠ kalhi̠y hua̠ntu̠ tla̠n taxkáket xli̠ca̠na pi̠ xalaktzanká̠n lápa̠t nahuán nac milatáma̠t.\r\r’Ni̠para cha̠tum chixcú tla̠n ca̠ta̠scuja cha̠tiy patrón aktumá quilhtamacú, porque acxni̠ nata̠scuja y nakalhakaxmata cha̠tum pus huá chú cha̠tumli̠tum juerza nakalhakaxmatmakán y nasi̠tzi̠niy; xa̠huachí ni̠lay catitá̠scujli porque ni̠ catitláhualh hua̠ntu̠ nali̠ma̠peksi̠cán. Pus aquit clacasquín pi̠ luu li̠huana̠ caakatá̠kstit hua̠ntu̠ cuaniputún: Cha̠tum chixcú ni̠lay li̠pa̠huán Dios cumu lá xpu̠chiná y natlahuay hua̠ntu̠ li̠ma̠peksi̠y, y para na̠ huatiyá a̠má quilhtamacú nali̠pa̠huamparay xtumi̠n cumu lá xpu̠chiná hua̠nti̠ nakalhakaxmata hua̠ntu̠ nali̠ma̠peksi̠y.\r\r’Pus na̠chuna li̠túm luu clacasquín pi̠ caakatá̠kstit hua̠ntu̠ camá̠n ca̠huaniyá̠n: Ni̠ picutá luu akatiyuj cali̠latapá̠tit hua̠ntu̠ nali̠hua̠yaná̠tit cha̠li cha̠lí la̠qui̠ tla̠n nalatapa̠yá̠tit, y na̠ ni̠para huá xpa̠lacata milhaka̠tcán hua̠ntu̠ nali̠lhaka̠naná̠tit cali̠taakatzanké̠tit. ¿Lácu pi̠ ni̠ catzi̠yá̠tit pi̠ a̠tzinú li̠macuán quilatama̠tcán porque huá Dios quinca̠ma̠xqui̠ni̠tán, ni̠xachuná quintahuajcán; y na̠chuna li̠túm quimacnicán luu li̠macuán ni̠ xachuná quilhaka̠tcán?\r\rCaj luu cacatzí̠tit, a̠ma̠ko̠lh lactzu spu̠n hua̠ntu̠ takosa nac ca̠u̠ní̠n xlacán ni̠ tachana̠nán, ni̠ tamakalana̠nán y ni̠para tatlahuay xpu̠cuxicán antanícu natama̠qui̠y para xcuxicán osuchi hua̠ntu̠ natamaclacasquín. Pero huata huá Quintla̠ticán hua̠nti̠ huilachá nac akapú̠n xlá cha̠li cha̠lí ca̠ma̠xqui̠y xtahuajcán hua̠ntu̠ tla̠n natali̠latama̠y, y stalanca catzi̠yá̠tit pi̠ huixinín a̠tzinú luu lactali̠pa̠hu ni̠ xachuná cumu la̠ a̠ma̠ko̠lh lactzu spu̠n.\r\rPus luu caj caquila̠huaníhu, ¿tícu la̠ huixinín para ma̠rí liakatiyuncán y li̠taakatzanke̠cán hua̠ntu̠ caj sacstu xlacata, pi̠ tla̠n cahuá chú nama̠li̠huaqui̠y ca̠na̠ caj aktum hora xlatáma̠t para aya amajá ni̠y?\r\r’Pus cumu para chuná, ¿túcu xpa̠lacata huixinín picuta ma̠rí li̠ta̠katzanke̠tapa̠yá̠tit xpa̠lacata milhaka̠tcán hua̠ntu̠ nali̠lhaka̠naná̠tit? Huata luu cuentaj caca̠tlahuátit a̠ma̠ko̠lh lactzu xánat hua̠ntu̠ sacstucán tastactapu̠li̠y nac ca̠tuhuá̠n, xlacán ni̠ tascuja y ni̠para tatlahuay hua̠ntu̠ xlacán natali̠lhaka̠nán.\r\rPero aquit lacatancs cca̠huaniyá̠n pi̠ ni̠para huá a̠má chixcú hua̠nti̠ xamaká̠n quilhtamacú rey xuani̠t hua̠nti̠ xuanicán Salomón, ma̠squi xli̠ca̠na pi̠ luu lhu̠hua ca̠ta lacli̠pe̠cuánit xalacuán lháka̠t hua̠ntu̠ xlá xca̠lhaka̠y, ne̠cxnicú lay macatá̠xtucli xlacata chuná nalhaka̠nán luu li̠lakáti̠t cumu la̠ a̠ma̠ko̠lh lactzu xánat.\r\rCumu para huá Dios chuná lakli̠lakáti̠t li̠huana̠ ca̠ca̠xya̠huay a̠ma̠ko̠lh lactzu li̠cúxtut hua̠ntu̠ la̠nchú li̠lakáti̠t tayá̠nalh nac ca̠tuhuá̠n, pero caj cha̠lí o tu̠xama naxnekko̠y, naca̠cán y natamacpu̠cán nac ca̠lhcuya̠tni, ¿lacpuhuaná̠tit chú pi̠ huata huixinín ni̠ luu catica̠li̠ta̠katzanké̠n? ¡Xli̠ca̠na luu lani̠tátit porque ni̠lay aksti̠tum li̠pa̠huaná̠tit!\r\rHuá xpa̠lacata cca̠li̠huaniyá̠n, ni̠ luu akatiyuj cali̠látit xa̠huachí ni̠ luu cali̠taakatzanké̠tit hua̠ntu̠ tla̠n nali̠hua̠yaná̠tit osuchí hua̠ntu̠ nali̠lhaka̠naná̠tit cha̠li tu̠xama.\r\rPorque lhu̠hua cristianos hua̠nti̠ ni̠ talakapasa Dios caj luu xma̠nhuá tali̠taakatzanke̠tama̠má̠nalh hua̠ntu̠ tamaclacasquín, pero ni̠chuná caca̠macasta̠látit hua̠ntu̠ xlacán tatlahuamá̠nalh, porque huixinín kalhi̠yá̠tit cha̠tum Mintla̠ticán hua̠nti̠ huilachá nac akapú̠n hua̠nti̠ naca̠maktakalhá̠n, xlá aya catzi̠y hua̠ntu̠ huixinín maclacasquimpá̠tit cha̠li cha̠lí.\r\rPus huata huixinín mejor huá calakpuhualacapítit la̠ta huí xli̠ma̠peksí̠n Dios xa̠huachí calaktzaksátit hua̠ntu̠ xlá lakati̠y; para chuná natlahuayá̠tit acali̠stá̠n xlá naca̠ma̠xqui̠yá̠n la̠ta túcua huixinín maclacasquimpá̠tit.\r\rNi̠ huá caucxilhlacachipítit hua̠ntu̠ namaclacasquiná̠tit xala cha̠li quilhtamacú o xala tu̠xama, porque la̠ta cha̠liyá̠n xkakati̠lhay acxnicú tasiyuy xatúcuya̠ taaklhú̠hui̠t li̠mín eé quilhtamacú.\r\r’Ne̠cxni caputza̠nani xtala̠kalhí̠n hua̠ntu̠ tlahuani̠t minta̠cristiano xlacata huix tla̠n nali̠huaniya, la̠qui̠ acali̠stá̠n Dios na̠ ni̠chuná naputza̠naniko̠yá̠n xli̠hua̠k hua̠ntu̠ titlahuani̠ta mintala̠kalhí̠n y chuná chú nama̠xoko̠ni̠yá̠n.\r\rPorque Dios na̠chuná naca̠putza̠naniyá̠n mintala̠kalhí̠n chuná cumu la̠ huix xca̠putza̠naniya xtala̠kalhi̠ncán minta̠cristianoscán; y chuná cumu la̠ ca̠ma̠xqui̠ya xtaxoko̠ncán minta̠cristianoscán xlá na̠chuná nama̠xqui̠yá̠n mintaxokó̠n.\r\rPus, ¿lácu chú tla̠n liucxilhniya xtala̠kalhí̠n cha̠tum minta̠cristiano, xta̠chuná cumu la̠ a̠ catalakaxtapuchá y lacatanu̠ma nac xlakastapu actzu pokxni, pero para huata huix chú ni̠para tzinú maklhcatzi̠ya pi̠ na̠ talakaxtapuni̠ta y huix tlak lanca palhqui̠m hua̠ntu̠ lacatanu̠má̠n nac milakastapu?\r\rY na̠chuna li̠túm para huix ni̠ catzi̠ya pi̠ na̠ talakaxtapuni̠ta, ¿lácu chú tla̠n li̠catzi̠ya huaniya minta̠cristiano: “Cakalhi̠ke̠ya tzinú, pala u̠clacama̠xtuyá̠n tamá actzu pokxni hua̠ntu̠ lacatanu̠má̠n nac milakastapu”?\r\r¡Aksani̠ná! Mejor huata pu̠lh huix calacama̠xtúcanti tamá tlak lanca palhqui̠m hua̠ntu̠ lacatanu̠má̠n nac milakastapu la̠qui̠ chuná luu tla̠n nalacahua̠nana y luu tla̠n nalacama̠xtuya a̠má actzu pokxni hua̠ntu̠ lacatanu̠ma minta̠cristiano.\r\r’Ni̠ caca̠ma̠xquí̠tit chichí̠n hua̠ntu̠ xatasiculana̠tlahu caxtilá̠nchahu chi̠mpara xamaktum caj natasi̠tzi̠y y naca̠li̠kospasayá̠n; y na̠ ni̠para huá paxni caca̠lakmacapítit xalactapara̠xlá y lacuán perlas xlacata xlacán caj natalacta̠yami̠y.\r\rCa̠huanipá Jesús:
cpa-ebible-J31_3_1
cpa
Hiug¹² tøa¹² dsøa¹jni mi³ca¹u¹lé² ca²dsiog³ dsa² roh¹³ jniang³, dsa² ca¹ŋi³he¹³ jǿg³ hi² lah¹dsóh² ŋøh²hning lah¹té¹² jǿg³ dsøg¹². Lah¹dsóh² jmoh²hning lah¹jøng² tiá².\r\rHi² jøng² báh³ jmo¹² hiug¹² jín³ hi² hioh¹² jéin¹²jni cónh¹ jín³ jǿg³ siíh², hi² nang³jni hi² ma²ŋi²nio³ dsa² ma²lán¹² tsih² quian¹jni lah¹té¹² jǿg³ dsøg¹².\r\rDsa² roh¹³ jniang³, dsio¹ ma²ca¹jmoh³hning hoh¹² ja³cog² dsa² roh¹³ jniang³, ju³ lah¹la² cueh¹²hning dsa², ju³ lah¹la² tsa¹cueh¹²hning ca²dsiog³dsa. Dsio¹ báh³ jøng².\r\rMa²ca¹jmo¹ dsa² héi² jǿg³ ja³ta¹ni¹ dsa² quián¹² Jesús, hi² hnóh¹hning dsa² roh¹³ jniang³. Dsio¹ báh³ mi³hoh³hning dsa² lah¹héi² ja³tiógh¹dsa calah juu¹². Mi³jøng² lé² ŋi¹nio¹dsa ju³lah dsio¹ ŋi²nio³ dsa² mi²ti¹ ni³ Diú¹³.\r\rHa¹chi² ma²ca¹hiei¹dsa quiah¹² dsa² tsa¹hé² jǿg³ ja³ŋi²nio³dsa ta³ quiah¹² Jesucristo.\r\rJøng² dsio¹ báh³ mi³ho³ jniang³ dsa² lah¹héi². Mi³jøng² cøng² ta³ tiagh³ jniang³ quianh¹³dsa hi² dsa¹he¹dsa jǿg³ quiah¹² Diú¹³.\r\rCa¹dsianh¹³jni cøng² si² quiah¹² dsa² quián¹² Jesús. Jøng² hniu¹ Diótrefes cán² ni³. Tsa¹hniu¹dsa jǿg³ quieg¹.\r\rHi² jøng² hǿa¹³ báh³ jní² jǿg³ ha²lah jmo¹² dsa² héi² na³ma²ca¹dsiég¹jni ja³ná³. Hliú² hi² hlaih¹³ jmo¹²dsa. Jǿg³ hlaih¹³ lø²liúh²dsa quieg¹ jní². Jø¹² bí³ tsa¹cuøh¹²dsa dsa² roh¹³ jniang³ cøng² neng¹² hniú¹². Jin³ tsa¹cuø¹dsa jǿg³ hi² jmo¹ dsa² roh¹³ jniang³ jian¹²dsa lah¹jøng². Cu¹dsie¹² tióg²dsa dsa² roh¹³ jniang³ tø¹cøg¹² ju³ná³ ca¹cuø¹ dsa² roh¹³ jniang³ cøng² neng¹² hniú¹². Ha¹chi² ma¹cuø¹ Diótrefes hi² lán¹² dsa² héi² dsa² roh¹³ jniang³.\r\rJøng² dsa² roh¹³ jniang³, tsa¹lëh³hning dsa² jmo¹² hi² hlaih¹³. Jmáh¹lah hi² dsio¹ jmóh³hning. Dsa² quián¹² Diú¹³ báh³ dsa² jmo¹² hi² dsio¹. Ha¹chi² cue¹²dsa Diú¹³ ju³lah dsa² jmo¹² hi² hlaih¹³.\r\rJue¹² dsa² ma³ca¹juúh² jǿg³ dsio¹ quiah¹² Demetrio. Lah¹dsóh² dsøg¹² jǿg³ jøng². Di³ lah¹jøng² báh³ juúh² jní² calah. Ma²ŋih³hning té¹² jǿg³ quieg¹jni.\r\rMa¹dsio¹² jǿg³ chi² hi² mi³juǿi³jni hning². Di³ tsa¹hno¹jni dsianh¹³jni jǿg³ quianh¹³ si².\r\rLë́²jni nei³jni ta³tí³ la² hi² ŋi³dsii¹jni jǿg³ ja³ta¹ni¹ jniang³.\r\rJu³ŋih³hning ju²hiúg¹ dsøa¹². Haih² dsa² jenh² quián² jniang³ jǿg³ quiánh²hning. Jøng² juaih¹³hning lah¹jan² lah¹jan² dsa² jenh² quián² jniang³ hi² haih³jni jǿg³ quiah¹²dsa.\r\rJní² báh³ Judas, dsa² ca¹ŋo² quianh¹³ Jacobo. Lán¹²jni dsa² jmo¹² ta³ quiah¹² Jesucristo. Dsianh¹³jni cøng² si² la² quiánh² hniah¹², dsa² ca¹hia¹ Jmi² jniang³. Hnio¹ báh³ dsa² hniah¹². Ma²neng¹² gug² tai³ Jesucristo hniah¹².\r\rJu³jmo¹³ Diú¹³ hiug¹² jín³ hi² huø³ dsǿa¹²dsa ja³cogh² hniah¹². Ju³cuø³dsa ju²hiúg¹ dsøa¹². Hiug¹² cu¹té¹² hniang¹dsa.\r\rHiug¹² lǿ² lø¹i³dsianh¹³jni si² hi² he³jni ha²lah lǿa¹² jǿg³ quiah¹² Diú¹³ jmo¹ hi² liúg² jniang³. Cónh¹jøng² lah¹dsóh² ma²hniuh¹² dsianh¹³jni si² hi² juǿi³jni hniah¹² hi² tsa¹cuúh³ hniah¹² jǿg³ dsa¹hén² cøng² jǿg³ jøng² hi² ma²ca¹cuø¹ Diú¹³ quiah¹² dsa² quián¹²dsa, jǿg³ ma²hé² jniang³.\r\rDi³ cónh¹ tsa¹lenh¹³ hniah¹² ma²ŋi²tiogh¹² ca²dsiog³ dsa² tsa¹hniu¹ jǿg³ quiah¹² Diú¹³ jøa³ ja³tiogh³ hniah¹². Ma²lǿih² tsa¹chi² jǿg³ ta¹canh¹³ dsa² héi². Juúh²dsa hi² dsio¹ dsǿa¹² Diú¹³. Di³ hniu¹dsa jmo¹dsa lah¹lǿ² dsǿa¹²dsa hŋiah¹²dsa. Tsa¹hé²dsa hi² lán¹² Jesucristo Juu¹³ jniang³.\r\rJøng² mi³dsian¹³jni hoh¹² hniah¹² jǿg³ ma²ŋih³ hniah¹² ja³cog² dsa² hóg¹. Di³ ca¹liúg² Juu¹³ jniang³ dsa² hóg¹ ja³mi³tiogh³dsa huø¹ Egipto. Ni³ jøng² mi³ca¹lég²dsa ca¹jmo¹dsa ca¹ŋi¹hén² ca²dsiog³ dsa² hóg¹ ju³lah dsa² tsa¹hé² jǿg³ quiah¹²dsa.\r\rJø¹² bí³ lah¹jøng² ca¹ŋi¹ŋë́² ca²dsiog³ ángeles mi³ca¹løa¹ tsa¹ma¹tøa¹² dsǿa¹²dsa ta³ ca¹cuø¹ Diú¹³. Tsa¹ca¹mi¹ti¹dsa jǿg³. Jøng² ca¹tangh¹² Diú¹³ guio¹juǿi¹. Ja³tsa¹jní² jøng² báh³ ma²tiogh³dsa ta³lah¹jií¹ jmai³ ja³mi¹rø¹² Diú¹³ jǿg³ quiah¹² ja³ca¹lah¹já¹dsa.\r\rCónh¹ calah siíh² ca¹mi¹léi¹³ Diú¹³ hi² dsa¹tiogh¹² dsa² ti³re² dsag³ jøa³si² jmai³ ŋi² ja³já¹³ jmai³ ŋi² ja³dság¹ jmai³ ca¹dsǿh²dsa juøi² Sodoma quianh¹³ juøi² Gomorra quianh¹³ juøi² tioh¹³ cøg¹². Jǿg³ hlaih¹³ mi³dsii¹² dsa² tiogh³ ja³jøng² quianh¹³ hio¹³. Jø¹² bí³ mi³cu²jmáh²dsa dsa² ŋioh¹² jian¹²dsa. Jøng² ca¹mi¹dsian¹² Diú¹³ dsa² héi². Ca¹dsǿh²dsa juøi².\r\rTiog¹³ báh³ jmo¹² dsa² tiogh³ jøa³ ja³tiogh³ hniah¹² hi² hlaih¹³ møa¹² dsǿa¹²dsa. Jmáh¹lah jǿg³ siíh² báh³ dsø²jiag¹² dsǿa¹²dsa. Tsa¹tøa¹² dsǿa¹²dsa jǿg³ quiah¹² Diú¹³. Jǿg³ hlaih¹³ quián¹²dsa ángeles chian² ŋi¹juǿi¹.\r\rHa¹chi² ca¹jmo¹ Miguel lah¹jøng², dsa² lán¹² juu¹³ ángeles jian¹²dsa, jmai³ ca¹tsë́²dsa quianh¹³ dsa² hlanh³ ja³mi³cang¹ dsa² hlanh³ jmø²ŋǿ¹² quiah¹² hlai³ Moisés. Ha¹chi² ca¹tí² dsǿa¹² Miguel hi² cuúh¹dsa dsa² hlanh³ dsag³. Ha¹chi² ca¹jí²dsa. Cónh¹ ca¹juúh²dsa: “Ju³jé³ Juu¹³ jniang³ hning²,” ca¹juúh²dsa.\r\rSiíh² báh³ jmo¹² dsa² tiogh³ jøa³ ja³tiogh³ hniah¹². Jǿg³ hlaih¹³ juúh²dsa jǿg³ tsa¹ŋi¹²dsa. Lah¹jøng² báh³ jmo¹²dsa lah¹lǿ² dsǿa¹²dsa ju³lah ma²ŋi¹² jáh² jmo¹². Hi² jøng² dsa¹hén²dsa.\r\r¡He³ báh³ juǿi²dsa! Ma²ŋi²nio³dsa dsi³cah³ hlai³ Caín. Hniu¹dsa líh²dsa cog³. Jøng² ma²ca¹tánh²dsa hi² hlaih¹³ ca¹jmo¹ hlai³ Balaam. Tsë́²dsa ju³lah ca¹tsë́² hlai³ Coré. Jøng² dsan²dsa ju³lah ca¹jon¹ dsa² héi².\r\rHlaih¹³ jmo¹²dsa ja³tiogh³dsa mesa quianh¹³ hniah¹². Tsa¹goh¹²dsa tónh²dsa juu¹² jmáh¹lah jǿg³ quiah¹² guiog³dsa. Lán¹²dsa ju³lah lǿa¹² jneng¹² tsa¹jmë́² hi² cán² dsí² ha² juúh¹ ca¹qui² ca¹re² jneng¹². Lán¹²dsa ju³lah lǿa¹² hma² tsa¹ca¹hǿi² mǿi² mi³ca¹tǿ² ja³mi³hai¹. Jøng² ca¹quiúh¹dsa hma². Cu¹dsie¹² ma²ca¹hen¹ hma².\r\rJmo¹²dsa ju³lah jmo¹² jmøi² juøh¹² chio¹² qui¹². Mi²léi¹³dsa hi² hlaih¹³ lǿ² dsǿa¹²dsa. Lán¹²dsa ju³lah lǿa¹² quiah¹² neng¹² ca¹ŋi¹cogh¹² juu¹². Ma²ca¹chiág¹ Diú¹³ cøng² ja³dsa¹tiogh¹² dsa² héi² guio¹juǿi¹ ja³tsa¹jní² jmai³ ŋi² ja³já¹³ jmai³ ŋi² ja³dság¹.\r\rJø¹² bíh³ jǿg³ quiah¹² dsa² héi² ca¹hǿ² hlai³ Enoc ma²lǿih², dsa² lán¹² ja³ma²hŋí² dsieg³ hlai³ Adán. Lah¹la² ca¹juúh² hlai³: “Ca¹jái¹jni ca¹já¹ Juu¹³ jniang³. Ta¹lah¹mei¹³ dsa² quián¹²dsa quianh³dsa.\r\rHi² mi¹rø¹²dsa jǿg³ quiah¹² ca¹lah¹já¹ dsa² re² dsag³. Jmo¹dsa ta¹canh¹³ dsa² héi² ca¹lah¹jǿ¹ hi² hlaih¹³ ma²ca¹jmo¹dsa ju³lah ca¹lah¹jǿ¹ jǿg³ hlaih¹³ hi² ca¹quián¹dsa Diú¹³,” ca¹juúh² hlai³.\r\rDsa² tsa¹tøa¹² dsǿa¹² jǿg³ báh³ dsa² lah¹héi². Tsa¹hiug² dsǿa¹²dsa. Jmo¹²dsa lah¹lǿ² dsǿa¹²dsa. Hiug¹² rú²dsa jmo¹²dsa jǿg³ quiah¹² guiog³dsa. Tsaih¹²dsa dsa² jǿg³ jmá² rǿg². Di³ jøng² hniu¹dsa líh²dsa guiog³dsa.\r\rJu³dsiagh² hoh¹² hniah¹² dsa² roh¹³ jniang³ jǿg³ ca¹juúh² dsa² ma²lán¹² tsih² høh³ quián¹² Jesucristo Juu¹³ jniang³.\r\rDi³ lah¹la² báh³ lǿa¹² jǿg³ ca¹tsáih¹dsa hniah¹²: “Li¹chian² dsa² ŋai¹ jǿg³ ŋái¹³ jǿg³ quiah¹² Diú¹³ ja³ca¹tóh² jø² jmai³, dsa² hniu¹ jmo¹ hi² hlaih¹³ lah¹lǿ² dsǿa¹²dsa,” ca¹juúh²dsa.\r\rDsa² héi² mi³jmo¹ hi² tiágh³ jniang³ ma¹quién¹. Jǿg³ quiah¹² jmøi¹guǿi¹ la² báh³ hniu¹dsa. Tsa¹quin¹²dsa jmi²dsí² quiah¹² Diú¹³.
tzh-books-3
tzh
Yu'un ta melel ya xk'oht ta pasel ah te lok'esbil chapbil k'op, te a'tejpatanetik ya sk'an\nsk'uban sbaj ta:\n\nI. Xchajpanel sbehlal a'teliletik yu'un slekubtesel skuxlejal te bats'il lum ta jay\nchajp ts'umbaliletik yu'unuk ay lekil ayinel sok lekil kuxinel jich bin ut'il:\nsts'unel lekil we'el uch'elil ta k'altik, skanantayel bats'il ts'unub awalil,\nskanantayel lum k'inal, manchuk ya yich' tuhunel te uts’inwanej jay chahp\nsok chopol poxetik bin ya yuts'in te lum k'inal.\n\nTe jch'ujunel k'op ya spasbey sbelal bin ut'il ya xchajpan sok ya slekubtes\njay chajp a'telil ya spas te swinkilel bats'il lum sok ts'umbaliletik, soknix ya\nyich' ta muk' te yomol a'tel skaj te ja' kaj stalel k'ayinel.\n\nII. Xchajpanel sok ya’beyel sbehlal ch’uhunel k’op sok sbehlal mahtantesel te\nbats'il lum ta jay chajp ts'umbaliletik te ja' nix ya yochelinik, banti pajal ya staj\nte lumetik sok ja’ chikan bit’il smuk’ul te jpam lum.\n\nIII. St’unbeyel sbelal ta sna’beyel sbaj sok kanantayel sk’uhlejel stalel kuxlejalil,\nte yomol p’ijil jol o’tanil, bintik snopojlan, sok bin ya xchiknaj ta sme’il tatinej\ntalel k’ayinel lumetik sok bats’il ts’umbaliletik jich bit’il chapal ta ch’uhunel\nk’op ini.\n\nIV. Yak’el sok yipintesel te sp'ijubel bats'il ts'umbalil ta yantik talel k'ayinel sok\nyantik k'opojeletik, ya sk'an:\n\na) Te nojptesel ta ts'ibajel sok p’ijubtesel, jichnix ts'akaluk ta kaj, ma’ba\ntojbil, xchaplejal, ich'bil ta muk' stalel k’ayinel sok k'opojelik;\n\nb) Te sp'ijubtesel te bats'il nojpteswanejetik sok yak'el p'ijubtesel ta jujun\npam lum;\n\nc) Ya yich’ koltayel ta tak’in te nohpjun bats'il ts'umbaliletik mach’atik\nyakal ta k’axel ta yanyantik kaj nopjun;\n\nd) Te spukel ta halel te sbelal p'ijubtesel ta cha’ chahp k'opojel, ja' me\nya yich' ich'el ta muk' te sbelal snojptesel sok sp’ijubel te bats'il lum\nsok ts'umbaliletik, sok,\n\ne) Te spasel sok sbelaltesel te chapbil nojptesel ya yak’ ta na’beyel\nsk’oplal sok ya kanantay te bin muk’ sk’oplal yu’un stalel k'ayinel\nlumetik sok bats’il ts'umbaliletik sok te bin tulan skoplal ta stojol slum\nk'inal México; ja'nix jich, ya spuk ta jalel te pajal ayinel ta cha’chahp\nkuxinel, ta banti mayuk uts’inel sok mayuk slabanel ts'umbalil.\n\nV. Muk'ubtesel te bit'il chajpanbil sbelal poxtayel, ich’biluk ta muk' spisil stalel\nskuxlejal ants winik, chikan bin stalel k'ayinel sok nix ya yich' ich'el ta muk' te\nme’iltatinbil poxtaywanej, yu'un tsakaluk ya xlekub sok ta melel ya stajik te\nlekil poxtayel.\n\nVI. Yipintesel te ochelil yu'un ayuk lekil sok ts'akal we'el uch'elil, banti ich’ bil ta\nmuk’ te sk’ayel talel te lumetik, ja'i chapbil k'op ini ja' me ta stojol te alnich'an.\n\nVII. Slekubel ayinel te lumetik sok bats'il ts'umbalil ta banti ya syom sbah\nswinkilel lum sok banti ya x'atejik ta spajel sok skuxel yo’tanik, te bintik ya\nyich’ pasel yu’un ayuk yochelik ta stahel koltayel yu'un spasel sok\nslekubtesel snahik, jich nix smuk’ubtesel te bintik ya xtuhun ta lumetik, ta\nskanantayel binti joytabil yu’un sok te sk’ayel talelik, jich nix bit’il te sp’ijilal\nsok me’iltatinbil a’tejibaletik.\n\nVIII. Yipintesel te ts’akal yak’el yochel bats'il antsetik, banti ay pajal ayinel ta slejel\nsbelal slekubel bats'il lum ta jay chajp ts'umbaliletik; ayuk yochelik ta\np'ijubtesel ta nopjun, ja' nix jich ayuk yochel ta stahel bin ay yu'un sok\nyu’untayel slum k'inalik; ayuk yochel ta yak'el sk'op ta slumal, yakuk spuk ta\nhalel sok yich’el ta muk’ te yochel ants winiketik ta bahlumilal.\n\nIX. Yipintesel sok smuk’ubtesel te spukujibal behk’opojibaletik bin ya yak’\nsts’aktiklan sbaj te bats'il lum ta jay chajp ts'umbaliletik, ta spastiklanel sok\nsmuk’ubtesel te muk’ul bejetik, ch’albil bejetik, pukujibal k’op sok ch’oxtak’in\nk’opojibaletik.\n\nX. Yak’el sok yipintesel yu’unuk te bats'il lum ta jay chajp ts'umbaliletik ya staj,\nya ya’telin, ya spas, sok ya skanantay te spukujibal behk’opojibaletik sok\nyach’il a’tejibaletik, banti ya slekubtes te banti ya xk’ax te k’opetik sok\nchajpajibal yantik a’teliletik, banti yakuk stukin sk’opik sok sk’ayel talelik.\n\nXI. St’unbeyel sbelal bit'il ya xju' ya stukin te spukujibal behk’opojibaletik te\nbats'il lum ta jay chajp ts'umbaliletik ta banti jun pajal ay yochelik, pajal ayinel\ncha’chajp kuxinel, ta banti mayuk uts’inel sok mayuk labanel yu’un ya\nxchicnaj ah te yantik ta chajp te sk’ayel talel bats’il ants winiketik.\n\nXII. Koltayel ta ya'teltayel lum k'inal sok stajel slekil we’el yuch’el te jay chajp\nts'umbaliletik, banti ya xkoltaywan ta stajel ban k’alal ya xtukin te tak’in, yak'el\nat'elil, yotsesel yach'il a'tejibaletik sok nix ek te me’iltatinbil a’tejibal ta k’inal,\nyu’un ya xmoh ah te ya’telik sok jich ya staj ah te jun pajal koltayel ta smanel\nsok schonel bin ya xtukin yu’unik.\n\nXIII. Chajpanel sbelal kuxlejal ta stojol swinkilel lum ta skoltayel te beyumal bats’il\nants winik, teme li’nix ta sjoylejal sk’inalel México sok nix ta yan lumetik, ja’\nta stojol ya yich’tiklan pasel:
nch-books-11
nch
TELPOKATL: Kejni na axnikixmati keman tlatsinkui meetstli,\ntejchiuilis, tlauel ouij nikitas kemaj chikajtok.\n\nKOLI: Amo ximotekipacho nokonej, tlan axtikaxilia\nkenijki tijmachilis inoj meetstli, uajka xijtlachili\nkuamej. Kemaj ta tijneki tikitas tlan chikajtok\nmeetstli, xitsonteki se istakuitstli uan tlan tikitas\nxoxouia, uajka kijtosneki chikajtok meetstli, uajka\nuelis tikuatsontekis uan amo kualos inoj kuauitl\ntlen tijtekiuis. Tlaj amotikasi se istakuitstli, uajka\nxitsonteki se xokomekatl, tlan tlkitas ayo, uajka\nnopa selik meetstli tlan amo ayo uajka nopa\nchikajtok. Uan kiampa, kemaj selij meetstli\nnochikuauitl tlen tijtsontekis uajka tikitas kipia miak\natl, yeka tlauel kualo. Uajka amo xitsonteki.\n\nTELPOKATL: Tlaskamati notata, ama ayakmo nitsontekis\nkuauitl san kemaj ueli tonali, nitsonekis kemaj\nchikajtok meetstli, ijkino amo kualos.\n\nJonas Felix Santiago\n\n*TLATSKAKETLTLATSKAKETL*\n# K iijtoua itstoya se maseuali tlen tlauel tlatsiuiyaya\n\nuan axkeman momilchiuayaya, uan nopa kena,\nkinelpaktiyaya kikuas elotl; se tonali, kinnauati\nikoneuaj ma kikuitij elotl ipan se temila, uan nopa\nikoneuaj yajke, uan kema asitoj nepa kanpa eltoya\nnopa temila kiitato itstok iteko; nopa konemej\naxkimatke tlaya kichiuase uan moiljuijke... Tlan\ntimokuepase uan axtijuika elotl, nopa totata\ntechkuauitekis... Uan naman, tlaya tijchiuase,\nmoiljuijke... Nijmatojka kiijtok se tlen nopa konemej;\ntiyasej ipan ne seyok mili, uan no kiitatoj itstok iteko...\nUan naman... kiijtojke sampa tiyase ipan seyok mili\nmoiljuijke nopa konemej, uan sampa kiitato itstok\niteko tlen nopa seyok mili, uan ijkino nenke nochi\ntonali nopa okichpilmej.\n\nTonilik uan sampa yano, uan kenipa axkipantijke se\nmili kanpa axakas iteko; ijkino panotiyajke tonali uan\naxuelke kiichtekise se elotl inik kiuikilise itata, uan\n\nkeman nopa tlakatsi tlatskaketl kiyolmelajke inik\naxonka elotl, san tlen kualanki, uan kiniljuik kenke\ninkiijtoua axueli inkijualika elotl, na nias namantsi uan\ninkiitase, tlalochtli nias nijkuiti elotl, uan nopa\ntlatskaketl moketstejki uan yato... keman asito ipan\nse temila, neka uejka ipan miltlateno ijkatoya iteko,\ntlalochtli monechkauik kanpa eltoya tlen achi\nuejueyi elotl, uan moiljuik, naman kena... nijkuas elotl\nmejkatsa xoxouik uan kitejki se uan pejki kikua xoxouik\nnopa elotl... Uan kema kiistejki ualoua nopa mila\niteko, axkimatki tlaya kichiuas uan yolik kiijtok\n“Nijnekiskia ma nechpikika ni elotl itotomoch uan\nijkino, mejkatsa itstos iteko, na kuali nijkuajtos nopa\nelotl, uan nelia, keman kimachilijtejki mokuepkia se\nelookuili uan ijkino mokajki, pampa nopa elookuilmej\naxueli kamati ayojkima uelis motlajtlanis ma sampa\nmokuepas maseuali...\n\nYeka nochipa keman se kixipeuas se elotl, elotlantitla\nse kinpantiaj elookuilime; kiijtoua nopa tlatsiuini,\nnopa yaj elookuilime.\n\nRefugio Miranda San Román\n\nHidalgo\n\n*TOALTEPEKOTOALTEPEKO*\n# T oaltepeko tlauel kuajkualtsij\n\npampa nochi titlapaleuiyaj\ntlentijpixtokej tlachpampaj\nika pakilistli titekitisej.\n\nTojuantij nochi tijmatij\npampa timopaleuisej\nma tijtokakaj ipan totlal\nyeka timotekipachouaj.\n\nNanamej kalijtik\nuan tatamej milaj\nkonemej momachtijtokej\nijkinoj pano tonemilis.\n\nTlakamej ipan inintlatsinkuil\nikakikistli uan itonali\n\nmaseualmej ika imelajka teechiaj\npampa kipiasej kuali pixkilistli.\n\nTiakaj, nochisan ma tiakaj\nnepa kaltlamachtiloyan\nkanpa tijyeekotij miyak tlamantli\nika toyoltsij, ika pakilistli.\n\nTotatauaj techpaleuisej\nijkino timomachtisej\ntlentijpiasej miyak tlayejyekoli\nkemaj yoksejko tiitstosej.\n\nIpan toaltepeko onka\nmiyak tlamantli tlen\ntlakamej kichijtokej san\nuejka ixnesi yejyetsitsij kali.\n\nIka inin nimonauatiya\nnikan tlami nokamanal,__\nsan nijnekiskia nochi\nanmechpaktis.\n\nEusebio Maldonado Badillo\n\n*KALTLAKUALISTLIKALTLAKUALISTLI*\n# T ojuantij tlkaltlakuajke yaloua, tijmatkej kej se ueyi\n\niluitl, nochi toteixmatkauaj timonechijkojkej.\nNotata kinnotski nochi tlanejmej ankij kipaleuijkej\nkalchijki. Kuajkualtsij tochai tijpixtokej namaj, yeka\ntiyolpakij.\nNonana uan noauiuaj mopaleuijkej kinimiktljkej nauij\nkuapelechmej uan kinchijkej uejueyij ixpepechtli.\n\nIjnaltsij tiisakej tojuantij, tiasakakej ika miyak pakilistli.\nNechka tlajkotona asiko nochaj se tlachixketl, se\nueuentsij nelkuali iyolo, notata kamanaltik iuaya.\n\nNoueyitata yejyektsitsij xochikostli kichijki, na uan\nnomachikniuaj tijpaleuijkej kisosojkii sempoualxochitl.\nTeipaj kixixinki se achi kuauitl tlen teokuauitl,\nkinchijchijki pilkuamapeltsitsij uan kinxochiyotijki.\n\nNechka tlajkotona kikixtijkej ixpepechtli, san pokejtok, ajuiyak\nmijmiyotiya ipokyo.\nNijtlachilijtok notata kiketski ome pilkuamapeltsitsij\nkaltsompaj, kintlachiyaltij siuatlampaj. Teipaj kitlejkoltijki se\nueyi tamali. Tlachixketl nojkia itstoya nopanoj. Kuali nijkajki\nkenijkatsaj tlatlatojki, pampa nopanoj nechka niitstoya.\n\nKemaj tlanki tlanojnotsa tlachixketl, notata pejki kimimiloua\nixpepechtli kaltsompaj, teipaj kimajkajtejki inik ma uetsi\ntlalchi, sekij telpokamej san kichixtoyaj ma uetsi ixpepechtli,\nsan kej uetski nimaj kitlalochtijkej ten kuatenoj, nepa\nkikuatoj.\n\nTeipaj tipanokej kalijtik, nopanoj tlateixpantijki tlachixketl,\nkitlalijki kuamapeltinij, sempoualxochitl, kantelaj, kopali,\npopochkomitl, iyatlaxaxanoli, uinoj uan tlajtsoyoj\ntlaxkalyoyomitl. Nochi tikonemej san titlakaktoyaj, pampa\nnotata ijkinoj techiluijtoya ma axtipasolnemikaj kemaj\nmochiua se tekitl o kemaj uejueyintij motekiuiyaj. Tlachixketl\ntlakaajki ipaj naui kaltech, teipaj nochi technotskej ma\ntitlatsikuinikaj ika uinoj, na achi miyak nijtoyajki uinoj tlaltipak,\nteipaj tlanauatijki ma tikuakaj ixpepechtli.\n\n¡Nelia ajuiyak ixpepechtli!\nNamaj mojmostlaj tlkilnamikij kenijkatsaj tijtlakualtljkej tochaj\npilkuamapeltsitsij noja majmantok kaltsompaj uan sekij\nkinajoktok nonana ne kaltsakamapilijyaj.\n\nRutilio Mendez González
mam-books-23
mam
|Col1|TUME'L YOL|Col3|\n|---|---|---|\n||||\n\n\n|Tume'l yol: A'e'ts kye ta yol aje nkukytx'ixhpu' kye ta taq'u yol, ta tse'nxhte, ixh axh ti' ta tume'l yol ntsatma b'ampo, tse'n tnab'li, tume'l, la'j, b'anaxh, nachq'il ixh aje tilo' ntsa'oksla', to ta yol Mam nej njats'ib'et twuts te ta yol aje njat-tx'ixhpu'. Tidi qgano': Ostqilal kye ta tume'l yol aje|Col2|Tume'l yol: A'e'ts kye ta yol aje nkukytx'ixhpu' kye ta taq'u yol, ta tse'nxhte, ixh axh ti' ta tume'l yol ntsatma b'ampo, tse'n tnab'li, tume'l, la'j, b'anaxh, nachq'il ixh aje tilo' ntsa'oksla', to ta yol Mam nej njats'ib'et twuts te ta yol aje njat-tx'ixhpu'.|Col4|\n|---|---|---|---|\n||tse'nxhte, ixh axh ti' ta tume'l yo ntsatma b'ampo, tse'n tnab'li, tume'l la'j, b'anaxh, nachq'il ixh aje tilo ntsa'oksla', to ta yol Mam nej njats'ib'e twuts te ta yol aje njat-tx'ixhpu'.|tse'nxhte, ixh axh ti' ta tume'l yo ntsatma b'ampo, tse'n tnab'li, tume'l la'j, b'anaxh, nachq'il ixh aje tilo ntsa'oksla', to ta yol Mam nej njats'ib'e twuts te ta yol aje njat-tx'ixhpu'.||\n||idi||qga|\n\n\nb'anaxh ixh ta la'j.\n\n\n|Col1|ADVERBIOS|Col3|\n|---|---|---|\n||||\n\n\n|Col1|Adverbios: Son palabras que modifican a los verbos, adjetivos y al mismo adverbio; indican cantidad, modo, lugar, negación, afirmación, tiempo y duda. En la lengua Mam, siempre se escribe antes de la palabra al que modifica.|\n|---|---|\n\n\nPropósito: Conocer las palabras adverbiales\n\n|Pro|pósito|\n|---|---|\n\nafirmativas y negativas en forma oral y escrita.\n\n|Otsq|inb'il aje|\n|---|---|\n\n\nOj tb'aji kye ta aq'unl aje kb'antel te ta k'wal\nkb'antel tu':\n###### Otsqilal ixh k'okenel kye ta tume'l yol te la'j\n\nixh ta b'anaxh.\n###### K'okenel kye ta tume'l yol te la'j ixh te\n\nb'anaxh te b'inchal ta alchaqkye yol.\n###### K'el ta tume'l te ta tume'l yol te la'j ixh te\n\nb'anaxh kyxhol kye txqantel te alchaqkye\nyol tse'n to kastiy ixh tse'n to ta yol Mam.\n\n\nDurante el desarrollo de las actividades que se\nproponen el alumno será capaz de:\n###### Conocer y utilizar los adverbios de\n\nnegación y afirmación.\n###### Utilizar el adverbio de negación y\n\nafirmación en creaciones de textos libres.\n###### Diferenciar el adverbio de negación y\n\nafirmación entre las demás clases de\npalabras, tanto en español como en\nlengua Mam.\n\nTnejel aq'unl Tnejejel aq'unl PriPrimer ejercicio ~~m~~ er ejercicio\n\n\nQ'manxhi' kye ta skweler tu'n kukyke' ta\ntetsb'alil ixh inkuky-yoli' tib'aj aje nkukyb'incha'\nkye ta xhjal.\n\n\nIndique a los alumnos que observen la imagen\ny comenten la acción que realizan los señores.\n\nTkab'i aq'unl Tkab'i aq'unl Segundo ejercicio Segundo ejejercicio\n\n\nK'enku ta k'loj yol ky'i ta skweler ixh yolinku tib'a\naje ntsatma'.\n\n\nLea el texto con los alumnos y comenten de lo\nque trata.\n\n\nTe qanb'il jun ta xhu'j La pedida de una mujer\n\nJe ojtxi ta qxhjalil Mam a'exhexh toq nkukyjyo' ta Anteriormente los mames acostumbraban buscar\nkylib' ixh ta kyji' aje nkukyb'ana ixh ats aje b'an a sus nueras y al yerno que les gustaba, siempre y\nkyaq'na, kye ta kytat ntoq nkukykawla' kyib' cuando que fueran trabajadores; los papás\nnkyenima junelexh nkyekumpali kyib'. Kyib' ntoq se ponían de acuerdo y se respetaban\nntsakyma': —kumpal ta tme'ala k'okel te nlib', ixh de compadres. Entre ellos se decían:\n~~j~~ un ~~t~~ e ~~l~~ ~~t~~ a ~~tij~~ n ~~t~~ oq n ~~k~~ u ~~t-t~~ saq ~~'b'~~ e: — ~~J~~ o ~~k~~ umpa ~~l~~ ax ~~h~~ ~~t~~ a compadre tu hija va a ser mi nuera, y el otro\ntky'ajola tsajel te nji'. —Yatsji kye pamil ntoq señor contestaba: sí compadre, tu hijo va a ser\nnkukykawla' te b'inchal te ta pyest; yake ta ilib' ixh mi yerno . Entonces la familia planeaba hacer la\nta ji' jyome' naj tu'n kytat. Ta q'opoj ntoq ntsatma': fiesta del casamiento, porque la nuera y el yerno\n—We la' kyinmoje'el, tilo' nkyinjyo' we xhinq, axh ya estaban buscados por los padres. La muchacha\nkukxh ji ntoq ntsatma' te ta xhinq: —Axh tel we'n y y decía yo no me casaré, no estoy buscando\n\nTo k'loj te oxh skweler ixh ky'i ta t-onimj ta\nnaq'tso inkukyke' june'ltel ta k'loj yol ixh\ninkukyq'o' ta kyechal kyaqil kye ta tume'l yol te\nla'j ixh te b'anaxh.\n\nQ'manxhi' tu'n inkukyts'ib'a' kye ta skweler tib'a\nta techal kye ta tume'l yol te la'j ixh te b'anaxh\naje ntsakanet to ta k'loj yol aje makukyq'o' ta\nkyechal to ta ts'ib'enj.\n\n\nEn equipo de tres alumnos y con la ayuda del\nmaestro vuelvan a leer el texto y subrayen los\nadverbios de negación y afirmación.\n\nDiga a los alumnos que escriban sobre las\nlíneas los adverbios de negación y afirmación\nque subrayaron en el texto.\n\nJJwe'i' ~~w~~ e'i' aq'unl aq'unl ~~Q~~ Quinto ejuinto ejercicio ejercicio\n\n\nQ'manxhi' kye ta k'wal tu'n kukyts'ib'a' ta yol o\nqa k'loj yol ji ja' k'okenel tu'n ta tume'l yol te la'j\nixh te b'anaxh como: Nya', tilo', lay, u'u, jo',\nb'anaxh ixh kukxhji.\n\n\nDiga a los alumnos que escriban frases u\noraciones utilizando el adverbio de negación y\nafirmación: No es, no hay, no, no quiero, sí,\ncierto y así es.\n\nQ'manxhi' kye ta skweler tu'n kukyqo' ta\nkyechal te ta tume'l yol te la'j ixh te b'anaxh\ntoje ta k'loj yol.\n\n\nIndique a los alumnos que subrayen los\nadverbios de negación y afirmación en las\nsiguientes oraciones.\n\n###### Inkutke' te ta k'wal kye ta tume'l yol te la'j\n\nixh te b'anaxh to alchaqkye k'loj yol.\n\n|Col1|Col2|\n|---|---|\n\n###### K'el, ts'ib'al ixh k'el ta tume'l kye ta tume'l\n\nyol te la'j axh te b'anaxh, to ta yol xplaj\nixh to kastiy.\n\n|Col1|Col2|\n|---|---|\n\n###### Inkut-ts'ib'a' te ta k'wal ta k'loj yol to ta tyol\n\nMam ixh to kastiy ixh nkutyuk'u' kye ta\ntume'l yol te la'j ixh te b'anaxh.\n\n|Col1|Col2|\n|---|---|\n\n###### B'inchal ta k'loj yol te alchaqkye ti'chq ky'i\n\nta tume'l yol te la'j te b'anaxh, to ta yol\nxplaj ixh to kastiy.\n\n|Col1|Col2|\n|---|---|\n\n###### TSe'n toq to ta tume'l je nej\n\nintlotsab'inchet txqantel ta aq'unl ky'i ta\nalchaqkye tume'l to skwel ixh ti'jxhi' te ta\nskwel.\n\n###### Que el alumno identifique los adverbios\n\nde negación y afirmación en diferentes\ntextos.\n###### Leer, escribir y diferenciar los adverbios de\n\nnegación y de afirmación en lengua\nindígena y en español.\n###### Que el alumno escriba oraciones en la\n\nlengua Mam y en español remarcando\nlos adverbios de negación y afirmación.\n###### Construir textos libres con el adverbio de\n\nnegación y afirmación en lengua\nindígena y en español.\n###### Como en el ejemplo anterior, se sugiere\n\nabordar otras actividades con diferentes\nestrategias dentro y fuera del aula.\n\n165\n\n|Col1|Col2|\n|---|---|
tpp-books2-6
tpp
Xa’ai Palachimó’on ta’an Laklhichimo’okán Pulakchibin de Ignacio de la Llave\n(Malakatamapaxákal, Gaceta Oficial 14 octubre 2008)\nI. Xa lapánat ni Japunú kabal mexiku, ni katsúkul ox\ntapatsan ni ox kabal xllhílat;\nII. Kalánil laqpute’ení lhikix ni jatsoqnút; ni\n(Malakatamapaxákal, Gaceta Oficial 14 octubre 2008)\nIII. Jatsukunú k’unt’i ta’an ka’aqch’ápal ta’an laqmaqxtoqkan\npalak’úlan un ta’an kamakachá’alch ni laqlhichimo’ói\npulakchibinin, xlit’utu jach’itin kabal aqtin ka’álil\njalak’ulanti.\nLaqakáu t’útu palachimó’on (Art. 23). Jantu lai katajuná\nyu talhilakchibinin lapanak:\nI. Yu mach’alkat laqlhichimo’ói pulakchibiní;\nII. Yu t’atapatsai xa mach’alkat ta’an laqlhichimó’okan\npulakchibinin, yu xa mach’alkat talakapuchun, yu\nkatatsúkul tapatsanin;\nIII. Yu xajaxaqalánan lakpulakchibinín un yu bata’ayuch\nyu katapátsal ancha, yu ta’an aqch’apat xpumach’álkat;\nIV.Yu lhistaknan yu katatsúkul tapatsanin un kun laqatan\ntap’ásta;\nV. Ta’ayu’úncha yu katabal xalaj’ái laqatan lha kapóat,\nmachun inch katamakauntíjlal tach yu najunta\nxapalhachimó’on talakapuchun ni yu yuch\nxapalhachimó’on; ni\n\nXa’ai Palachimó’on ta’an Laklhichimo’okán Pulakchibin de Ignacio de la Llave\nVI.Yu Katalhitsúkul aimaqtaqalhinti súlu inch\nkamalakapaxaníkal un kamaostalnichoqókalch ni\nXmaqtaqalninti.\nYu xalaktanchaník ni tapatsanin kun laj’áilapanakni yu\nmapaqaúi lqatalbá’at II, III ali IV, jantu kalaktanchaniyá\ninch katamakauntijlayá xlhílak’an xlhila’at’át’i\npúxankáukau julchan aqtin ka’aqtéinil palka’úlan.\nLaqap’uxant’áti palachimó’on (Art. 24). Yu ta’an tataqxtó\nxamakanan palhachimó’on jantu lai kapuaqteiniyá\nlakchibinti ni kamakayá xlhílat inchantuká tacha’án pasai\npaklhtan yu talhilakchibiní lapanak; piri yu tabilhanalch\nxlaqmit katataqxtoqlhi yu julchan lak’ulai palahchimó’on\nni kamakaníkal laqtap’ásta yu jantu katá’al pakata’al\nxlhipaqtsajin kabal, yu kalakjunkalch un lichjantu kata’al\nkamalaqasikaná, pur yu anchanú, jantu chunkuná inch\nkanauná pur tichichuncha jantu ka’ál, inchantu kalaqáil\nnixpumach’alkat, ex kaxaqataikaná yu xlhitapax, yu\nbachubachun ka’ulanikaná julchan; inch bachú jantu katá’al,\nexkanaunkanach pubak yu anú lhálat ni kamakapasukanach\nsast’i lak’ulanti, inch ba yu talhilakchibini lapanak yu apálai\nlhu lha’an palak’úlan. Inch ba yu talahilkchibiní lapanak\nyu jalak’ulakan yu aqstanchunin jalak’ulakan katábal,\n\nXa’ai Palachimó’on ta’an Laklhichimo’okán Pulakchibin de Ignacio de la Llave\nkalakjuntaikaná tach yu xatsoqk’ulantichk’an yu\npamaqalhajanin.\nLaqp’uxankis palachimó’on (Art. 25). Yu ta’an tataqxtó\nxamakanan palhachimó’on kamakayá jataqxtoqnut\nxlhilaqakisin malkuyú noviembre xlitamin jach’itin para\nkalak’úlal oqxlaqtan taqxtóat ku batach makakánch, yu\nkatamaktayá yu bamunchyú julchan enero yu ataun\njach’itin; xlhitamin jach’itin kapuaqteiniyá la’at’ui malkuyú\nmayo, para kalak’ulachoqokal a oqxlaqtan pataqxtóat yu\nbatach lakmakakánch yu katamaktayach, yu bamunchyú\njulchan julio.\nYu laqataqxtóat ta’an talakchibinin xamakanan\npalahchimó’on ali yu alátich lhimákat ba patachun kuná;\npiri in batu’uchun yu jantu xlaqmit kamapsukal, bata’ajantu\nlhu lapánati kamakakaná, tach yu najunta yu\nxapalhachimó’on jalak’ulanti.\nLaqap’uxancháxan palachimó’on (Art. 26). Yu ta’an\ntataqxtó xamakanan palhachimó’on kalhitsukuyá yu\ntichichunch kalaqlo’oxiputuná:\n\nXa’ai Palachimó’on ta’an Laklhichimo’okán Pulakchibin de Ignacio de la Llave\nI. Yu p’únaj oqxlaqtan pataqxtoq:\n(Malakatamapaxákal, Gaceta Oficial 17 octubre 2005)\na) Kapuxkaulaqts’il, kalhilakchibinil ni, inch chunch\njunit kalak’úlal tachunch tumin kachaná ni\ntachunch kataxtuyá yu ataun jach’itin,\nkamapasuníkalch yu laqakis ali laqakáu malkuyú\nnoviembre pur yu aixalhachimo’onu ta’an\nlaqlhichimo’okan pulakchibinin. Aqtin kabal\njach’itin xpumapaxákan yu xamakanan\npalahchimó’on, yu aixalahchimo’onu ta’an\nlaqlhichimo’okan pulakachibinin kalhitsukuyá yu\np’úna laqakaukis oxjulchan malkuyú noviembre\npar kamapásul xatúmin yu tachuncha\nkamapatsayá. Inch yu laqakáu julchan noviembre\njantu kapaxtoqnil oxjulchan, yu xputamaktaná\nkuná yu axlhipaqtan;\n(Malakatamapaxákal, Gaceta Oficial 18 marzo 2003)\nb) Kapuxkaulaqts’il, kalhilakchibinil ni bachuhc\nkanaulh chun yu ta’an talak’ulai xa túmin\nxputapatsak’an ni pulakchibinin, kamapasukalch\nyu julchan lak’ulai yu xapalahchimó’on; ni\n(Malakatamapaxákal, Gaceta Oficial 24 junio 2009)\nc) Kalaqalaqtsila’al ni ni kalak’ulal kun tapasták’at\nyu xat’umin ni yu mapatsai ni yu ailhachimo’onú\nyu laqlhichimo’óiu pulhachibinin, yu mapatsakanch\n\nXa’ai Palachimó’on ta’an Laklhichimo’okán Pulakchibin de Ignacio de la Llave\nyu taun jach’itin tapasá. Yu túmin kamapasukaná\nmalkuyú mayo, ba xpumispákan tachunch túmin\ntamapatsi, kanaunkalch inch oxmapatsanti tach\nyu xlaqmit lhimakapútut kun yu laqatamin\nputapátsa exqalaqalo’oxíkal tach yu xlaqmit\nkamakákal.\nII. Yu tampat’uich pataqxtoq yu chunch lak’ulanti:\n(Malakatamapaxákal, Gaceta Oficial 24 junio 2009)\na) Kapuxkaulaqts’il, kalaqts’ilha’al yu tachuncha\ncha’an t’umin ni tachuncha katamapitsiyá ataun\njach’itin, yu tamapasuich ni pulakchibinin yu\njulchan jalak’ulanikan laka palahchimó’on. Yu\nxlaqlaqts’inka ka’uxpuaná xpumapasúkan yu\nlaqsábal ni masabalanti nix xlhimapatsákan ni\ntúmin ni, inch xlaqmit, yu xlak’uláka yu suncha\nkatamákal yu tach najunta lakapalahchimó’on.\nLaqp’uxantujun palachimó’on (Art. 27). Aqtin ni yu\ntalhichibini lapanak katats’anqal la’at’utu taqxtó’at, ni jantu\nkanáulhi pur tichichuncha ts’anqal un jantu kask’inil lakatin\nyu xa mach’alkat anch ta’alinta, kamalaqasíkal ki jantu\nuxa’an tus a atalaqtan pataqxtoq, nimanch kalkjuntaikal yu\nmaq’aqteijunin.\n\nXa’ai Palachimó’on ta’an Laklhichimo’okán Pulakchibin de Ignacio de la Llave\nLaqap’uxantsajin palachimó’on (Art. 28). Yu ta’an\ntataqxtó xamakanan palhachimó’on lai kamalakpaxákal\npé’ex, inch yu pasái pakltan yu ta’aqxtoqnun tachun yu\ntalhichibiní lapanak katanáulh, bachubachun,\nkamaqxtoqnuná aqtamin tamin jach’itin lakapulakchíbin\nta’an xlipaxta’anta junita ta’an puánachl julchan, xpalhtan\nun xlituntan ni laqlhichimo’ói pulakchibinin, yu aní lhilát\nkamapastak’aniyá yu aláti laj’ai lhachimo’ónun.\nLaqap’uxannajátsi palachimó’on (Art. 29). Yu xamakanan\npalhachimó’on katamakayá taqxtó’at aqtin:\nI. Aqtin yu ta’alhi’alhíta yu talhichibiní lapanak katamákal\njajunta’ín; ni\nII. Inch yu xalhichimo’onú pulakchibinin, kalhináulh kun\nyu batach tabilanálch talhilakchibiní lapanak.\nAqtin yu aní taqxtóat, katalhilakchibininá bamun yu axtoqnú\nyu kataulk’al laka pamasunti ali yu axtoqnú lakchibinti yu\nyaj kamaqsk’íníkalch yu katanául ni yu pasái pakltan yu\nta’aqxtoqnun yu talhilakchibiní lapanak.
nch-books2-8
nch
saN JUaN\naxkinehi iwan mehmelka. Kite:mohe miak tlamantli para\nkitlamakase nopa konetsi pero axtlen onkas.\nTeipa kimoihlihe kipopochwise ika kopalli iwankino\nhenopa welki kochki. Desde panopa tonati kema choka-\nyaya kitlalwiyaya kopalli.\nNopa konetsi tle:n axkema kimehi chichiwalli moiskal-\nti yolik, iwan twipa moyolchikahi, iwan pehi nehnemi.\nKenihkatsa itatawa tlawel kineliyaya kititankeh escuela;\nwankino nopano mokwapki tlawel axkwalli okwichpil,\ntlawel tlatewihetl.\nYeka no:pa tlakatl moihlihi para ma: kikwa:ltik iwan\nitiota maehli totatsi, para ma: kiyahwechi. No:pa tlakatl\nmochiyaya para no:pa konetsi axmolkwaltlaliyaya. Nopa\nkonetsi kiamatiyaya san yas a:lteno maltiti.\nKema mawiltiyaya ika a:tl, no:pa a:tl mosonewayaya\nwan ya: no:pa tlawel kinmatiyaya.\nYeka kema welis yas escuela, ya: axkana yowiyaya ika\na:teno, se welta kema kitato a:temo iwaya iwampoyowa\nkema itstoyah tleho a:teno, pehi mawiltiya ika a:tl wanki-\nno no:pa a:tl mosonehi:\nYeka nopa mowampoyowa nochi mihe, nochi atokokeh.\nNo:pa itatawa no:pa koneme yahe kikwalanito no:pa to-\ntatsi iwan nohia itatawa okwichpil pero inihwa:ntih axt-\nle:n kichi:he pampa inokwichpil ya: san konetsi.\nTle:m achiyok kichihe kiahwake iwan no:pa okwichpil\nsan istoya. Itiota no:pa okwichpil kema kiitak, pero no:pa\nitiokone san istok kiahwak iwan kiihlihi:\n-Tla tiyolpaki achiyok ipan a:temitl iwan ipan axkana xi-\nistoti ipan a:temitl.\nWankino Juan kinankilihi itiota:\n-Tla tineki, ma niya, pues kena niyas. San nineki se fa-\nvor: xine:chmaka se kwatopilli para noohwi.\nNo:pa totatsi kimakak se kwatopilli, iwan no:pa okwi-\n\nsaN JUaN\nchpil yolpaktok yahi ika a:teno, kampa kalakitgo wika\ntiahi pero nama mochhi weyi tlamanili iwan kakistik se\ntlamantli. Kema tlanki no:pa tlamantli no:pa okwichpil\n(Juan) polih kiihtowa para no:pa okwichpil kichih ichi\nipan no:pa a:tl.\nYeka ipan kema asi sempowalli wan nawi ipan junio\nmestli tlawel tlawe:tsi iwan tlatomoni pampa no:pa tonati\nno:pa San Juan.\nIpan no:pa mestli (kakistik) tlakakisti iwan ya: tlamawa-\ntiya ichinanko ipan a:tl.\n\nEL HIJO DEL TRUENO
maz-books-38
maz
**68**\n\n\nno es obvia. En general, se respeta el criterio de exhaustividad en el análisis de todas las\nformas mazahuas del corpus.\nEn tercer lugar, tenemos las advertencias gramaticales, que ocupan los primeros diez\nfolios del libro. También en esa parte del texto hicimos varias intervenciones editoriales\npara hacer más visible la estructuración del contenido y facilitar la comprensión de la exposición, que a veces resulta algo difícil de seguir. Para este fin, se asigna una línea separada a todas las expresiones del mazahua que Nájera pone como ejemplos –generalmente\ncon glosa– para ilustrar el tema en cuestión, pero sin interrumpir la continuidad del texto.\nAdemás, esos ejemplos se numeran del (1) al (69) y muchas formas quedan agrupadas\nbajo un mismo número, señaladas por minúsculas, si se siguen de forma inmediata en el\ntexto, ya sea a manera de paradigma o simplemente como enumeración. La glosa en español se pone entre comillas (que no se usan en el original) si la traducción aparece como\ncita, lo cual es el caso la mayoría de las veces, pero no se marca si está integrada al texto en\nforma de paráfrasis. De nuevo, veamos un fragmento del texto para apreciar la naturaleza\nde las operaciones editoriales:\n\n(6) Disposición de las advertencias\n\na. en el original (ej. folio 2r)\n\n[...] y estas tres particulas se ponen\nà parte ante del verbo, y assi para dezir yo veo\ndiremos *tinuu*, tu vees, diremos, *quinuu*, aquel vee,\ndiremos *ynuu*, [...]\n\nb. en la edición\n\ny estas tres particulas se ponen / à parte ante del verbo, y assi para dezir\n(12) a. ‘yo veo’ / diremos *tinuu,* [ti7nu2/u2  1PRS-ver]\nb. ‘tu vees’, diremos, *quinuu,* [ki7nu2/u2  2PRS-ver]\n\nc. ‘aquel vee’, / diremos *ynuu*, [i7nu2/u2  3PRS-ver]\n\nLa reconstrucción fonológica y el análisis morfológico se escriben entre corchetes, o bien\njunto a la forma mazahua si el espacio así lo permite, como en (6b), o bien debajo de ella,\nen un línea separada si resultan demasiado largos.\nFinalmente, decidimos extender la presentación sintagmática –una especie de “versificación” en verso libre– a todo el texto restante en español, aunque esto sea algo poco\ncomún en la edición de escritos en prosa. Sin embargo, hay varias razones para justificar\neste paso: como ya dijimos, una de las metas de la edición lingüística es hacer visible la\nestructuración del texto, lo cual se logra en buena medida tomando en cuenta criterios\nsintácticos y discursivos en la división de las líneas. Y puesto que cerca de 90% del texto\neditado sigue esos criterios (más cerca de 5% correspondiente a las listas), parece coherente\naplicarlos también al 5% faltante ( *i. e.* advertencias y preliminares). Ello hace posible captar\nla argumentación de manera rápida, sin que deba modernizarse la puntuación del texto.\n\n**69**\n*b)* A diferencia de la estructura externa, hay poco que decir sobre el papel de la ortografía en la edición. Como ya apuntamos, seguimos los criterios de una paleografía estrecha, es decir, no modernizamos o normalizamos en términos generales el sistema de escritura empleado en el libro. De todas maneras, conviene hacer algunas precisiones sobre\nciertos aspectos de la transcripción.\nEn cuanto a la reproducción de las letras, merece atención especial el caso de la “ese”\nminúscula, que tiene tres variantes básicas –o alógrafos– en el original: <s> “ese corta” o\n“redonda”, <ſ> “ese alta” y <ʃ> “ese larga”, cuya distribución exacta no es relevante para\neste estudio. [32] Basta con decir que en final de palabra, siempre aparece “ese corta”, mientras que al principio siempre encontramos “ese alta” o “larga”, que prevalecen también\nen medio de palabra. La variante “ese alta” se usa cuando el texto está en redonda, y “ese\nlarga” cuando aparece en cursiva. Dado que esta variación ortotipográfica es difícil de reproducir y no tiene importancia lingüística, en la edición se usa sólo “ese corta” en todos\n\nlos contextos.\n\nOtra alografía característica de la época involucra el par <u, v>, que generalmente\nestá en distribución complementaria: <v> siempre aparece a inicio de palabra, tanto con\nfunción consonántica como vocálica, mientras que <u> ocurre en medio de palabra, también con ambas funciones (para algunas excepciones como *bever* en los folios 26-7, véase\nCap. 4.3). Sin embargo, en este caso se preservan las grafías del original, tal como se acostumbra en una paleografía estrecha del texto. De igual manera no se normalizan las grafías del triplete <i, j, y>, cuya distribución es algo diferente y se tratará también en detalle\nmás adelante (ver Caps. 4.2 y 5.2), como todas las demás observaciones sobre la ortografía\n\nde la *DELM* .\n\nOtros aspectos de la ortografía que se modernizan con frecuencia, pero que se conservan en la presente edición, son la puntuación, la acentuación y el uso de mayúsculas,\nsegún el criterio de no normalizar el texto en cuanto corpus lingüístico que nos trazamos\nal principio. En el ámbito de la puntuación en sentido amplio, pueden distinguirse los signos ortográficos auxiliares y los sintagmáticos. Entre los primeros hay que destacar el calderón <¶>, que en la *DELM* se encuentra por lo regular sólo a principios de capítulo antes\ndel título, aunque su uso no es totalmente consistente y falta en algunos títulos (ff. 1r, 33r,\n81r y 174r), a la vez que se emplea más de la cuenta en otros capítulos (ff. 35r-39r). Los demás signos auxiliares (asterisco, estrella, etc.) se mencionarán junto con las abreviaturas\ny los elementos de adorno. En lo que concierne a los segundos, tenemos el elenco normal\n–aunque algo limitado– de signos sintagmáticos, que incluye el punto, la coma, el punto y\ncoma, los dos puntos, los paréntesis, la interrogación y –de manera excepcional– la exclamación. En la *DELM* no se emplean los puntos suspensivos, las comillas, los corchetes o las\n\n32 La pequeña barra de la “ese alta” tiende a desaparecer –o de plano desaparece– en muchos ejemplares de\nesta letra. También se observan ciertas subvariantes en cursiva por las ligaduras opcionales de “ese larga”\nmás “ese corta” y “ese corta” más “te”.
tzh-books-60
tzh
antsub\n## a\n###### 126\n\n\n**mamal ine** [ gu ] ‘aquel anciano\ncometió adulterio’ ◊ **tahot ta**\n**antsiwijel** [ pe ] ‘lo encontraron\ncometiendo adulterio’\n*Morf.:* **ants -iw -ij.**\n**antsub** *v.i.* volverse adulta (mujer)\n\n - **¿mach'a la ajuin ts'in te k'alal**\n**antsubat yaele?** [ ox ] ‘¿entonces con\nquién conviviste cuando te\nvolviste adulta?’ *Morf.:* **ants -ub.**\n\n**apon** [ ox ] *s.* tumor, postema.\n**apo'** [ am ] *s2.* achihual ⇒ **apu'** π también\n\ndesigna el agua que usa la alfarera\npara lavarse las manos.\n**apu'** *s./s2.* achihual, agua con restos\n\nde maíz molido o de masa,\nen particular por humedecer las\nmanos de quien tortea o la que\nestá en una cubeta abajo de la\ntabla del molino donde se juntan\nlos desperdicios de la molienda\n\n - **te sts'ubil mats' ya yich' ak'el ta apu'**\n\n[ gu ] ‘el residuo del pozol se pone\nen el achihual’ ◊ **ak'a ta apu' te**\n**xkejchemal waje** [ gu ] ‘deja el residuo\nde tortillas en el achihual’ ◊ **lom**\n**k'ajk' i kapu'tiki** [ tp ] ‘quema mucho\nnuestro achihual’ ◊ **ban a'beya yapu'**\n**chitam** [ ba ] ‘ve a darle su achihual\nal puerco’ *NoPos.:* **-il** - **k'ax p'ohlemix**\n**te apu'ile** [ ba ] ‘ya se llenó el\nachihual’ *Dial.:* am **apo'.**\n**apu' oxom,** **apu'il oxom** [ ox ] *s.* olla con\n\nagua donde se humedece uno las\nmanos al tortear *Dial.:* tp **apu' p'in**\n*Morf.:* **apu'** + **oxom.**\n**aroba** *s.* (del español) arroba (unidad\n\nde medida usada para granos)\n\n - **ya jman cheb aroba chenek'** [ gu ]\n‘voy a comprar dos arrobas de\nfrijol’ ◊ **¿jayeb stojol jun aroba te**\n**awixime?** [ pe ] ‘¿cuánto cuesta\n\nuna arroba de tu maíz?’.\n\n**aryax** *s.* cangrejo (registrado en\n\nChitam Uk'um, Pantelhó, ⇒ **yax** **2** ).\n\n\n**asaron,** **asarona** *s.* (del español) azadón\n\n - **laj yej kasaron** [ gu ] ‘se acabó el filo\n\nde mi azadón’ *Dial.:* tp **asarona.**\n\n**askal** [ *var.* **asukal, asukar** ] *s.* (del español)\n\npanela, azúcar ◊ **tey ta Muk'ul Akile**\n**ya xchonot askal** [ vr ] ‘allá en Villa\nLas Rosas se vende panela’\n*Pos.Marc.:* **-il, -ul** - **¿laj bal awak'beix**\n**yaskalul i mayili?** [ tp ] ‘¿ya le echaste\nazúcar al chilacayote?’.\n**asyal** [ ba, tp ] *s.* (quizás del español\n\n*jarcia* ) chicote ◊ **te winike bayel la**\n**yich' asyal namej k'inal** [ tp ]\n‘anteriormente al hombre\n\nle dieron mucho chicote’.\n**at** iI. *s2.* (1) pene ◊ **sijt' yat te tut kereme**\n\n[ gu ] ‘al niño se le hinchó el pene’\n*NoPos.:* **-il** (2) [ pe ] vagina (3) [ tp ]\nclítoris (4) aguijón de insecto\n\n - **lok'emix me yat chabe, ya xchamix** [ pe ]\n‘ya se le salió el aguijón a la abeja,\nya se va a morir’ (5) [ ca, pe ] semilla\ndel chayote (⇒ **bak'** ) ◊ **ayix yat me**\n**ch'uhmate'e** [ pe ] ‘ya tiene semilla el\nchayote’ (6) **yat k'ahk'** *loc.s.(s.+f.n.psr.)*\n(“el pene del fuego”) llama\n\n - **xpulpon ta tihlel yat k'ahk'** [ ba ] ‘las\nllamas del fuego están ondulando’\n(7) [ tp ] **yat ich** *loc.s.(s.+f.n.psr.)* (“el\npene del chile”) tabique interno,\nvena (del chile) ⇒ **chihal** - **lok'esbe**\n**yat me iche, yu'un ma yauk a te we'elile**\n\n[ tp ] ‘sácale las venas al chile, para\nque no pique la comida’.\niiII. *s.a.* [ ba, gu ] tener relaciones\n\nsexuales ◊ **la ya'yikix at** [ gu ]\n\n‘ya tuvieron sexo’.\n**atimal** iI. *s.a.* (1) [ nor, cen ] baño\n\n(hecho de bañarse), ⇒ **atin** - **bajt ta**\n**atimal ta muk'ul ja'** [ gu ] ‘se fue a\nbañar al río’ (2) [ sur ] acto de lavar\nropa ⇒ **atin** *Morf.:* **at -im -al.**\niiII. *s.* (1) [ cen, sur ] lavada (ropa por\n\nlavar o ya lavada) ◊ **kajal jol katimal**\n\n[ ox ] ‘traigo sobre la cabeza mi
unk-books2-2
unk
JUN XTXOLB’IL TAN CHICH’EYAN E’ TNUM\nEJNIN KMON QATANUM EJNIN E’ WUNAQ\nYE CHO’N NASAJ CHIXE’ LE Q’EQ AMA’L,\nTANTU’ YE TAJW’ANIL KY’IKYLO’NIB’ TQ’AB’\nYE XLAPUN YAB’IL YE NAB’I’AJ LE CHIYOL\nXHTYA’N: VIRUS SARS-COV-2“ (COVID-19)\nKyaqil e’ jilwitz komon xetnum ejnin tetz b’ena’ntzi’n, nachi’ilin te’j witz ajkaw tetz\nIV.\nxetnum, tan tab’ne’n ejnin tilwe’n chitzantzal e’ kmon qatanum skyuch e’ wunaq ye\ncho’n nchi’pontzaj le q’eqama’l, tajwa’n puntilku’n kyilej e’1 .\nKyaqil e’ kmon qatanum ejnin e’ wunaq cho’n nsaj chixe’ le q’eq ama’l, b’isb’il mu’xh\nV.\ntane’n kyetz chinajb’il tanpaj jun yab’il nab’i’aj COVID-19, tantu’ puntil ate’tku’t tul\nchikmonil ejnin meb’a’ tana’n chinajb’il.\nTantu’ jun xtxolb’il ato’ tul ejnin tantu’ natzan maqla’n witz yab’il SARS-CoV-2 tan\nVI.\nkyi b’ena’n lo’on, kyinin sk’ul ye junintzi’ puntil xkon qa’n tan maqle’n witz yab’il,\ntajwa’kuninqlo’ chixkon e’ch jilwitz chipuntil qatanum ye cho’n lxomkyen te’j ye\nchipuntil wunaq tul chinajb’il, tul chikmonil ejnin te’j chimeb’i’l. Itzun ye na’ok\nmaqle’n witz ye yab’il, tajwa’nku’n ltz’ol le ajal chipuntil e’ qaky’e’x le xe’iltzaj tan tilwe’n\nchitzantzal. Wi’nin e’ch jilwitz ky’ixb’el ate’ku’nt, chitane’n: kyi nachib’it e’ch b’alaj\nstzib’lal, wi’nintzun sotzek’u’lal tz’ikypon kyaq’un tanpaj kyi’ky chipu’q. Cha’stzuntetz,\nye “Ama’l Iloltetz e’ Kmon Qatanum tetz Mexico”, natzan tan taq’la’n kob’ix stzib’lala’j:\n1 Directrices Esenciales para incorporar la perspectiva de Derechos Humanos en la atención a la pandemia por\nCovid-19 emitidas por la Oficina del Alto Comisionado de las Naciones Unidas para los Derechos Humanos, disponible\nen (Kob’ox xtxolb’il tan tq’la’n chiq’ej wunaq tul ye xlapun yab’il COVID-19, ya’tzun jun stzib’lal tela’ntzaj tan Kmonil\nWitnum B’ena’ntzi’n, tan Taqla’n Chiq’ej Wunaq) http://hchr.org.mx/images/doc_pub/V1.2_Directrices_ONU-DH_\nCovid19-y- Derechos-Humanos.pdf; Mensaje de la Presidenta del Foro Permanente para las Cuestiones Indígenas\nde las Naciones Unidas, disponible en (B’alaj stzib’lal tetz b’ajxon tetz yol tib’aj Chipuntil Qatanum tulaq Witnum\nB’ena’ntzi’n). https://www.un.org/development/desa/indigenous-peoples-es/wp-content/uploads/sites/34/2020/04/\nUNPFII-Chair-statement_COVID19_ESP.pdf; Recomendaciones de la Organización de las Naciones Unidas para la\nAlimentación y la Agricultura, disponible en (E’ch stzib’lal ye natzan Kmonil Witnum B’ena’ntzi’n tan tab’na’n tiba’j\nye k’uxb’e’tz y ejnin e’ awaun) http://www.fao.org/indigenous-peoples/news-article/es/c/1268355/; Comunicado del\nMecanismo de Expertos de las Naciones Unidas sobre los Derechos de los Pueblos Indígenas, disponible en (Kob’ox\nstzib’lal natzan Kmonil Witnum B’ena’ntzi’n tan talcha’n skyb’aj e’ kmon qatanum) https://www.hchr.org.mx/\nindex.php?option=com_k2&view=item&id=1404:covid-19-un-desafio-mas-para-los-pueblos-indigenas&Itemid=266;\nDeclaración del Grupo de Trabajo sobre las Personas Afrodescendientes, disponible en (Kob’ox chiyol e’ “Wi’b’alwi’\nAq’un”, skyib’aj wunaq ye cho’n sajnaq chixe’ le q’eq ama’l) https://www.ohchr.org/EN/NewsEvents/Pages/DisplayNews.\naspx?NewsID=25768&LangID=E; Declaración del Fondo para el Desarrollo de los Pueblos Indígenas de América Latina\ny el Caribe, disponible en (Stzib’lal tetz Ama’l Tan Ch’uya’n e’ kmon Qatanum le ama’l tetz Abya Yala) https://www.filac.\norg/wp/comunicacion/filac-informa/_-filac-emite-declaracion-frente-a-la-pandemia-del-covid-19/; Resolución 1/20 de la\nComisión Interamericana de Derechos Humanos, disponible en (Chiyol e’ wi’tz xtximol te’j chiq’ej wunaq) https://www.\noas.org/es/cidh/decisiones/pdf/Resolucion-1-20-es.pdf; Guía práctica de respuestas inclusivas con enfoque de Derechos\nHumanos ante el COVID-19 en las Américas de la Organización de los Estados Americanos, disponible en (Jun u’j ky’il\ntqanil ye Taq’le’n Chiq’ej Wunaq tul ye xpalpun yab’il COVID-19, tul ye chikmonil e’ Witnum tetz Abya Yala) http://www.\noas.org/es/sadye/publicaciones/GUIA_SPA.pdf; Consideraciones para respuestas nacionales y subnacionales del Banco\nInteramericano de Desarrollo, disponible en (Puntil stza’wb’iltetz tilej Ama’l Tetz Kolol Poq Tetz Ch’uya’n) http://idbdocs.\niadb.org/wsdocs/getdocument.aspx?docnum=EZSHARE-1043693673-50.
ppi-books-2
ppi
XIII. J anum niam chajan e tiñur yib pañchak chajancha pa chkwi e ik janu. Kos\n\npaa nkimol pa njmu o sa ñybwich tpay. Ñumwi wilm-am o i-temso ma mi ha\nbu i hi kyaw.\n\nPaa jaspuypaym pam knawch paa payt wichum nyam wachŕib e ñub yu ik\nchamŕay-ya. Jaspuypaym mir mir wiich yemi ñajan buyu ik j an ibwm.\n\nTñur k-am chyob e j anu yib ha kwar-o k kabchum yus yemi tkñey-ya.\n\nPaa yuch o paa mŕay rab a chus kos myuchuliy mat chamyay, e yub tem\nkajanum ham nya paa jaspuypaym wich, kyaw j an ha ŕme\n\nCh-chyabchu kab-ik wich y yakun sam nya chajanch. Pa jaspuypaym wach e\npaa wi hai. Qlieb wi pa ibm paa tlyew kyaw yu kajan ham nyaa chobka\nKmŕaay chuwiwm nya tñurb kyak ha. Tñurb yak kyak bu yus mirmir yo\npañcha uu ktem ha. Ch-chyab bu hai u chajan ñukwek naman ñubwibu ha\nch-ub ñchwir pay ŕ-am kyaw yu.\n\nUk ik chmib picha\n\nB. Tek ŕal maat he maat wach mŕay klyey ñmatch kubtech ch-ub chyunk chajanch.\nPait paa te chyunkch ma ch-i chublwib knaw jaspuypaym mir mir kajanum nya\nchublim paa chwichu hi kyaw. Paitum chblwiy jaspuypaym yuw uk naman wiich kyaw\nyu pich ñubwi trrchacha\n\nPay sa ñubyu hi kyaw kmŕaar hai yabñwibu yu:\n\nI. Jaspuypayum ñmat e mat yawu j an myaab nyam yib pam btarcha. Wak\nyoochu j an rab yib ch-ub kabwi chwo o ñukwe cabwii kos janu yib tŕmay.\nChapayt chwo tyech aw o chyech nmatch yaw chwo maab e mat ha trchach\nhi kyawa Kos chljach o ñukwe jkayuliy, pa ñmel yib wiy tem-m Ch-chyabch\nkyak hai kabwi wibu yib ha u uya paa jaspuypaym ñmatch e mat wiich.\n\nÑub ñyum chyunk trrchach, janum ŕal maat he wichum nya jana ik, uya.\n\nII. Kabwi ñukwe wi e ik, bu kyu ha paa wach ha paa maat wmknaw ch-uba\nYemy upar ham um trrchach\n\nIII. Kabwik chwiich e chyuwu ñmat e paytum tŕboch trrchach yib ha kajan ham\n\nnya ch-ub Payt chyunk chŕpoch e kury ut knyuw hay kabwik wi nyuw sa chchyaabchl yak kabn-im wich.\n\nIV. Chwi nyuwch, tinur ch-ub mat chajan kwawch kablwi kyak ha sam trrcha-cha\n\nkabwi kunu yus ñubyu:\n\na) Tiñur paa chknawch e tiñur ch-ub nyam chawuyomu kos tkñeyb tem hi,\n\npaa kwawch k kwauup e chawi ha j aspuypayum Chwi kwawchu ha;\n\nb) Jaspuypaym tinur ch-ub chat em kyaw maat chajanch, yowu hak\n\nchkpicha chkwach payt uchpar hi kyaw;\n\nc) Tiñur kch-ub chayom ñrabum paa btarchu ha yuk janum tinurbi;\n\nd) Kwaw wiich ha ŕpo nkyuch yib ha ch-ub kabwik trrchaachu yib ha\n\ne) Chyunk kabwik trrchachum jaspuypaym e ñmatch e kuryut chwich ntmak\n\ntem yib ch-ubya. Mat kubtech ñmatch wi kyaw pich e-ñwak wich ha\nchamŕaych. Ñwa paa mat jkay nyuw o paa ŕumyey, jaspuypaim mat\nwach jkay a chus kaŕitulim paa ch-ub.\n\nV. Raab tem jaan kyo yib ha mat yal ksyei chkwa e wib ha pa ñuba wib ya ñwa\n\nñmatch he ñkami ha kyawa.\n\nÑubwik techum nyam e iwilm maat chebch ha wl nyek.\n\nVI. Kos pañcha chmaab yib, ha pa ujiñch tem Tek wmblwis ñmatchl kyo ha wm\n\nblwiyu. J maañ wich kyaw rab.\n\nVII. Mejorar las condiciones de vida de los pueblos indígenas y comunidades\n\nindígenas y de sus espacios para la convivencia y recreación, mediante\nacciones que garanticen el acceso al financiamiento para la construcción y\nmejoramiento de vivienda, así como ampliar la cobertura de los servicios\nsociales básicos, en armonía con su entorno natural y cultural, sus\nconocimientos y tecnologías tradicionales.\n\nVIII. Muŕiy jaspuypaym paa wl unu yib ha pañcha ch- ubya. Kaŕituliw paa ch\nubcha kos paa ŕyun temya j aspuy paym ñmat e paa wi ha. Paytum tiñur chub ñmatch sal ñukwe aw kabwib ñ-ibum paa chamŕay kos ŕumyey ik wl ch-ub\ntpay.\n\nIX. Kabwik kurrum kwaw e chkj ke kyo eb, u ŕpoch kyo yib ha chajanch hi, kos\n\nwulkaŕpom kyo tem hi kyawa. Ña chajanch hi, kurrum kwawch yib chapayt\ntrkyach kajan wil wiiy kurr rabm chyo kio chkwach y wl ch-eb ch kiaw e ŕwar\nebch haya\n\nX. Chkwa chmi j anm ñwib, pa chknaw hi iyi yemy uuk tŕboch e wib ha kyaw\n\nKurrum wl kwawch e chapayt bam yak ha e ñkak chkwa wibm sa paytum\njanurach. Kwawch chyobch e chwichu ŕupobu ñukwe ktuch ñyum\n\nXI. Jaspuypaym ñwa ñmatl yos ñukwe kj kee o ñukwey ñyom paytum ch-eb\n\nŕpoch hi kyaw, sakyaw kurrum wl kwawch e wl ch-ebch. Kos paa Ryun ya ye\nyok i o kab-ib tem paa chum caŕituliw paa ch-ub kabñywu ham paa chum\nchwich o bjeb ŕlap jkayum yak kaŕituliyi.\n\nXII. Ñukwe aw kabwich trchech j an terab ha tŕmay paa jaspuypaym wach hay\n\nchapayt paam pichtem yib ha. Ñukwe wich kyam ñyum sa ñubwib hi Ñwik\nñukwe kabwi j an rabm yow yib Ñukwel trrchaachu yib yemi chwichu ham aw\nnya chwich chawuyomu, yemi uchpar ham chwich chawuyomuch ya.\nChapayt kŕ-at e chapay k-kwich, kabuik ñmatch nkabwu yib chajanchya. Kos\nwparm ch tem hi kyawa.\n\nXIII. Paa chiyunk tay mŕay ñwal wlkaib ha ch-ubm jaspuypaym ñmatch e\n\njaspuypaym mat jkay nyw mkab kyo ha pa wmbtarch ya. Mat yal klyey nmat\nyal e mat jkay, trrche-ch-ch qaqwar nywum:\n\na) Jaspuypaym yak yaw kabwik maat ch-i chublwib trrchach e kurrum\n\nknyuw hai kos kaŕituliwu wich tem ch-ub ŕpoch ya;
sw-mim0-294635-the-girl-who-didn-t-want-to-go-to-school
mim0
# Ña lo´ o ni xíín ku´ un ka´ vi.\n\n**Jonathan Reyes**\n\n> The girl who gradually learned to go to school on her own\n\n_Mixteco (mim0)_\n\nÑi kivi ta ña Julia Kusíi ni ini ña satyi si´´  i ña taxi ña ndiayu kuña xí´  ña nda mii ka nu ku´  un ña .\n\nsu te nixana nuun kua´  a na, ta  naka´  nda ni ini ña  Julia nakoña ndi kua´  ni nakuali kuxaa\n\nTa ni ndayu ña si´  ña ta kixa´  a xika xa´  a  ña  ndikun ña xata na kuali kua´  a ña.   ta ita ovi na yuvi xito na ni ya´ a ña kua´  an  ña,  saá vi kia kuu nda ini ña ndi nu ka ´  vi vana kia.\n\nta xa xikua ta ni xa´  a si´  i ña nda ki´  i ña ña, ta ndanu xíkákà xini ña vaxi si´  i ña,  ta xinu ña ni xa´  a ña nda numi  ña si´  i ña.\n\ninka kivi ta xiín va´  a vi ña ku´  un ña ka´  vi ña, ta ña nduxa ni xa´  a ña si si´  i ña. ta nixaa na ye´  e nu ka´  vi na ta keta ña saña´  a nduvi kaví ka´  a ña xi´  i ña  ta ni kusi tuku ini ña kua´  a ña tyi ini ve´  e xi´  in ña.\n\nta saá kuú ni ya´ a kua´  a kivi... ta nikaán ña ta lo´  o ta lo´  o, nda nuún nixa´  an mi tu´  un ña ve´  e nu ka´   vi na kuatyí.\n-----\n# ña kotó kua´ a ndixina ña ndàxi na xi´ in savi.\n\n**Jonathan Reyes**\n\n> The child who looked forward to rain.\n\n_Mixteco (mim0)_\n\nÑii ityi ta Juanito ndani´  i ra ñiin koto kua´  a ña ndixi na ña ndàxi xi´  in savi. ta sana´  a ra ña nuu si´  i ra.\n\nta nitivi inka kivi kán ta ndakuna na ye´ e xito na a kuun savi katyi na su´ va ví.\n\nsaa ta ndakoo tuku ra koto ra, inka kivi kaan a vaxi nuu viko.\n\nta kuna´  an kuun savi so ñu´  un kia va´  a ni keta, ta va´  a ka ni kundixi ra koto kua´  a kaan saa tyi xi´  i ni ra ka´  ní.\n\ninka kivi tuku keta ra xito ra ndiví  ta vaxi nuu kua´  a ni viko, so sivi vikó sàvi kia.\n\ninka tuku kivi keta ra ke´  e kusiki ra, ta ñiin ku kama vaxi nuu vikó savi, sata kusi` i ni ini ra xi´  in kiti vali sana rá.\n\nnda vitin tya kia  ki xa´  a kuun savi, ta kusiì ni ini ta Juanito, ta keta ra xinura kua´ a ra kuni ra tii ra savi kuali.\n\ntá sandi´  i va´  a ta ni na ka´  a kara xa´ a koto kua´  a lo´  o ña kuni ni ra kundixi ra ta nuun va´ a.\n\nta nakoto si´  i ra xika ra nuu savi ta nixa´  a ña xintaka ña koto kua´ a lo´  o ña kundixi ra ña ndáxi ra tyi ndeé va´  a kixa´  a kuun savi.
maz-constitucion_mx-art-028-12
maz
Soo ra nzho̷tu̷ji yo b’e̷pji k’u̷ ra tsjaji pjoxte, nu mu̷ ngeje texe akjanu, mu dya nda ra mezhe ñe mu dya nda ra s’od’u̷ yo merio kja ne B’ondo. Ne Ts’ib’ondo ra nda̷ka̷ ja ra s’od’u̷ji ñe ra mamu̷ kjo kja na joo o iyo.\r\rNu Ts’ib’ondo ra dyenje na Komisio a B’ondo nu ka pjoru̷ji Chopju̷, ngeje k’u̷ ra pe̷pjitse, ñe ra dyenje tjuru̷ ñe ts’ingumu̷ jango ra pe̷pjitse, ngeje nu pe̷pji ra jyoku̷ na joo texe ko kjaji, ñe a kjanu ra pjoru̷, ra jyod’u̷ ñe ra cheze ko tee ko dyenje na punkju̷ merio, texe tee ko nee ra dyenje na punkju̷ chopju̷ ñe ko nee ra dyenje na punkju̷ b’e̷pji a kjanu dya soo ra jye̷si ra pe̷pji ko poji, nza kja mamu̷ yo tjuru̷jnu ñe nu Taxiskuamajnu. Nu komisio ra dyenje texe ko nestaji mba ra pe̷pji na joo nu b’e̷pjiyo, ñe dya ra jye̷s’i ra s’od’u̷ji nu ko na joo poji ; ra pjoru̷ ra soji ra tomu̷ yo tee texe ko nestaji, ñe ra mamu̷ ko dya xi ra soo ra kjontu̷ na punkju̷ merio mba ra tomu̷ ko nesta yo tee.\r\rNu ka Ngumu̷ a Ts’ib’ondo nu ka ñaji yo tee ngeje na pjoxte ko soo ra pe̷pjitse, ra dyenje a ts’ingumu̷ ñe texe ko nestaji mba ra pe̷pji, ra jyoku̷ na joo nu ko ra ñaji ñe ra ñaji ka jmicha, nza kja mamu̷ nu Taxiskuamajnu ñe nza kja mamu̷ texe yo tjuru̷yo. Mba ra pe̷pji a kjaba, angezeji ngeje ko ra pjoru̷, ra mamu̷ ñe ra usaji, nu ko t’ezi jango ra ñaji ñe jangi pedye yo jmicha, ñe a kjanu nzakja mamu̷ nu ko pe̷pji textjo yo paa, ñe nzi na paa ñe d’año ko nestaji, a kjanu ra pepji nza kja mamu̷ yo jña’a 6o ñe 7o nu Taxiskuamajnu\r\rNu ka Ngumu̷ a Ts’ib’ondo nu ka ñaji yo tee ra ngeje yo pjoxte ñe nu arkate ko ra soo ra pe̷pji nu ka ñaji na jee ñe ko pedye a jmicha, ngeje ko ra kjaji nza kja mamu̷ yo tjuru̷ nza kja mamu̷ nu Komisio a B’ondo nu ko pjoru̷ Chopju̷ ñe ko ra pjoru̷ texeji tee nu ko pe̷pji a kjaba ngek’ua dya xi ra kjaji na s’oo nu ko ra soo ra pe̷pji ja ba neji ; ra mamu̷ ja ba ra pe̷pji nu ko dyenji jmicha ñe ko ñaji na jee a B’ondo, ñe ra mamu̷ nu ko mentsaja ko dyenji d’año b’e̷pji a kjaba ñe ko pe̷pji nu chjetjobi jñiñi o tajñiñi, ñe ra mamu̷ kjo ngeje dya xi ra soo ra pe̷pji, ñe kjo ngeje ra soo ra dyenje nu b’e̷pjiyo, a kjanu ra tsja’a nza kja mamu̷ yo jñaa 6o ñe 7o nu Taxiskuama.\r\rNgeje nu b’e̷pji nu Ngumu̷ a Ts’ib’ondo, ra unu̷ji, ra jyu̷nkju̷, ñe ra soo ra jye̷s’i ra pe̷pjiji nu ko ra tsjaji ñe nu ko soo ra potu̷ kjo nee ra potu̷, ñe a kjanu ra soo ra dyaku̷ texe ko nesta mbara tsjanja nu ko ñaji na jee ñe ko pedye yo jmicha. Nu ko Ngumu̷ a Ts’ib’ondo, nu pjoxte nu ngeje ke ra mamu̷ ñe ra onu̷ ko ra tsjaji. Nu b’e̷pji ngeje ko ra tsjaa ra poji, texe yo tee, jentjo nzi na tee ñe texe in jñiñi ñe yo jñiñi meb’ondo, nza kja mamu̷ yo jñaa 2o., 3o., 6o., ñe 7o., nu Taxiskuamajnu. Nu Ngumu̷ ra mamu̷ janzi chopju̷ ra unu̷ji ngek’ua ra pe̷pjiji, ñe nza kja ra mamu̷ texe yo b’e̷pji ko ri kjazgojme, mbe ra onu̷ yo arkate ko pjoru̷ yo chopju̷. Yo jñaa ko mamu̷ nu je̷b’ijnu ra soo ra pedye jñite paa; ma ya ra kjogu̷ texe ko ra ñaji, nu Ngumu̷ ra yepe ra kjaji yo je̷b’i\r\rYo se̷tsi nu b’izhi sibi ra unu̷ji texe ko tee, ngek’ua ra jyoku̷ na joo nu b’e̷pji, ñeje a kjanu dya ra tsjaji na s’oo yo tee, ñe dya ra kjontu̷ na punkju̷ chopju̷; ne ri na tee k’u̷ ra tonjo jentjo ra unu̷ji chopju̷. Nu setsi mbara pe̷pji ko te’e ka jñiñi dya soo ra pe̷pji ra tonjo chopju̷ ñe ra unu̷ji nza kja mama nu tjuru̷ ñe ra tsjaji ngek’ua ra soji ra nuji ja ba pe̷pjiji. Nu Instituto nu Telekomunikasio ra juns’u̷ji in chjuu kja na ngumu̷ ka pjoru̷ kjo ngeje ko dyenje b’e̷pji. Nu tjuru̷ ra jyunspu̷ kja xiskuama yo jñaa ngek’ua ra mama pje ra tsjaji mo dya ra pe̷pji na joo ñe ra tunu̷ nu b’e̷pjiyo, ñe mo ngextjo ra jyod’u̷ji yo chopju̷ ñe dya ra pjons’u̷ji yo tee. Mo ra tunu̷ji in b’e̷pjiyo, nu Insituto nu Arkate a B’ondo ngeje k’u̷ ra mama ja ba ra pe̷pjiji ñe a kjanu xi ra pe̷pji yo tee.\r\rNu Instituto a B’ondo nu Telekomunikasio ra tsjaa mbara nu Arkate a B’ondo ra dyenje texe yo b’e̷pji mba ra kjaji texe ko o mamaji ra kjaji yo arkate a B’ondo.\r\rNu komisio a B’ondo nu ko para nu Chopju̷ ñe nu Instituto a B’ondo nu Telekomunikasio, soo ra mantjoji ja ba ra pe̷pjiji angezeji, ra tsjaji na joo in b’e̷pjiyo ñe ra kjaji na joo, xo ra tsjaji nza kja mama a ndu̷b’u̷:\r\rI.\rRa mamaji ja ba nee ra pe̷pjiji ngextjo angezeji;\r\rII.\rRa usaji in chopju̷ji ja nejiyo. Yo arkate a B’ondo ra unu̷ji yo texe yo chopju̷ ko nestaji ngek’ua ra pe̷pjiji nza kja neji;\r\rIII.\rRa manji kjo ngeje ko ra pe̷pjiba, ngejeyo ko ra manji texe yo tee ko nee;\r\rIV.\rSoo ra pjongu̷ji texe ko neji ra kjaji ngek’ua ra tsjaji na joo texe ko pe̷pjiba;\r\rV.\rYo tjuru̷ ra mama, texe yo ngumpjoxte texe ko jyod’u̷ji texe ko nestaji ñe texe ko dya na joo ra tsjaji yo;\r\rVI.\rNu ngunpjoxte a B’ondo nesta ra tsjaji nguenda texe t’onu̷ ko tsjaji nu ngumpjoxtejnu ñe texe ko nee ra para yo d’año tee. Ra mama texeji ko para ñe ra pe̷pjiji texeji; texe ko ra manji mo ra jmuru̷ji soo ra paraji texeji nza kja mama yo tjuru̷;\r\rVII.\rNu ko jñaa ko dyu̷s’u̷ nu Komisio a B’ondo nu Chopju̷ ñeje nu Instituto a B’ondo nu Telekomunikasio soo ra maa a juisio ñe dya ra tsjaa. Ngextjo mo nu Komisio a B’ondo nu Chopju̷ a oru̷ chopju̷ ra soo ra manji ko ra kjaji mo ra nguaru̷ nu juisiojnu; Nu ko jñaa ko o dyu̷s’u̷yo ngextjo so ra kjaji nguenda mo ya nguaru̷ nu juisio. Nu ko juisio ra xoru̷ nu ko chjuu juese ñe yo tribuna ko para na joo nza kja mama nu jñaa nzite nziyo nu Taxiskuajnu;\r\rVIII.\rYo jmuu yo ngumpjoxte a B’ondo ra tsjaji na je̷b’i jango ra mama ja ba ra pe̷pjiji texe nu kjee ñe texe jñii zana ra mama jaba pe̷pji yo tee ka yo arkate a B’ondo; ra xompu̷ yo tee ko kjaji pjoxte a B’ondo nu kjee ñe nu ko b’u̷b’u̷ a Kongreso nza kja mama nu jñaa nzite jñii nu Taxiskuajmajnu. Na Arkate a B’ondo soo ra oru̷ nu Pjoxte ra nuu ja ba kjaji yo;\r\rIX.\rYo tjuru̷ ra mama ke yo ngumpjoxte a B’ondo dya ra kuat’u̷ texe ko nee ra para yo tee nzakja mama yo tjuru̷ ko neji ra ich’i jaba pe̷pjiji;\r\rX.\rNu ko ra kjont’u̷ji yo tee ko tsjaa Pjoxte ngeje nza kja mama nu tjuru̷ 127 nu Taxiskuajmajnu;\r\rXI.\rYo tee ko ngeje pjoxte soo ra kueñe in b’e̷pjiyo mo nee a kjanu texe yo tee ko Pjoxte a B’ondo, mo dya tsjaa na joo in b’e̷pjijnu, nza kja mama nu tjuru̷, ñe\r\rXII.\rTexe nu Ngunb’e̷pji ra dyenje na ngunb’e̷pji a mboo nu in b’e̷pji, ngeje na tee ko ra dyu̷s’u̷ nu tee ko pe̷pji nza kja arkate nu ko pjons’u̷ tee, nza kja mama nu tjuru̷.\r\rNu ngumb’e̷pji, nu ko dyenje chopju̷ a B’ondo ñe nza kja nu Instituto nu Telekomunikasio a B’ondo ra kjaa yenchjo tee, ñe nu arkate, ra dyu̷s’u̷ nza kja ra mama nu arkate a B’ondo ñe ra mama nu tee ko Pjons’u̷.
maa-ebible-H15_12_1
maa
Ndí 'ndsè ko̱ ndí tichjaá, nìjé‑nòje̱n kjo̱ndaà, jcha̱xkón xi̱ta̱ xi síxáko̱‑nò nga jñà títsa̱jna ítjòn ya̱ i̱jiìn na̱xa̱ndá‑la̱ Nainá ko̱ nga okóya‑nò.\r\rNdaà jcha̱xkón ti̱koa̱ ndaà ti̱tsjacha xi̱ta̱ koi, jè kjoa̱‑la̱ xá xi s'ín. 'Nchán titsa̱jnako̱o xinguio̱o.\r\rK'oa̱ ti̱s'ín bìtsi'ba‑nòje̱n ndí 'ndsè ko̱ ndí tichjaá, ko̱t'ìn‑là nga kàtasíxá jñà xi̱ta̱ xi ta jyò tjíma nga majìn‑la̱ síxá; ti̱'ñó ikon jñà xi indaà tjín ikon; ti̱chját'aà‑là jñà xi tsjìn‑la̱ nga'ñó ya̱ i̱jiìn ini̱ma̱‑la̱; ko̱ kàtas'e‑nò kjoa̱tsejta i̱t'aà ts'e̱ ngats'iì xi̱ta̱‑la̱ Nainá.\r\rTsà k'e̱ nga mé kjoa̱ xi ch'o síko̱‑nò xi̱ta̱ xi kj'ei̱í, ti̱kinda̱a xinguio̱o nga mì si̱ìjndà ngajo‑ne. Ta̱ sa̱á tìnè‑là yijo‑nò nga kjit'aà na̱chrjein ndaà ti̱ko̱o xinguio̱o ko̱ ngats'iì xi̱ta̱ xi kj'ei̱í.\r\rKjit'aà na̱chrjein tsja t'è‑là ini̱ma̱‑nò.\r\rTitsi'ba kjit'aà‑là Nainá.\r\rNi̱ta̱ mé kjoa̱‑ne, tjiì kjit'aà‑là kjo̱ndaà Nainá. K'oa̱á s'ín mejèn‑la̱ Nainá nga k'oa̱s'ín s'e̱en ngats'ioò xi mokjeiín‑nò i̱t'aà ts'e̱ Cristo Jesús.\r\rKì bichjoá ikòn‑là xá xi s'ín Ini̱ma̱ Tsjeè‑la̱ Nainá.\r\rKì nachrjekànguioò 'én‑la̱ xi̱ta̱ xi chja̱ ngajo‑la̱ Nainá.\r\rNdaà ndaà chít'aà yije ngats'iì 'én. Jñà ti̱kítsa̱jnatjò xi ndaà tsò.\r\rNgats'iì xi ch'o tsò, kì kiì nìkitasòn.\r\rJè Nainá xi tsjá kjoa̱'nchán, jngoò k'a tsjeè kàtasíkítsa̱jna‑nò. Ndaà kàtasíkinda̱ ini̱ma̱‑nò, yijo‑nò ko̱ kjo̱hítsjeèn‑nò mé‑ne nga ni̱mé jé s'e̱‑nò jè na̱chrjein k'e̱ nga kjoi̱í ìjngoò k'a jè Jesucristo xi otíxoma‑ná.\r\rNga xi̱ta̱ kixi̱‑né jè Nainá xi xó kiìchja̱‑nò, si̱ìkitasòn yijeé kjoa̱ koi.\r\r'Ndseé ko̱ tichjaá, titsi'batjì‑náje̱n.\r\rTi̱ixot'aà ngats'iì xi̱ta̱ 'ndseé nga nguì ko̱ ini̱ma̱‑nò.\r\r'A̱n, tsja‑nò o̱kixi̱ nga nguixko̱n Na̱'èn‑ná nga kàtaxke̱jiìn‑la̱ xo̱jo̱n jè ngats'iì xi̱ta̱ na̱xa̱ndá‑la̱ Nainá.\r\rJè kàtìjnako̱‑nò kjo̱ndaà‑la̱ Jesucristo xi otíxoma‑ná.\r\rJñò xi xi̱ta̱ na̱xa̱ndá‑la̱ Nainá maà xi titsa̱jnaà ya̱ na̱xa̱ndá Tesalónica nga ya̱ titsa̱jnakjoòko̱o Nainá xi Na̱'èn‑ná ko̱ jè Jesucristo xi otíxoma‑ná, 'a̱n xi 'mì‑na Pablo titsa̱nìhixot'aà‑nòje̱n ko̱ Silvano [ti̱jé‑ne xi 'mì Silas] ko̱ Timoteo.\r\rNainá xi Na̱'èn‑ná, ko̱ jè Jesucristo xi otíxoma‑ná kàtatsjá‑nò kjo̱ndaà ko̱ kjoa̱'nchán ya̱ i̱jiìn ini̱ma̱‑nò.\r\rNdí 'ndseé ko̱ tichjaá mochjeén‑nè nga kjit'aà na̱chrjein k'oi̱í‑la̱je̱n kjo̱ndaà Nainá xi i̱t'aà tsa̱jòn. Ndaà tjín nga k'oa̱s'ín s'e̱n‑je̱n, koií kjoa̱‑la̱ nga na̱chrjein inchijòn ìsa̱ ndaà mokjeiín‑nò ko̱ ìsa̱ ndaà matsjacha xinguio̱o nga jngoò ìjngoò.\r\rK'oa̱á ma‑ne nga ndaà matsja‑naje̱n i̱t'aà tsa̱jòn; k'oa̱á s'ín bèno̱jmí‑la̱je̱n jñà xi̱ta̱ na̱xa̱ndá‑la̱ Cristo xi xìn nangui títsa̱jna nga jñò, ndaà mokjeiín‑nò ko̱ ndaà chíkjoa̱ko̱‑nò na̱s'ín 'ñó fì tji̱ngui kondra̱‑nò xi̱ta̱ ko̱ na̱s'ín kjo̱'in titsa̱nìkjioón.\r\rNgats'iì kjoa̱ koi, Nainá k'oa̱á s'ín okó nga kixi̱ koi̱ìndaàjiìn; ko̱ k'oa̱á ma‑ne nga jñò, ok'ín‑nò nga ya̱ ki̱tsa̱jnajiìn‑là xi̱ta̱ xi jè tíhotíxoma‑la̱, nga ti̱koi‑ne kjoa̱‑la̱ Nainá nga kjo̱'in titsa̱nìkjioón.\r\rNainá, xi̱ta̱ kixi̱‑né nga tsjá‑la̱ kjo̱'in jñà xi̱ta̱ xi kjo̱'in tsjá‑nò.\r\rKo̱ jñò xi kjo̱'in titsa̱nìkjioón, tsjá‑nò kjoa̱'nchán ko̱ ngaje̱n, k'e̱ nga kji̱nchrobàjen ngajmiì Jesucristo xi otíxoma, tji̱ko̱ àkja̱le̱‑la̱ xi 'ñó tse nga'ñó tjín‑la̱ nga kji̱nchrobàjen‑jiìn ni'ín.\r\rNainá tsjá‑la̱ kjo̱'in jñà xi̱ta̱ xi mìkiì beèxkón ni̱ mìkiì síkitasòn 'én ndaà‑la̱ Nainá xi kjoa̱ ts'e̱ Jesucristo xi otíxoma‑ná.\r\rXi̱ta̱ koi, 'ñó tse kjo̱'in si̱ìkjeiín ni̱ta̱ kjé‑ne; mì ya̱á kítsa̱jna nguixko̱n Na̱'èn‑ná, ko̱ mìkiì skoe̱ kjoa̱jeya‑la̱ xi 'ñó tse nga'ñó tjín‑la̱.\r\rKjoa̱ koi, k'oa̱á s'ín ko̱ma jè na̱chrjein k'e̱ nga ki̱tjojen ìjngoò k'a Na̱'èn‑ná mé‑ne nga i̱t'aà ts'e̱ xi̱ta̱‑la̱ jeya kíjna‑ne ko̱ ngats'iì xi̱ta̱ xi mokjeiín‑la̱ i̱t'aà ts'e̱, ta ko̱xkón‑la̱. Ti̱koa̱á jñò ya̱á ki̱tsa̱jnaà, koií kjoa̱‑la̱ nga kòkjeiín‑nò koni s'ín tsibèno̱jmí‑nòje̱n.\r\rK'oa̱á ma‑ne nga kjit'aà na̱chrjein bítsi'ba‑la̱je̱n Nainá i̱t'aà tsa̱jòn, mé‑ne nga Nainá ki̱tso̱ nga ok'ìn‑nò nga ya̱ ki̱nókjoa̱‑nò na̱xa̱ndá‑la̱ nga xó k'oa̱á s'ín kiìchja̱‑nò. Nga ko̱ nga'ñó‑la̱ kàtasíkitasòn ngats'iì kjo̱ndaà xi jñò sasén‑nò ko̱ xá xi 'nè nga Na̱'èn‑ná ma'ñót'aà takòn.\r\rK'oa̱á s'ín ko̱ma nga i̱t'aà tsa̱jòn jeya kíjna Jesucristo xi otíxoma‑ná. Ti̱koa̱ jè ndaà si̱ìkítsa̱jna‑nò koni s'ín tjín‑la̱ kjo̱ndaà jè Nainá ko̱ jè Jesucristo xi otíxoma‑ná.\r\rNdí 'ndseé ko̱ tichjaá, i̱'ndei̱ jè kéno̱jmí‑nòje̱n kó s'ín ko̱ma k'e̱ nga kjoi̱í ìjngoò k'a Jesucristo xi otíxoma‑ná ko̱ k'e̱ nga ya̱ ko̱xkóyat'aà‑lá. K'oa̱á ma‑ne bìtsi'ba‑nòje̱n\r\rtsà yá xi̱ta̱ xi ki̱tso̱‑nò nga jyeé j'iì ìjngoò k'a Jesucristo, kì tà ni̱to̱n mokjeiín‑nò; kì tsakjoòn‑là tsà yá xi̱ta̱ xi ki̱tso̱‑nò: k'oa̱á tsò 'én‑la̱ Nainá xi kjònga̱tsja Pablo; k'oa̱á s'ín chja̱ya, ko̱ k'oa̱á s'ín kisìkasén jngoò xo̱jo̱n.\r\rKì yá xi̱ta̱ xi kona̱cha̱n‑nò. Nga jè na̱chrjein k'e̱ nga o̱ko̱ma, ítjòn s'e̱ na̱chrjein nga jñà xi̱ta̱, 'ñó kondra̱ kítsa̱jna‑la̱ Nainá. I̱kjoàn ta ni̱to̱ón ko̱tsejèn jè xi̱ta̱ xi 'ñó ch'o s'i̱in, jè xi tjínè‑la̱ nga kjo̱'in si̱ìkjeiín ni̱ta̱ kjé‑ne.\r\rXi̱ta̱ jè, jè xi kondra̱ kíjna‑la̱ ngats'iì xi Nainá tsò‑la̱ xi̱ta̱ ko̱ ni̱ta̱ mé‑ìsa‑ne xi beèxkón nga jè mejèn‑la̱ kíjna ítjòn. Skanda ya̱á kíjnaya i̱ngo̱ ítjòn‑la̱ Nainá koni tsà jè sobà Nainá, k'oa̱á ki̱tso̱‑la̱ yijo‑la̱ nga Nainá jè.\r\r¿A mì bítsjeèn‑nò k'e̱ nga sa̱ ya̱ tsohóti̱jnako̱‑nò, k'oa̱á kixan‑nò nga k'oa̱á s'ín ko̱ma?\r\rI̱'ndei̱ jye tíjiìn‑nò mé kjoa̱ xi bíchjoà ikòn‑la̱ xi̱ta̱ jè nga mì xátí f'iì; skanda k'e̱é kjoi̱í k'e̱ nga ki̱chóya na̱chrjein‑la̱.\r\rJè nga'ñó‑la̱ kjoa̱ch'o, jyeé tísíxá'ma i̱ i̱sò'nde, ta̱nga tíjna jngoò xi tíjna ikòn nga mìkiì tsjá'nde ko̱ ta jè chija nga tjáxìn.\r\rKo̱ i̱kjoàn k'e̱é ko̱tsejèn jè xi̱ta̱ xi ch'o s'ín. Ta̱nga Jesucristo xi otíxoma, ta jngoò 'én ki̱chja̱ nga tsjá‑la̱ kjo̱'in ni̱ta̱ kjé‑ne. Tà ma tà jé nga ote kji nga kjoi̱í, jngoò k'a kjoa̱áxìn nga'ñó‑la̱.\r\rK'e̱ nga kjoi̱í jè xi̱ta̱ xi ch'o s'ín, jè xi̱ta̱ nei̱í tsjá‑la̱ nga'ñó nga kjìn ska̱ya kjo̱xkón ko̱kò xi mìtsà kixi̱ kjoa̱.\r\rSi̱ìkjeén yije kjoa̱ xi ch'o tjín nga skóna̱cha̱n‑la̱ xi̱ta̱ xi kjo̱'in si̱ìkjeiín ni̱ta̱ kjé‑ne, koií kjoa̱‑la̱ nga jñà xi̱ta̱ koi mìkiì matsjakeè xi kjoa̱ kixi̱ xi ma ki̱tjokàjiìn‑ne kjo̱'in kjoa̱ ts'e̱ jé‑la̱.\r\rK'oa̱á ma‑ne Nainá tsjá'nde‑né nga tíjna jngoò xi skóna̱cha̱n‑la̱ xi̱ta̱ koi, mé‑ne kàtakjeiín‑la̱ kjoa̱ ndiso,\r\rnga kàtas'e‑la̱ kjo̱'in ngats'iì xi mìkiì mokjeiín‑la̱ kjoa̱ kixi̱. Nguì ta kjoa̱ ch'oó sasén‑la̱.\r\rNdí 'ndsè ko̱ ndí tichjaá, mochjeén‑né nga kjit'aà na̱chrjein 'biì‑la̱je̱n kjo̱ndaà Nainá xi i̱t'aà tsa̱jòn xi 'ñó matsjakeè‑nò Na̱'èn‑ná, nga xó k'oa̱á s'ín jaàjiìn‑nò Nainá kóni nga ti̱sa̱ tàts'en‑la̱ kjoa̱, mé‑ne nga ki̱tjokàjñoò‑nò kjo̱'in, nga jè Ini̱ma̱ Tsjeè‑la̱ Nainá sítsjeèya‑nò ko̱ nga ndaà mokjeiín‑nò xi kjoa̱ kixi̱.
trs-books-14
trs
Sichij Richi - (Ahui sij ’na’ sij. ) Nui saj unï’ nguej et, ra’aj.\n\nRositaj a - Panchu gachrij hui ñan du’ua ’ngo si yana dan an.\n\nSichij Richi - Uta yanà hua siyana dan an.\n\nRositaj a - A’án, ’ngo si yana sa riñan guahiu dan huin naj an’.\n\nPanchu - Siyuman ruhuare’ dadin’ ñan du’ua ré huin naj an’\n\nSichij Richi - Hua go’ngo nguej et digañu’unj si garuhuaj aj.\nGua’ nikaj at ñan du’ua sa taj at dan ni’ia ne’e.\n\nSichij Richi - ( Da’a sij negunï’ï nì ni’iaj sij riñan sij) Nui saj na’an\nruhua nguej et nì si ñan du’ua ngo...\n\nRositaj a - yugun’ uta yu’ui’ hua.\n\nSichij Richi - A’an ñan du’ua ’ngo sichij achij i huin an, sanì sichij\nnaj nì uta nia’ hua so’ huaj.\n\nPanchu - Sé ré nga ga lij sij huin nga huin da’n’ï.\n\nSichij Richi - Sé si huin man tu’, ni’in ret asij gahuin sij ’ngo silij i,\nsani nan nì ñan du’ua ’ngo sichij achij uta nia’\nhua huin an. nì sé ret huin man. Ñan du’ua na’nga\nyí huin ro’ huaj naj an. Aya’ nguej et ga’ man, da’\nsi gunï’ nguej et rayi’i dodo’ nan nì naj sa’ huin\nsisi ginika ga’an naj an. (Gahui sij nì nikaj slj negun’i”i\nga’anj sij.)\n(Uta gahuin ña’anj ruhua Panchu nga Rositaj a hue da nì gayi’i\nngue uta ga’nga’ ngue.)\n\n- Gi’iaj ’ngo yi’nï’ï nga ahuij nej duguit, nukuaj gahiaat nej sa\nga’min nej guì non. Go’ngoot gahia ñan a’min da’ go’ngo\nnej guì non.\n\n- Gi’iaj yuguiit nej sundu a’ nachraj nej et nì nagi’iaj at nga nej\nsundu dan nej nuguan’ a’ gahiaat akuan’.\n\n**Nagi** ’ **iaj ñan gahui sunduu**\n\nGa’ue nagi’iat ro’ hua nej nan:\n\nNari hiuj nan daj ga sa nagi’iat ñan gahui sunduu gi’ia ’ngo sa\nnia’a. Gachrun riñan dant daj anï ruhuat gaj.\n\n- Gahia:\n\n\n**Ga** ’ **min nataj**\n\n\n\n- Nara’ui’ nga ahuij nej duguit nì girisna’anj ant:\n\n- Nej nuguan’ gahiaat akuan’ nì nuj huin si narikij nanï ruhua\nnej et.\n\n- Ahuin a’ngo dugui’ nej nuguan’ nan ni’iint.\n\n- Ahuin nej nuguan’ huin sa garan’ ruhua nej et doj.\n\n- Nana’ui’ riñan dant sa a’min nanj stila ñan ’na’ nej nuguan’\nga’ue ga’min natajt nì gachrunt man sinugun’.\n\n**A** ’ **ngo nej nuguan** ’ **ga** ’ **min natajt**\n\n- Dïn gahiat nej nugaun’ nan:\n\n\nSisi nitaj sa’anj an\nsi ga’ue girun’ se’ej e si\ngudu’uej nán kuej e nì si\nga nia’ gi’ñanj an\n\n\nSi yó’ go’o natan\nsi yó’ kan ma’a\nsi go’o’ ne yatan\nnì si gahuì’ nitaj ka’a\n\n\n\n- Ni’iaj nuguan’ sa ganahuij go’ngo nej dukuán nan nì nari’\nahuin a’ngo nuguan’ ’ngo ge nane ginika nga nuguan’ dan ni\nga chrunt:\n\nsa’anj an se’ej e\nnatan kan ma’a\n\nRiñan nej nuguan’ a’min natajt asi riñan ’ngo chra’a nì hua\nda’aj nej nugua’an ’ngo ge nanee nika nì nej nuguan’ dan\n’na’ nga ganahuij dukuáan.\n\n- Gahia a’ ngo nej nuguan’ nan:\n\nGaka chrin’ man ta\ngaka dukuá hue’ kaj a\ndaj gi’ia giri’ij chra\ndaj gi’ia giri’ij na.\n\n - Girisna’anj nga ’ngo duguit rayi’i nej nuguan’ nan.\n\n - Daj ro’ hua ’ngo nuguan’ gahiat nan hué da ga ’ngo sa giri\nrat, giri rat ’ngo siyugui nej.\n\n**Nej sa da** ’ **ui** ’ **gi** ’ **io** ’ **nì sa giri** ’ **ni** ’ **io** ’\n\n- Gachrun hiuj nan nej sa anïn ruhuat da’uit gi’iat da nì hue’e\nganet ruhua yuman’ yiñun’ nì ruhua yumiguii:\n\n- Gachrun hiuj nan nej so anïn ruhuat giri’ ni’iat net ruhua\nyiñun’ nì ruhua yumi guii:\n\n- Gi’iaj ’ngo yi’nï’ïn nga ga anj nej duguit nì girisna’anj ant\nrayi’i nej nugan’ nan.\n\n# **13**\n\n\nSinuguan’ ’nïïn\n\n\nAsij ná, asij ná xi, nej ña’anj an nì uta anï ruhuaj:\n\n- Nuj huin si yà nej sí màn riñan hio’oo iaj doj, aché nana’ui’\nsu sa ya su. -Gataj nej ña’anj an\n\nÑa’anj Ketsalkoatl rua’ gini’in’ nuj huin saj nahuij nej sa yo’\nnga nì ganari’i’ ’ngo yukua mare nì gachin na’anj an’:\n\n- Dane’ girit ’niïn, ra’aj.\n\n# **13**\n\nSani yu’ na’uej ruhua gataj.\n\n- Gi’iaj sunuj u nì gatajt daj- nichraj Ketsalkoatl achin na’anj\n\nan.\n\n- Sh, shhhh, ’ngo sa huii huin,.. - gataj yukua- sani gata gunïn\nraj: ’nïin mán hiuj mán, kïj nikaj ñu’unj ñun’, hiuj dan mán hui\nsa ya iaj nunj.\n\n- Gi’iaj sunuj u, yukua mare’, ga’anjt gun’ an, ruhuaj ga’an nì\ngini’in, uta mán nej silij nu ri’ ya.\n\n- Ga’ue nikaj dugui’ gun’ -gataj yu- sani gahuint dugui’i.\n\nHue da nì Ketsalkoatl ganahuin ’ngo yukua maruu nì ginikaj\ndugui’ nguej yuj gatuj yuj kïj nikaj ñu’unj ñun’. Guta nguej yuj\n’nïn giri’ yuj du’ua reko’o hue da nì nikaj nej yuj ga’anj an’\n’ngo yuman’ gu’naj Tamoanchan, hio’o ñan nahuin naka\ndaran’ sa ni’na’a.\n\nNej ña’anj an nì ga’nïïn’ ’nïïn du’ua síi hue dan nì nachin’\nna’anj dugui’ sij.\n\n- Nuj huin si gi’io’ nga kïj nikaj ñu’unj ñan man sa yáa.\n\nKetsalkoatl ganï ruhua nikaj ga’anj an’, gumij i’ nga ’ngo ne’e,\nuta nachi nikaj a’ sanì nu gunukuaj a’.\n\nGanikaj mán ña’anj hio’oj o nga ña’anj gumaan ni’iaj nej e’,\nña’anj kuaan daj ro’ hua yata’a, ña’anj gatsii, sa mahiaj a, sa\n\nmare.\n\nSi ganïj daran’ ni gachrun sun ni ña’anj Nanahuatl, dani o’\ngutïn’ kïj ï.\n\nNa’anj gumaan tnahui hio’oo hue dani nikaj ni gatsii ga’anj ni,\n’nïn mahiaj a. hio marèe, ’nïn maruu, runee, koj yá, kaan, koj\nña’anj.\n\nDaran’ sa nikaj ñu’unj ñun’ ga’nej ña’anj gumaan.\n\n**Nadigi** ’ **ñun** ’ **sa gahio** ’\n\n- Ñan gahiat *Si nuguan’ ’nïin* ga’nïj ’ngo gachrin riñan\nnej nuguan’ na’ue gunïnt nuj huin si ta. Sisi hue’e gahiat nì\nga’ue narit sa gataj nej nuguan’ dan ruhuaj, ga’ue gachinj\nna’anjt ’ngo sichij achij i nuj huin si gataj nej nuguan’ dan\nruhuaj nej.\n\n- Gahia a’ngo ñún *Si nuguan’ ’nïin*, hue da nì nagi’iaj\ndukuanjt nej nuguan’ ’na’ hiuj nan nì gachrunt ñan\nda’nga’ 1 ñan ’na’ sa gahuin sinïn nì ñan da’nga’ 2 ñan\n’na’ sa gahuin ruku doj nì hue da gi’iat da ganahui.\n\nNej ña’anj an nì ga’nïin’ ’nïin du’ua síi,\n\nNej ña’anj an nì uta anïn ruhuaj: Nuj huin si ya nej sí\nman riñan hio’oo hiaj doj.\n\nKetsalkoatl ganahuin ’ngo yukua maruu.\n\nDaran’ sa nikaj ñu’unj ñun’ ga’nej ña’anj gumaan.\n\nYukua gataj gunïn Ketsalkoatl hiuj danï’ mán ’nïin.\n\n- Giri rà daj ga’ue ganahuij *Sinuguan’ nïin*, gachrunt riña dant\nnga gisij nì gi’iat ’ngo yi’nï’ïn nga huatan’ nej duguit ni gahiat\nsa gachrunt gunïn nej sij.\n\n- Nara’ ui’ nga huij nej duguit nì gahiaat sinuguan’ ’nïin. ’Ngo\nsij gahuin sí nanïn nej nuguan’ dan nì ahuij ra’ant gahuin yukua\nnga Ketsalkoatl.\n\n- Ganï ruhua nej et daj huin si ga’ue duyinga’at nej nuguan’\nnan gini’in guii nga ginun ’ngo gi’ñanj an.\n\n**Ga** ’ **i yi** ’ **nïn** ’ **nugua** ’ **an**\n\n- Sasa’ gunint nga a’min nej duguit, nga a’min guì achij i, nga\na’min nej sij ruhua ’ngo dukua suun nì gachrunt hiuj nan:\n\nSa a’min nej silij hualij nga nari’ dugui’ nej sij ’ngo chrej e:\n\nSa a’min siyanaa nga nari’ dugui’ ni:\n\nSa a’min huij sichij achij i\n\n- Nara’ui’ nga ahuij nej duguit nì giris na’anj ant rayi’i nej\nyi’nïn’ nuguan’ ga’ué gahuin chrun’ ga’min’.
chf-books-2
chf
Wida anon .................................................................................................... 46\nZakyá ............................................................................................................ 47\nUk’eli’ ............................................................................................................ 48\nUk’e ............................................................................................. .................. 49\n\nK’ajti’yá tuba ixzokolomte’................................................................................. 51\n\nT’ot’ ............................................................................................. ................. 53\nPech-ok ....................................................................................... ................. 54\nPäk’ t’an ........................................................................................................ 55\nOlowín .......................................................................................................... 56\nPitzil ja’ ........................................................................................ ................. 57\nAk’ot ............................................................................................ ................. 58\nNajá ............................................................................................. ................. 59\nAk’ot tuba t’an ............................................................................ .................. 60\nWa’i’ .............................................................................................................. 61\nKola tä xämba nämte’ ................................................................ .................. 63\nCh’ojk’in ....................................................................................................... 65\nIt’om k’atobi’ ................................................................................................ 66\nU chämo ak’äb ............................................................................................. 67\nTu yaba Ixzokolomte’ .................................................................................. 68\nK’ajti’yá tuba Ixzokolomte’ .......................................................................... 70\n\n## K’ajalin ta najá\n\n### Pitzil t’an\n\n**1**\n\nNi ik’ba u p’ixtezan k’ajalin\nu yäktan najá\n\nochik tan u jayäl pächile ak’äb\n\n**2**\n\nNi ik’ba u ch’uch’än yopnichte’\n\nUyä’ben u wich’ ka’ mutob\n\nk’a wilik u bonben upächí it’obní\n\n**3**\n\nKä zek’e’ chiktonib\n\nni k’in u yäktan pazik u ch’ich’e ni yatz’\n\ntuba u mukzen chäk ni kab ko yoche tan u ch’ijkobi’ ni chämo\n\n**4**\n\nNi najaba\n\nun mul ch’en\n\nbajko pänkäban u jo’kiba chämo\n\nAwät ch’ijkobi’\n\nko mukben u bo’oy t’ot’\n\ntan u k’ajti’yá noxib Xoch’\n\n**5**\n\nMach uxon käktan kä k’äb u net’e’ kä luti’ buk\n\nk’a mach ochik ni chämo tan kä pixan\n\nu p’izan ni najá\n\nkuxu tan ni najada\n\nNI NAJÁ T’OK CHÄMO | 13\n\n### Chiktonib p’uj\n\n**1**\n\nKä p’ixó upete izapan\n\nt’ok najá mäkä tan kä jut\n\nkä xämbälezan k’ajalin tuba ak’äb\n\nko yoyoknezan ch’ijkobi’\ntama p’uj tulú t’ok chiktonib\n\nko k’uxe’ it’obní\n\n**2**\n\nNi ochiba k’in u yutz’än\n\njätz’äkni’ tuba ak’äb\n\nU bone’ bo’oy\n\nt’ok u zaji’t’an ik’\n\nk’a ze’ wäyik\n\nmach u jäbe’ u jut\n\nzaj nik jäbä\njink’in ulajule ni najá\n\n14 | DOMINGO ALEJANDRO LUCIANO\n\n### Lowita\n\nUbada chich\n\nu jäbe’uba ni tz’it’zom najá\n\nUn tu Xoch’\n\nujäch’än t’an\n\nt’ok ach’äl ch’ijkobi’\n\n\nNI NAJÁ T’OK CHÄMO | 15\n\n### Najá\n\nUchi najá t’ok un tz’it machit\n\ntänxin u pixán\n\nU zek’bijob u chijí\n\na yoyokni u ch’ich’e\n\nka’ ja’ t’unú tu yak’o\n\nk’o yäne’uba ka’ ch’u’ulja’\n\nAj Lonchoba\na p’ixí taj bäläkna t’ok noj bak’ät\nch’ikí tan u jut\n\nNi chämo zeb\n\nu jok’í\n\n16 | DOMINGO ALEJANDRO LUCIANO\n\n### K’ay tuba nap’ tu ch’ejpa uj\n\n**1**\n\nNa’uj\n\nNi t’ot’ba\n\nu xuch’bon ni najá\n\nka kä mukí tama nap’\n\nmach kä ni’ känänta bek’\n\ntuba kä tzibán a k’aba’\n\ntu yaba u yatz’\n\nni junch’äkni’\n\n**2**\n\nKo kä chen uk’e\n\nk’a alaznak\n\nkä k’äbjut t’ok ja’\n\nk’a ka’jini\n\nkä tz’ibän a k’aba’ t’ok ujunch’äkni’ izapan\n\n**3**\n\nNi ik’ba yuyí ke’ anélet\n\nni chiktonib bajka u chänenuba ni izapan\n\ntu pänkäban k’ín\n\n**4**\n\nNa’ uj\nni ye’e’ba u boní junch’äknan\nu yäk’í tu ti’ ni k’ay tubajob ixt’ob\n\nk’o k’äye’et tu ch’ejpa nap’\n\n\nNI NAJÁ T’OK CHÄMO | 17\n\n### Chämen chan\n\nUneba najá\n\nUneba chan\n\njink’in a chämí\n\nUne\n\nu ch’ijkolobezí chämo\n\nka’ un tu mut\n\nka’ un tu Xoch’\n\ntan u k’ajalin ak’äb\n\nMach ajní uk’e\nMach ajní ch’u’ult’an\n\nk’a bixik utz\n\nNi wichu’jo’ba chikchikna t’ok bak’ät\n\nu mukubajob\n\ntu yaba u zizile k’uxtäkle\n\nUneba najá\n\nUneba chan\n\njink’in a chämí\n\n18 | DOMINGO ALEJANDRO LUCIANO\n\n### U pänte’ chämo\n\nUpozen jutba u tule t’ok chuyumlé\nk’o bäk’tezan ni k’ajti’yá\nke ni numi’ u yäk’í tan k’ajalín\n\nNi Xoch’ba\n\nu bäk’e’ ni ak’äb\n\nuchen jayäb t’ok u jut taj toj tan ch’ijkobi’\n\nu yäktan tä yälo t’ul ta k’äbjut tä kab\ntuba u ch’ujnan ya’í\n\nu yuk’e tulú t’ok it’obní\n\nZebi’\n\njäbi’\n\nmäki’ tuba jut\n\n\nNI NAJÁ T’OK CHÄMO | 19\n\n### K’ajalin\n\nKa’ un p’e t’ot’\n\nku’tan kä ch’oklé\n\ntu ch’ejpa nap’\n\nKä xämbälezan\n\nkä pech-ok\n\nbajka unichin k’ín\n\ni uk’uxe’uba\n\njunch’äkni’\n\n20 | DOMINGO ALEJANDRO LUCIANO\n\n### Bak’ät\n\n**1**\n\nT’ok ch’ujt’an taj tz’a’tayá\n\nkä jok’e’ a pixan ta Ixik\ntza’ta’a t’ok najá\n\nChu’ult’an\n\nko ch’alänuba\n\nt’ok u bak’ät ajuma’ Xoch’\n\nk’o chänen u chämiba\n\n**2**\n\nNi ak’äb u muke’ ch’ijkobi’\n\ntu k’om\n\nni k’ajalín\n\nulaj zätó\n\nKa’chichjini\n\nu mulukné ni chämo\n\n\nNI NAJÁ T’OK CHÄMO | 21\n\n### K’äbjut ta najá\n\nNi najá u p’izí ch’ijkobi’\n\nU ch’uyjatz’í tan te’\n\nbajka\n\nj\n\nu\n\nn\n\nt’\n\nu\n\nl\n\nj\n\nu\n\nn\n\nt’\n\nu\n\nl\n\nu yäk’i\n\nni k’äbjut\n\ntan ni t’u’\n\nk’a yoyoknak\n\nka’ zäzäkja’\n\ntu pam u pächile kä jut\n\n22 | DOMINGO ALEJANDRO LUCIANO\n\n### K’ajalin ta najá\n\nNi ak’äb u bälben u pojpojne t’an\n\nYa’an najá mulka tan kä jut\n\ncheré t’ok it’obní\n\nko ch’ujnan un lip’ k’ajalin tan u näk’\n\nNi ik’ba u jätz’e’uba tu ch’ejpa ixpempem\n\nko bone’ nok’\n\nt’okjich’äk käräx baläm\n\nk’a ni t’an\n\nNi najaba un mul ixt’o’\n\nko k’a’zen ni k’ajalin\n\n\nNI NAJÁ T’OK CHÄMO | 23\n\n### Yänom\n\n**1**\n\nNi chämoba ixpempem\n\nyänä t’ok najá\n\nCh’ijkobi’\n\nko tzämzen\n\nuk’e tuba ak’äb\n\n**2**\n\nNi tzijk’inba nok’ ko chen uk’e\n\nko tzämzenubajob ka’ chan mäkäjtak\ntan u k’ajalín k’ín\n\n**3**\n\nNi ak’ä’ba\n\nuk’e tuba Xoch’job\n\nko jot’än t’ok awät\nu pächile k’ajti’yá\n\nPitzil t’an tuba kuxlib\n\n24 | DOMINGO ALEJANDRO LUCIANO\n\n### Ixlotojan\n\nÄk’äbí\n\nni ik’ uchí awät\n\ntan te’e\n\nkä chäní u k’a’zen k’äbte’\n\nni najá kä najlí ak’äb\n\nAnextra\n\nt’ok a zäzäk pik\n\nch’a’ajin ka pojlen\n\nun p’e ch’uj bajka tulik\na olowín ka tutz’i tan ak’ajalin un p’e k’in\n\nZe’chich\n\nni ak’äb u täk’í uk’e\n\n\nNI NAJÁ T’OK CHÄMO | 25
nhm-books2-31
nhm
Weyi Tlanawatilli Tlen Powi Tlalnankotonalli Veracruz de Ignacio de la Llave\nTlanawatiltzintli nawpowalli wan eyi (Art. 83). Tlalia\nWeyi Tlanawatilyehyekolkan kiliah Cámara de Senadores\nkiachiwas Tlanawatilyotl, wan ayimo ikah kitlawikaltis ma\nipan kisto se tepitzin Weyi Tlanawatihkayotl, kualtis\nkinawatiskeh se tekiwatlakewalli tlen okatkah itech\ntlanawatihkapan wan otlanawatiaya ihkuak okipohpolohkeh\nTlanawatilyotl, ihkon kemin tlen nikan motenewah:\nI. Tlen Weyi Tekiwa sa tepan ipan okistoka Weyi tlahtoani\ntlen otlayekantoka Tlakaolocholli tlen Tlanawatilchih;\nII. Akin okatka Weyi Tekiwah okiyekantoka\nOlocholtlanawatilchiwahkan Nochippa tlen nochipa\ntekititok;\nIII. Akin okatkah wan ipan okistoya Weyi tlahtowani tlen\nokiyekantoka Tlakaolocholli Tlaowihkayoyektlaliani\nKichiwa Melahkayehyekolli.\nTLAHKUILOLXELOLLI III\nTlen iyankuilis weyi tlanawatilli\n(Okiyankuilihkeh itech itlahkuilolkotonal wan okihkuilohkeh\nitech Tlahkuilolxiniloni itoka Gaceta Oficial ipan chikome\ntonalli, metztli octubre, xiwitl 2010)\nTlanawatiltzintli nawpowalli wan nawi (Art. 84). Inin\ntlanawatilli welitis kiyektlaliskeh, nochi noso ahachi, yen\n\nWeyi Tlanawatilli Tlen Powi Tlalnankotonalli Veracruz de Ignacio de la Llave\nWeyi Tlakaolocholli Tlanawatilchih. Inon yankuilistli kipia\ntlen ipan motlahtoltiskeh panotok itlahkotian nochtin\nTlanawatilchihkeh tlen kateh itech Weyi Tlakaolocholli tlen\nkinotzah Congreso tla keh ohpatian monechikoskeh wan\ntlalia monekis kiyektlaliskeh inin Tlanawatilli kemin\ntlanawatis Weyi Tlanawatilli tlen powi Weyi Tlalnantli wan\ntlen kiliah Constitución Política de los Estados Unidos\nMexicanos, welitis kiyektlaliskeh wan kiseliskeh ma ihkon\ntlanawatis ihkuak sa semipan monechikoskeh.\nTlakaolocholli Tlanawatilchih kualtis kimihtoltis ihkon\nomochih inon tekitl tlen sa panowa tlatzintlan omokahtoka.\n(Okiyankuilihkeh itech Tlahkuilolxiniloni itoka Gaceta Oficial\nipan chikome tonalli, metztli octubre, xiwitl 2010)\nKampa inon yankuilistin kintlakittaskeh, moneki inpan\nmotlahtoltiskeh nochtin tekiwahkeh tlen tlanawatiah itech,\ntla keh monotzaskeh wan motlapowiskeh kox\nmelahkayopan kahsikamatih, tlalia kinseliah, kipia tlen\nmotlahtoltiskeh inawak kiliah Congreso noso inon, kanah\nipan ome metztli, tla keh yokinixmachiltihkeh inon\ntlayankuilistli. Tlalia yopanok kanah ome metztli wan\namikah ok se tlamantli kitekakitiah, yeh imak Weyi\nTlakaolocholli Tlanawatilchih, welitis kimihtoltis ma\nmochiwa inon Tlanawatilyankuilistli.\n\nWeyi Tlanawatilli Tlen Powi Tlalnankotonalli Veracruz de Ignacio de la Llave\n(Okiyankuilihkeh itech Tlahkuilolxiniloni itoka Gaceta Oficial\nipan kaxtolli wan eyi tonalli, metztli marzo, xiwitl 2003)\nKampa nochi Tlanawatilli kiyankuiliskeh, welika monekis\nok se tekitl mochiwas kanin kintlahtlaniskeh Altepetlakah\ntlen kinotzah referendo tlen kualnestok itech tlanawatiltzintli\n17 tlen itechpowi inin Tlanawatilli.\n(Okiyankuilihkeh itech Tlahkuilolxiniloni itoka Gaceta Oficial\nipan kaxtolli wan eyi tonalli, metztli marzo, xiwitl 2003)\nWeyi Tlakaolocholli Tlanawatilchih noso kinpowas nochi\ntepantlahtolyotl tlen powi altepetekiwahkan wan noihki\nkitenewas tla keh yompa ihkon mokawaskeh inon\ntlanawatilyankuilistin.\n(Okiyankuilihkeh itech Tlahkuilolxiniloni itoka Gaceta Oficial\nipan chikome tonalli, metztli octubre, xiwitl 2010)\nKampa nochi tekitl tlen monehnekis kichiwiliskeh\nTlanawatilyankuilistli, welika kimelahkayotis Weyi\nTlanawatilli.\nPOLIWILISSOHKEH\nSemipan. Inin Tlanawatilli pewas mowelkakis mostlatipan\nihkuak yokixpantihkeh itech Tlahkuilolxiniloni tlen kiliah\nGaceta Oficial tlen powi Tlalnankotonalli.\n\nWeyi Tlanawatilli Tlen Powi Tlalnankotonalli Veracruz de Ignacio de la Llave\nOmipan. Ihkuak pewas kiwelkakiskeh inin tlanawatilli wan\ntla keh ayamo kipatlah ok seki tlanawatiltin, kipia tlen\nkiwelkakiskeh nochtin tlanawatiltin tlen powih, tlalia\nmelahkayopan kitlakittah inin tlanawatilli.\nEyipan. Kampa mochiwas nochi tlen monawatia itech\ntlanawatiltzintli tlen noihki poliwissoh tlen nikan tlakpak\nmachiohtok, kipia tlen kahsikamatiskeh nochtin\ntlanawatihkan wan tekiwahkan, intekiyo kimelahkayotia\ninin tlanawatilli.\nNawipan. Tlen machiohtok itech tlahkuilolkotonalli noso\nfracción III itech tlanawatiltzintli 65, pewas mowelkakis\nipan se tonalli, metztli enero xiwitl 2001.\nMakuilipan. Tlanawatilli tlen kimelahkayotilis nochi\ntlayehyekolli tlen intech altepemeh ewa, ihkon kemin ok se\ntlanawatilli tlen kitenewa tlen totech powi kipia tlen\nmotemakas ipan chikuasen metztli mostlatipan ihkuak\nyokiteipantihkeh inin tlanawatilli.\nChikuasipan. Kiyekxehxeloskeh nochi tlakapeh-\npenahkanyotl itech tlalnankotonalpan ipan eyi metztli\nihkuak tekiwahkapehpenaltin yokitemaktihkeh nochi\nixtlamachilistli tlen ewa itech sentetl tlakapohpowalli wan\n\nWeyi Tlanawatilli Tlen Powi Tlalnankotonalli Veracruz de Ignacio de la Llave\nchanpohpowalli tlen kinotzah XII Censo General de\nPoblación y Vivienda.\nChikomipan. Ipan nawi metztli monextis amatlanawatilli\ntlen kiliah Código Electoral Wan inon tlanawatili welika\nkikualnextis kenemin mochiwas tekiwapehpenalistli kemin\nmachiohtok itech weyi tlanawatilli.\nTlatlamantli tlanawatilli tlen itechpowi tekiwapehpenalistli\ntlen kualnestokeh itech inin weyi tlanawatilli pewas\nkiwelkakiskeh mostlatipan ihkuak tlamis tekiwa-\npehpenalistli tlen itechpowi xiwitl 2000.\nManuel Bernal Rivera ipan otlahtoh, Carlos Brito Gómez\nipan otlahtoh, Carlos Carballal Valero ipan otlahtoh,\nValentín Casas Cortés ipan otlahtoh, Clemente Condado\nMortera ipan otlahtoh, Alejandro Cossío Hernández amo\nipan otlahtoh, Edmundo Cristóbal Cruz ipan otlahtoh, Abel\nIgnacio Cuevas Melo amo ipan otlahtoh, Pascual Abel\nChávez Fernández ipan otlahtoh, Jesús de la Torre Sánchez\nipan otlahtoh, Gabriel Miguel Domínguez Portilla ipan\notlahtoh, Jorge José Elías Rodríguez ipan otlahtoh, Ezequiel\nFlores Rodríguez ipan otlahtoh, Manuel Jaime Garcés\nVenerosoipan otlahtoh, Víctor Joaquín Garrido Cárdenas\nipan otlahtoh, Guillermo Gerónimo Hernández ipan
spa-books-106
spa
- *centlani* |centlani| (|cem| + |tlani| (|m| + |tl| > |ntl|)), “en el\n\nabismo/en lo más profundo”; [1025]\n\n - *centlapal* |centlapal| (|cem| + |tlapal| (|m| + |tl| > |ntl|)), “de un\n\nlado”; [1026]\n\n - *chichico* |chīchico| (|chī| + |chico|), “de un lado a otro”; [1027]\n\n - *chico* |chico|, “a un lado”; [1028]\n\n - *hueca* |huehca| (|hueh| + |ca|), “lejos”; [1029]\n\n - *huecapa* |huehcapa| (|hueh| + |ca| +|pa|), “desde lejos”; [1030]\n\n - *huecapan* |huehcapan| (|hueh| + |ca| +|pan|), “alto/alta/\n\nprofundo/profunda”; [1031]\n\n - *huehueca* |huehhuehca| (|hueh| + |hueh| + |ca|), “a trechos/\n\ndistantes unos de otros”; [1032]\n\n - *huehueca* |huēhuehca| (|huē| + |hueh| + |ca|), “a trechos/\n\ndistantes unos de otros”; [1033]\n\n**1025** Carochi, 2001: 346, 347 (libro 5, capítulo 1, § 5); Clavijero, 1974: 145; Karttunen, 1992:\n31; Molina, 1571b: 18r.\n\n**1026** Carochi, 2001: 340, 341 (libro 5, capítulo 1, § 3); Clavijero, 1974: 70; Karttunen, 1992:\n31; Molina, 1571b: 18r.\n\n**1027** Carochi, 2001: 346, 347 (libro 5, capítulo 1, § 5); Clavijero, 1974: 73; Karttunen, 1992:\n47.\n\n**1028** Andrews, 2003b: 215; Campbell/Karttunen, 1989a: 311; Carochi, 2001: 346, 347 (libro\n5, capítulo 1, § 5); Clavijero, 1974: 73; Karttunen, 1992: 49. Molina (1571b: 20r) glosa el\nadverbio *chico* con la voz “aviesamente”.\n\n**1029** Andrews, 2003b: 223; Campbell/Karttunen, 1989a: 311; Carochi, 2001: 342, 343 (libro\n5, capítulo 1, § 4); Clavijero, 1974: 83; Karttunen, 1992: 82; Molina, 1571b: 155r. El morfema |hueh| es una variante de |huēi|, “cosa grande”, que aparece en varias construcciones\n(Andrews, 2003b: 222, 223; Karttunen, 1992: 85).\n\n**1030** Campbell/Karttunen, 1989a: 311; Carochi, 2001: 342, 343 (libro 5, capítulo 1, § 4);\nClavijero, 1974: 83; Karttunen, 1992: 82; Molina, 1571b: 155r.\n\n**1031** Carochi, 2001: 344, 345 (libro 5, capítulo 1, § 4); Karttunen, 1992: 82, 83; Molina, 1571b:\n155r.\n\n**1032** Clavijero, 1974: 83; Karttunen, 1992: 83; Molina, 1571b: 157r. La reduplicación de la CV\ninicial, más el saltillo, se usa para formar la raíz distributiva, para expresar la idea de que\nhay dos o más integrantes de un grupo y que éstos se consideran por separado, que se\nubican en diferentes lugares, o que son de varias clases (Andrews, 2003a: 111, 112, 114;\nCampbell/Karttunen, 1989a: 297, 298; Lockhart, 2001b: 91, 92).\n\n**1033** Carochi, 2001: 342-345 (libro 5, capítulo 1, § 4); Karttunen, 1992: 84; Molina, 1571b:\n157r.\n\nLECTURA DEL NÁHUATL 309\n\n- *ici* |ici|, “aquí/desde acá/hacia acá/por acá”; [1034]\n\n - *itzintlan* |ītzīntlan| (|ī| + |tzīntli| – |tli| + |tlan|), “debajo de”; [1035]\n\n - *ixquichca* |īxquichca| (|īxquich| + |ca|), “desde/hasta cierto\n\nlugar”; [1036]\n\n - *iz* |iz|, “aquí/desde acá/hacia acá/por acá”; [1037]\n\n - *miaccan* |miaccān| (|miac| + |cān|), “en muchos lugares”; [1038]\n\n - *mieccan* |mieccān| (|miec| + |cān|), “en muchos lugares”; [1039]\n\n - *momayeccancopa* |momāyēccāncopa| (|mo| + (|māitl| – |tl| –\n\n|i|) + (|yēctli| – |tli|) + |cān| + |co| + |pa|), “a mano derecha”; [1040]\n\n - *mopochcopa* |mōpochcopa| ((|mo| – |o|) + (|ōpochtli| – |tli|) +\n\n|co| + |pa|), “a mano izquierda”; [1041]\n\n - *nechca* |nechca|, “allí/allá/acullá (lejos pero a la vista,\n\nseñalando)”; [1042]\n\n - *nechcapa* |nechcapa| (|nechca| + |pa|), “desde/hacia allí/allá/\n\nacullá (lejos pero a la vista, señalando)”; [1043]\n\n - *necoc* |necoc|, “de/a ambos lados/lugares”; [1044]\n\n - *necoccampa* |necoccāmpa| (|necoc| + |cān| + |pa| (|n| + |p| >\n\n|mp|)), “desde/hacia ambos lados/lugares”; [1045]\n\n**1034** Andrews, 2003b: 224; Campbell/Karttunen, 1989a: 311; Carochi, 2001: 328-331 (libro\n5, capítulo 1, § 1); Karttunen, 1992: 93.\n\n**1035** Carochi, 2001: 346, 347 (libro 5, capítulo 1, § 5).\n\n**1036** Carochi, 2001: 348, 349 (libro 5, capítulo 1, § 5); Clavijero, 1974: 96; Karttunen, 1992:\n118; Molina, 1571b: 47r.\n\n**1037** Andrews, 2003b: 224; Campbell/Karttunen, 1989a: 311; Carochi, 2001: 328, 329 (libro\n5, capítulo 1, § 1); Clavijero, 1974: 97; Karttunen, 1992: 123.\n\n**1038** Karttunen, 1992: 145.\n\n**1039** Campbell/Karttunen, 1989a: 311; Carochi, 2001: 336, 337 (libro 5, capítulo 1, § 2); Clavijero, 1974: 105; Karttunen, 1992: 147; Molina, 1571b: 56r.\n\n**1040** Carochi, 2001: 348, 349 (libro 5, capítulo 1, § 5).\n\n**1041** Carochi, 2001: 348, 349 (libro 5, capítulo 1, § 5).\n\n**1042** Carochi, 2001: 330-333 (libro 5, capítulo 1, § 1); Clavijero, 1974: 108; Karttunen, 1992:\n160; Molina, 1571b: 64v.\n\n**1043** Carochi, 2001: 330-333 (libro 5, capítulo 1, § 1); Clavijero, 1974: 109; Karttunen, 1992:\n160; Molina, 1571b: 64v.\n\n**1044** Andrews, 2003b: 240; Carochi, 2001: 340, 341 (libro 5, capítulo 1, § 3); Clavijero, 1974:\n109; Karttunen, 1992: 161; Molina, 1571b: 65r.\n\n**1045** Carochi, 2001: 340, 341 (libro 5, capítulo 1, § 3); Karttunen, 1992: 161; Molina, 1571b:\n65r.\n\n310 LECTURA DEL NÁHUATL
chf-books-17
chf
Jíni a kì ts'ajkúnla tu tojá\n\nNá'tin tsikí jíndaba ts'ají t'ok cha'tú a lótla i\nwo'yîn abála tubá a tsáykúnla tì pìnté' a\nlótla, de yá'i ke a tsikí jínda ts'ají ke u yìlé'\nkánda:\n\nU yîlkán ke an k'élen noxíp' u chénob k'ejpayá por lu ke u\nchen u man, jíndaba noxip' u chénob búya, ya'án kóne u\njìts'é u mam por u chen alás. Ché'chich tìkî an kóne u\nchìkìlyó u chinén u cha'mán. U péte noxíp' jíni yo u mámob\nuchîkìl mìné' lo ke yo ni bik'ít aj lo', jínuk'a u mámob\nchîkìlyó u noxi'páp, i u péte bijch'ók mach oló t'ok u\nnoxi'páp, mach ajnájob u chinén.\n\nTs'aykúnla a jujuntúla de anéla káche'da u yolínet a noxi'pápla, de yá'i yaxé a wubínla an\nkóne u ts'ibajtesánob u mámob, an kóne mach u\nsíjbe k'uá'chichka u mámob. Yidá tî pìnté' aj\nye'jún a bixé a ts'aykìbén.\n\nKî kaj tan noj búya\n\nAjní ojní jíndaba kájob jink'ín a k'otí nuk yiníkob\naj pìpìká'b, u tìsÍjob nuk tsimím, bek'ét. Kì lótla aj\nyokot'án mach u yina'tíjob ká'amba animájob jíni,\nu yìlíjob ke a laj k'otí noj pets' por u nuk xukúp' ke\nu kìnìntán ni bek'ét.\n\nNuk aj pìpìká'b u laj osíjob ni bek'ét tan nuk\ncholojé, de yá'i u tìk'íjob noj gran búya. Aj yokot'ánob\nan kóne a puts'íjob tì noj yìxomájob a bìk'tÍjob\ntì chìmó. Ya'án yebé a laj bixíjob tì kajté tì\nSan Fernándo, tì noj yìxomá, tî Mukté' i ka'íniba a\ntúts'í ki kájla o kì ká'bla aunke a laj chìmíjob\nk'en kì lótla.\n\nWoyó abála t'ok jontú a lótla i p'álìnla lo ke a\nk'atbínte.\n\n¿Kátuba u chÍjob búya kî lótla aj yo kot'ánob?\n\nKî kaj tan noj búya\n\nAjní ojní jíndaba kájob jink'ín a k'otí nuk yiníkob\naj pìpìká'b, u tìsÍjob nuk tsimím, bek'ét. Kì lótla aj\nyokot'án mach u yina'tíjob ká'amba animájob jíni,\nu yìlíjob ke a laj k'otí noj pets' por u nuk xukúp' ke\nu kìnìntán ni bek'ét.\n\nNuk aj pìpìká'b u laj osíjob ni bek'ét tan nuk\ncholojé, de yá'i u tìk'íjob noj gran búya. Aj yokot'ánob\nan kóne a puts'íjob tì noj yìxomájob a bìk'tÍjob\ntì chìmó. Ya'án yebé a laj bixíjob tì kajté tì\nSan Fernándo, tì noj yìxomá, tî Mukté' i ka'íniba a\ntúts'í ki kájla o kì ká'bla aunke a laj chìmíjob\nk'en kì lótla.\n\nWoyó abála t'ok jontú a lótla i p'álìnla lo ke a\nk'atbínte.\n\n¿Kátuba u chÍjob búya kî lótla aj yo kot'ánob?\n\nKîda u túts'e k'in i kîda u t'úme k'in\n\nWoyó abála t'ok a lótla.\n\n¿Kîda u túts'e k'in?\n¿Kîda u t'úme k'in?\n¿Káche' u chen a pap k'a u chinén si uts klin ta tî\núte ni pìk'ìbí?\n¿Káche' a chénla k'a mach sìtíketla tan unp'é ch'ok bij?\n¿Káche' u chen aj sákia k'a mach sìtík tan pa'?\n\nNoj ák'ot tan kì kaj\n\nNoj k'in ojni kì noxi'pápla u k'ìnìlesíjob tubá u\nchénob noj k'ojolé tì pìnté' nuk ch'únikob a\nnojájob tan nuk kájob tubá aj yokot'ánob Badá\njíndaba u laj k'exíjob por nuk ák'ot ke mach\ntubá kì kajla sino por noj pìpìl ák'ot taj ik'ik', ke\nu juntumá badá jínda ák'ot taj yokot'án u k'ìnìlesánob\ntubá namás u chinénob nuk aj nojá tan noj gran\nkaj tì México.\n\nTa kîre'la k'uáchichka ya kì xéla kì ts'aykúnla\ntu tojá i mach ajnékonla kì sukpékìnla kì lótla.\n\nU k'exe'ubá ni kaj\nPATANIP' 12\n\nAjní tan u péte ni ch'ok kaj tubá aj yokot'án k'élen pìk'ìbí u\nyéte káda ni yinkré tubá ni kaj u k'uxé' yake ni ka'b u yìk'é, i\njínchich tubá u k'ìnîlesánob, che'chich tìkî an ni k'élen\nte'él ìlìk'íjob tubá ni bìlìná i k'élen buch' tan noj pa' tubá\nkájob aj yokot'án. U péte jínda k'ìnî tubá k'uxkák tan\njíndaba kaj aj yokot'án tubá kuxlékob t'ok u jit'ók i u\npéte u bik'itch'ók.\nYidá jíndaba yiníkob mach u yibajtesí u bájob por ke ajní\nu péte lo ke unéjob u yolíjob, ché'chich an tîkî u nuk\nmuk' tubá u chénob patán, ajní u pásejob u choné' u\npìk'ibí tan noj kaj, tubá u yok mìné' u yok nok' tubá u\npéte ni u bìk'ít ch'ok i tubá u jit'ók.\nJíndachich yiník u bixé tî ximbá tì yok t'ok u kuch tu pat i\ntan u pam noj jolté' káda k'eché' noj kuch, por ke mach\najní káche'da k'otík tan noj gran pitsíl kaj. Jíndajob tìkî u\nchénob u noj jo'yán t'ok noj jobén tubá ni kaj, ché'chich tìkî\nu chen ák'ot jínda tì pìnté' noj yum tubá ni kaj.\n\n# 12\n\nOjníjob k'ínob ni yiníkob u cherlánob u “mul patán”,ché'chich t'ok\nnoj te'. Unéchich si u bixé u pìk'é u péte ni ka'b, jíni ke uné u\nmìkí, ya ke uné u laj ts'îktesí u laj pìk'é u péte jíndaba u pítìn\nch'oyík u yok pìk'ìbí tubá u woyé' i ka'íni u kolobán ni ka'b tubá\nkóne yo u chen cha'n úm ni patán yá'i,\nKa' jínichich u péte a bixí a ts'its'itá u k'exe'ubá ni kaj por noj búya\ntubá nuk yiníkob ajní ojníjob lo ke u k'así ni noj na'káj káda u\nyibajtesíjob aj yokot'ánob tubá u péte noj\nkaj tì México, t'ok noj k'oté taj kaxtrant'án, ché'chich a túts'i\nni sij tubá ni ka'b, káda jínda u tsìmsíjob k'en aj yokot'án,\njíndachich u chi ke u k'exe'ubá u k'ajalín ni kájob káda unéjob u\nk'átijob pukatíntik ni ka'b i ché'chich u kolobánob tî kuxté a jujuntú\ntan u ka'b tubá u chénob patán.\nU péte jíndaba k'ex ke u numsí ni kájob aj yokot'án káda ná'tìn,\nná'tîn u jìbíjob ni bij tubá u lótìn-ubájob t'ok otrojob aj\nkaxtrant'ánob, ché'chich tîkì u chíjob nuk bij ti'íjob, tubá k'otíkob\ntan noj kaj kì lótla aj yokot'án i ka'íni u bixé u najyesán u yok t'an,\nu yok buk i asta u yok ák'ot.\nJíndaba u laj k'exíjob por no pìpìl ák'ot, jíndachich u chí ke u\nnajyesán u péte u k'ìnbitá aj yokot'´ ánob,\n\nNá'tìn irán jíni a tsikí\n\n\n\n¿káda ajní k'élen k'uá'chichka tubá k'uxkák?\n\n¿jink'ín mach ajní káche'da pásikob tan u kìjí\nkat'ók u chénob u yok jo'yán?\n\n¿káche'da u bixé tan noj kaj u mìnlán jin k'ìnî u k'á\ni kóne u bisán u choné' tubá u chen u yok man?\n\n¿káche'da u chen u patán aj yokot'án ojní?\n\n¿kók'a a sìmsíntik k'en kì lótla aj yokot'án?\n\n- Tubá k'otík a yokot'án tan noj kaj ¿kóne a úti\ni kok'á u cherbíjob?\n\nA yi'na'tán\n\n¿A yílachich túxtuba k'ìnî a “yi'na'tán”?\n¿Kátuba u k'ìnìlesínte?\n\nWoyó-abála t'ok chìntú a lótla i entre anélachich k'ajti'ín káche'da ajní a yok kìjíla káda\nu ts'aykìbét a pap, ka' jínichich bonó tán noj\nbík'it kuádrujob ka' u yìlé' a junjunp'é\n\nyá'an u bo'óy i mach Ko k'ába' u pî'kan, u\notót, u k'ìnìlesán ja' i pi'tínte ch'íjik i de ya'i u\nmach ìlìk'í xítinte ta tì tìk'esínte.\n\nkáchich káda a chop- ko k'ába' ch'uyukná\njulé'on, peru t'ok nó'on t'ok kuch i mach a\n(kìné) a kì woyé' noj p'os jìytu'ká.\n\nU péte jínda tusuták o nuk alás tubá ní t'ánob ke a\njujunp'é yo u yìlé' ka' a wìlé' mach tajtój noj\nk'ába'job a animájob. U péte jínda u chen tubá kî\nk'ajti'ínla sep' kì noj k'ajalínla.\n\nSi ayíla otro noj a “yina'tán” ìlîla ka' jíndajob.
spa-books-36
spa
- |m| + |tz| > |ntz|;\n\n - |m| + |ch| > |nch|;\n\n - |m| + |x| > |nx|;\n\n - |m| + |c-qu| > |nc-nqu| /nk/ [Nk];\n\n - |m| + |cu| > |ncu| /nkW/ [NkW]. [302]\n\nEsta clase de asimilación se puede observar en las siguientes palabras:\n\n - *chico* ***nt*** *epec* |chicō **nt** epēc| ((|chicō **m** e| – |e|) + (| **t** epētl| – |tl|)\n\n( **|m| + |t| > |nt|** ) + (|co| – |o|)); [303]\n\n - *o* ***ntl*** *apal* |ō **ntl** apal| (|ō **m** e| – |e|) + | **tl** apalli| – |li|) ( **|m| + |tl| >**\n\n**|ntl|** )). [304]\n\n - *co* ***ntz*** *alan* |cō **ntz** ālan| (|cō **m** itl| – |tl| – |i|) + | **tz** ālan| ( **|m| + |tz|**\n\n**> |ntz|** )); [305]\n\n - *co* ***nch*** *ihua* |cō **nch** īhua| (|cō **m** itl| – |tl| – |i|) + | **ch** īhua| ( **|m| + |ch|**\n\n**> |nch|** )); [306]\n\n - *o* ***nx*** *iuhtia* |ō **nx** iuhtiā| ((|ō **m** e| – |e|) + (| **x** ihuitl| – |tl| – |i|) ( **|m| +**\n\n**|x| > |nx|** ) + |tiā|); [307]\n\n - *ne* ***nc*** *ayotl* |ne **nc** āyōtl| ((|ne **m** i| – |i|) + | **c** ā| ( **|m| + |c-qu| > |nc-**\n\n**nqu|** ) + |yō| + |tl|); [308]\n\n - *ce* ***ncu*** *emitl* |ce **ncu** emitl| (|ce **m** | + | **cu** emitl| ( **|m| + |cu| >**\n\n**|ncu|** )). [309]\n\nHay casos en los cuales se unen dos sustantivos y el primero, de\nmanera excepcional, conserva el sufijo absolutivo *tl* |tl| (lo usual se\n**302** Andrews, 2003a: 35; Campbell/Karttunen, 1989a: 153.\n\n**303** Andrews, 2003a: 35.\n\n**304** Karttunen, 1992: 179.\n\n**305** Andrews, 2003a: 35.\n\n**306** Andrews, 2003a: 35.\n\n**307** Molina, 1571b: 77v. Para ejemplos adicionales, véase Wimmer (2006; sin fecha), donde\nse registran cinco palabras que inician con la secuencia fonética |ōnxihui|, tomadas de\ndiversas fuentes del periodo Novohispano Temprano.\n\n**308** Campbell/Karttunen, 1989a: 153.\n\n**309** Andrews, 2003a: 35.\n\nLECTURA DEL NÁHUATL 113\n\nría que éste se eliminara para formar un sustantivo compuesto). [310]\nEsto sucede de manera especial con las frases lexicalizadas (convertidas en palabras). En estos casos, cuando el segundo sustantivo\nempieza con una consonante, el fonema |tl| del primer elemento se\npuede convertir, de manera opcional, en |l|:\n\n - |tl| + |t| > |lt|;\n\n - |tl| + |p| > |lp|;\n\n - |tl| + |m| > |lm|;\n\n - |tl| + |ch| > |lch|;\n\n - |tl| + |hu-uh| > |lhu|. [311]\n\nUn ejemplo de lo anterior, que aparece a menudo en los textos\nnovohispanos, es la frase lexicalizada *altepetl* |āltepētl|, “pueblo/\nseñorío” (literalmente “el agua, el cerro”).\n\n - *a* ***lt*** *epetl* |ā **lt** epētl| (|ā **tl** | + | **t** epētl| ( **|tl| + |t| > |lt|** )). [312]\n\nTambién encontramos esta clase de asimilación regresiva parcial en algunos antropónimos (en los ejemplos primero y segundo)\ny topónimos (en los ejemplos tercero, cuarto y quinto):\n\n - *Xihui* ***lt*** *emoc* |xīhui **lt** ēmōc| (|xīhui **tl** | + | **t** ēmō| ( **|tl| + |t| > |lt|** ) +\n\n|c|);\n\n - *A* ***lp*** *opoca* |ā **lp** opōca| (|ā **tl** | + | **p** opōca| ( **|tl| + |p| > |lp|** ));\n\n - *A* ***lm*** *oloyan* |ā **lm** olōyān| (|ā **tl** | + (| **m** olōni| – |i|) ( **|tl| + |m| > |lm|** )\n\n+ |yān| (|n| + |y| > |y|));\n\n**310** Sobre los sustantivos compuestos, véase la división 4.7.4.\n\n**311** Apunto aquí los casos que he visto hasta ahora; es probable que estos cambios sucedan también con otras consonantes que se encuentren al inicio del segundo elemento\nde la frase lexicalizada.\n\n**312** El difrasismo *Altepetl* es registrado por Molina (1571b: 4r) y aparece en un sinnúmero de fuentes novohispanas; en los *Cantares mexicanos* encontramos también la frase\nequivalente, sin lexicalizar, “ *ynatl, intepetly* ” ( *in atl in tepetl*, con el sonido [i] al final, sin\nvalor semántico, a manera de adorno poético; véanse Bierhorst, 1985: 45, 46, 427, 429;\nCantares mexicanos, 1994: 12r).\n\n114 LECTURA DEL NÁHUATL\n\n- *A* ***lch*** *ayahuacan* |ā **lch** ayāhuacān| (|ā **tl** | + | **ch** ayāhua| ( **|tl| + |ch|**\n\n**> |lch|** ) + |cān|);\n\n - *A* ***lhu*** *exoyocan* |ā **lhu** exōyohcān| (|ā **tl** | + (| **hu** exōtl| – |tl|) ( **|tl| +**\n\n**|hu-uh| > |lhu|** ) + |yoh| + |cān|). [313]\n\nLas reglas expuestas hasta aquí no agotan las posibilidades de\nla asimilación regresiva. Hay otros cambios morfofonológicos de\neste tipo que son menos frecuentes y que pueden estar relacionadas con variantes dialectales o coloquiales del náhuatl novohispano. Una de éstas es la siguiente:\n\n - |ch| + |p| > |pp|. [314]\n\nComo ejemplo de esta regla, tenemos la voz siguiente:\n\n - *tzintlalte* ***pp*** *achihui* |tzintlālte **pp** achihui| (|tzintli| – |tli|) + (|tlā\nlli| – |li|) + |te **ch** | + | **p** achihui| ( **|ch| + |p| > |pp|** )). [315]\n\nOtro tipo de asimilación, que puede ser progresiva o regresiva, se produce cuando una de las dos consonantes que entran en\ncontacto se vuelve imperceptible. Esta pérdida consonántica generalmente es opcional. Como otros tipos de cambios fonológicos\ndescritos aquí, éste no siempre se manifiesta en los textos escritos.\n\n**313** El antropónimo *Xihuiltemoc* (escrito también *Xihuitltemoc*, sin la asimilación parcial),\naparece en los textos del cronista texcocano Alva Ixtlilxóchitl (1975, 1977: i, 412; ii, 144).\nEs posible que este nombre haya tenido una |i| corta en su primera sílaba, dependiendo del significado del nombre. Opté por |xīhuiltēmōc| porque así el nombre significaría\n“descendió el cometa”, que parece ser más probable que |xihuiltēmōc|, “descendió el\naño/grama/piedra verde”, aunque no puedo descartar definitivamente estas últimas\nposibilidades (véanse Karttunen, 1992: 324; Molina, 1571b: 159v). *Alpopoca* (escrito también *Apopoca* y *Atl Popoca* ), *Almoloyan* y *Alchayahuacan* se encuentran en el manuscrito\n*Cantares mexicanos* (Bierhorst, 1985: 36, 45, 217; Cantares mexicanos, 1994: 9r; 33v, 54v,\n79v, 84r). *Alhuexoyocan* aparece en el *Códice mendocino* (Berdan/Anawalt [editoras],\n1992: 26r). Le agradezco a Gordon Whittaker sus sugerencias acerca de esta clase de\ncambio morfofonológico y por haber aportado varios de los ejemplos que aparecen aquí\n(véanse: Gordon Whittaker, comunicaciones a la lista de correo electrónico *Nahuat-l*, 21\ny 22 de agosto de 2009, en Nahuatl archives, sin fecha).\n\n**314** Andrews, 2003a: 35.\n\n**315** Andrews, 2003a: 35.\n\nLECTURA DEL NÁHUATL 115
cta-ebible-LK16_5_1
cta
Liꞌ ngusiꞌya yu jiꞌi̱ lcaa ñati̱ nu ndacui jiꞌi̱ xuꞌna yu, nchcuane yu jiꞌi̱ nguꞌ liꞌ: “¿Ni tsa lo ta ndacui nuꞌu̱ jiꞌi̱ xuꞌna naꞌ?” nacui̱ yu jiꞌi̱ tsaca nguꞌ.\r\r“Sca mil tyaꞌa litro setye ndacui naꞌ jiꞌi̱”, nacui̱ nguꞌ biꞌ liꞌ. Hora ti nacui̱ msu nu laca loo biꞌ jiꞌi̱ nguꞌ biꞌ: “Nde nscua quityi nu nscua cuentya jinuꞌu̱. Cuaꞌa̱ clya nuꞌu̱ re chaꞌ cuiñá chaca quityi, nu ñacui̱ chaꞌ caꞌyu siyento ti litro setye ndacui nuꞌu̱ jiꞌi̱ nu cusuꞌ biꞌ”, nacui̱ msu biꞌ jiꞌi̱.\r\rLiꞌ nchcuane yu jiꞌi̱ chaca nguꞌ: “Nuꞌu̱ ni, ¿ni tsa lo ndacui jiꞌi̱ xuꞌna naꞌ?” “Sca siyento tyaꞌa cujui̱ nscuaꞌ trigo”, nacui̱ nguꞌ biꞌ liꞌ. “Ha̱a̱”, nacui̱ yu, “nde nscua quityi nu nscua cuentya jinuꞌu̱”, nacui̱ nu msu biꞌ. “Cuaꞌa̱ clya nuꞌu̱ ca nde chaꞌ scua chaca quityi nu ñacui̱ chaꞌ jacuayala tyaꞌa cujui̱ ti, tsa biꞌ ti ndacui jiꞌi̱ nu cusuꞌ.”\r\rTiyaꞌ la ngua cuayáꞌ tiꞌ ycuiꞌ nu laca xuꞌna yu ñiꞌya̱ nu ndyuꞌni yu. “Tajuaꞌ tsa ndyuꞌni msu nu laca loo biꞌ ꞌna laja loꞌo ndyuꞌni yu cña”, nacui̱ nu cusuꞌ culiyaꞌ biꞌ.\r\rLoꞌo liꞌ tya nchcuiꞌ Jesús loꞌo nguꞌ biꞌ:\r\r―Loꞌo cuꞌma̱ ni, nu ntiꞌ tsa ma̱ taquiyaꞌ ma̱ jiꞌi̱ lcaa chaꞌ nu nchcuiꞌ ycuiꞌ Ndyosi ―nacui̱―, taca ca tsaꞌa̱ ma̱ xi loꞌo ñaꞌa̱ ma̱ ñiꞌya̱ nu nduꞌni xaꞌ la ñati̱ chalyuu loꞌo tyaꞌa nguꞌ, masi cuxi ti nguꞌ.\r\r’Ndiꞌya̱ chcuiꞌ naꞌ loꞌo ma̱ lacua: Tsoꞌo ti cuaꞌni ma̱ loꞌo lcaa chaꞌ tsoꞌo nu ntsuꞌu jiꞌi̱ ma̱ nde chalyuu; xtyucua ma̱ jiꞌi̱ xaꞌ ñati̱ loꞌo chaꞌ tsoꞌo nu ntsuꞌu jiꞌi̱ ma̱ ñaꞌa̱ cuayáꞌ tye chalyuu jiꞌi̱ ma̱, chaꞌ juaꞌa̱ caja tyaꞌa tsoꞌo ma̱ nde chalyuu. Loꞌo liꞌ ta ycuiꞌ Ndyosi su tyiꞌi̱ ma̱ slo Ni, su ná ngaꞌa̱ chaꞌ tye chalyuu jiꞌi̱ ma̱ liꞌ.\r\r’Ñati̱ nu tsoꞌo tsa nguaꞌni lyiji sca cña piti ti, juaꞌa̱ tsoꞌo tsa cuaꞌni nguꞌ biꞌ, masi sca cña nu cua tlyu la; pana ñati̱ nu ñiloꞌo jiꞌi̱ xuꞌna nguꞌ loꞌo cuaꞌni nguꞌ sca cña piti ti, ná tyiqueeꞌ ná caca cuaꞌni nguꞌ biꞌ sca cña nu cua tlyu la.\r\rSi ná nchca cñaꞌa̱si̱i̱ ma̱ sca chaꞌ tsoꞌo nu ntsuꞌu jiꞌi̱ ma̱ nde chalyuu, ni ná ta ycuiꞌ Ndyosi sca cña tsoꞌo la chaꞌ cuaꞌni ma̱ cuentya jiꞌi̱ ycuiꞌ Ni.\r\rLcaa chaꞌ tsoꞌo nu ntsuꞌu jiꞌi̱ ma̱ chalyuu, na nda ycuiꞌ Ndyosi chaꞌ biꞌ jña ti ma̱; si ná cuaꞌni tsoꞌo ti ma̱ loꞌo chaꞌ biꞌ, ¿ñiꞌya̱ cuaꞌni ma̱ loꞌo chaꞌ tsoꞌo nu nda Ni chaꞌ tyanu neꞌ cresiya jiꞌi̱ ma̱?\r\r’Sca msu ni, ná caca cuaꞌni yu cña jiꞌi̱ tucua tyaꞌa xuꞌna yu sca tyempo ti; jiꞌi̱ sca ti xuꞌna yu taca cuaꞌni yu cña. Ná tyiqueeꞌ tiꞌí tiꞌ yu ñaꞌa̱ yu jiꞌi̱ tsaca ñati̱ liꞌ, cuati jiꞌi̱ chaca ñati̱ biꞌ tsoꞌo ntsuꞌu tyiquee yu ñaꞌa̱ yu jiꞌi̱; hasta tsoꞌo la cuaꞌni yu cña jiꞌi̱ ñati̱ biꞌ, pana jiꞌi̱ tsaca ñati̱ biꞌ, lasa la cuaꞌni yu cña jiꞌi̱. Ná caca xñi na chaꞌ jiꞌi̱ ycuiꞌ Ndyosi nu Xuꞌna na si ntsuꞌu tsa tyiquee na ñaꞌa̱ na jiꞌi̱ cñi, chaꞌ ñiꞌya̱ si laca chaca xuꞌna na, juaꞌa̱ laca cñi biꞌ liꞌ.\r\rPana ntsuꞌu tsa tyiquee nguꞌ fariseo chaꞌ jiꞌi̱ cñi, biꞌ chaꞌ loꞌo ndyuna nguꞌ chaꞌ nu nchcuiꞌ Jesús, ngustí loꞌo ti nguꞌ jiꞌi̱ yu.\r\rLiꞌ nguxtyacui Jesús chaꞌ loꞌo nguꞌ biꞌ:\r\r―Cuꞌma̱ ―nacui̱ yu―, tsoꞌo tsa nduꞌni ma̱ chaꞌ ñaꞌa̱ ti xaꞌ ñati̱ jiꞌi̱ ma̱, pana cua jlo tiꞌ ycuiꞌ Ndyosi lcaa ñaꞌa̱ chaꞌ nu ntsuꞌu tyiquee ma̱. Ñati̱ nu tlyu tsa nduꞌni jiꞌi̱ ycuiꞌ ca nguꞌ, xtyanu tiꞌi̱ ycuiꞌ Ndyosi jiꞌi̱ nguꞌ biꞌ.\r\r’Nu tyempo cua saꞌni la ni, ntsuꞌu chaꞌ cusuꞌ jiꞌi̱ ñati̱, la cuiꞌ chaꞌ nu nda ycuiꞌ Ndyosi loꞌo Moisés, juaꞌa̱ loꞌo nguꞌ nu ngua tuꞌba jiꞌi̱ Ni tya saꞌni la; pana nu loꞌo ñaa Juan, tya liꞌ nguxana ngañi chaꞌ tsoꞌo jiꞌi̱ ycuiꞌ Ndyosi, chaꞌ caca Ni loo neꞌ tyiquee ñati̱. Quiñaꞌa̱ tsa ñati̱, lye tsa nda nguꞌ juersa chaꞌ xñi nguꞌ chaꞌ jiꞌi̱ ycuiꞌ Ndyosi.\r\r’Ná tlyu cña tye lcaa na nu ntsuꞌu nde cua̱, juaꞌa̱ tye tyucui ñaꞌa̱ chalyuu; pana ná tye tsiyaꞌ ti ni sca siꞌyu chaꞌ jiꞌi̱ lcaa chaꞌ nu cua nda ycuiꞌ Ndyosi loꞌo na nu ngua saꞌni la.\r\rTya nchcuiꞌ la Jesús loꞌo nguꞌ liꞌ:\r\r―Loꞌo culo sca ñati̱ quityi chaꞌ xtyanu yu jiꞌi̱ clyoꞌo yu, chaꞌ xaꞌ caja clyoꞌo yu loꞌo xaꞌ nu cunaꞌa̱, chaꞌ subaꞌ ndyuꞌni yu biꞌ liꞌ. Loꞌo juaꞌa̱ loꞌo caja clyoꞌo sca nu quiꞌyu loꞌo sca nu cunaꞌa̱ nu cua nguxtyanu clyoꞌo jiꞌi̱, masi cuentya jiꞌi̱ ley, la cuiꞌ ti chaꞌ subaꞌ laca nu ndyuꞌni nu quiꞌyu biꞌ liꞌ.\r\r’Cua ntsuꞌu sca nu culiyaꞌ, loꞌo xcuiꞌ lateꞌ quiñaꞌa̱ ngaꞌa̱, xcuiꞌ lateꞌ tsoꞌo ñaꞌa̱ nchcuꞌ yu. Loꞌo juaꞌa̱ lye tsa ndyuꞌni yu, lcaa tsa̱ ndyaca taꞌa slo yu.\r\rPana ntsuꞌu sca ñati̱ tiꞌi nu naa Lázaro, nu xcuiꞌ quichuꞌ ntucua tyucui ñaꞌa̱ yu. Toniꞌi̱ ti jiꞌi̱ nu culiyaꞌ biꞌ nchcaꞌa̱ Lázaro lcaa tsa̱.\r\rCua ntiꞌ yu tiꞌi biꞌ masi cacu yu satya na nu ndyalú toꞌ mesa su ndyacu nu culiyaꞌ biꞌ liꞌ. Loꞌo juaꞌa̱ ndyaꞌa̱ xneꞌ su ngaꞌa̱ yu chaꞌ nclyeꞌe loo quichuꞌ nu ntsuꞌu hichu̱ꞌ yu tiꞌi biꞌ.\r\rNdyalaa tsa̱ nu ngujuii nu tiꞌi biꞌ; loꞌo nu xca̱ jiꞌi̱ ycuiꞌ Ndyosi ni, ndyaa loꞌo nguꞌ jiꞌi̱ ca slo jyoꞌo cusuꞌ Abraham, ca su tlyu nu nguaꞌni choꞌo ycuiꞌ Ndyosi. Loꞌo juaꞌa̱ ngujuii nu culiyaꞌ biꞌ, nguxatsiꞌ nguꞌ jiꞌi̱ liꞌ.\r\rPana nu loꞌo cua ntsuꞌu nu culiyaꞌ biꞌ su nchcubeꞌ yu ca bilyaa, liꞌ ngusicua̱ hique yu naꞌa̱ yu jiꞌi̱ jyoꞌo cusuꞌ Abraham tyijyuꞌ ti, loꞌo juaꞌa̱ naꞌa̱ yu chaꞌ stuꞌba ti ntucua jyoꞌo Lázaro loꞌo.\r\rLiꞌ ngusiꞌya nu culiyaꞌ biꞌ jiꞌi̱ Abraham: “Sti ya Abraham, cuaꞌni tyaꞌna tiꞌ nuꞌu̱ jnaꞌ. Ta nuꞌu̱ jiꞌi̱ Lázaro jua chaꞌ ca̱a̱ ca̱loꞌo xi hitya chaꞌ coꞌo naꞌ, masi loꞌo sne ti yu cuichaꞌ yu xi tuꞌba naꞌ chaꞌ caꞌya tyacalaꞌ xi ltseꞌ naꞌ, chaꞌ lye tsa tyiqueꞌ ntiꞌ naꞌ su ntsuꞌu naꞌ lo quiiꞌ re.”\r\rLiꞌ nacui̱ jyoꞌo Abraham jiꞌi̱: “Sñiꞌ”, nacui̱, “tsoꞌo tsa ngua hi̱ loꞌo ngutiꞌi̱ nuꞌu̱ nde chalyuu. Loꞌo Lázaro re ni, siꞌi juaꞌa̱ ngua jiꞌi̱ yu, chaꞌ lye tsa nchcubeꞌ yu su ngutiꞌi̱ yu chalyuu. Biꞌ chaꞌ caja su tsoꞌo tyiꞌi̱ yu ca nde juani; loꞌo nuꞌu̱ ni, ngaꞌa̱ chaꞌ chcubeꞌ nuꞌu̱.\r\rTya ntsuꞌu la chaꞌ jiꞌi̱ cuare nde su ndiꞌi̱ ya, ntsuꞌu sca laja cuaꞌa̱ tlyu claꞌbe laja su ndiꞌi̱ cuare loꞌo cuꞌma̱; biꞌ chaꞌ si ntsuꞌu nguꞌ nu ntiꞌ tsaa nde slo cuꞌma̱, ná caca jiꞌi̱ nguꞌ tyaa nguꞌ. Loꞌo juaꞌa̱ cuꞌma̱ nu ntsuꞌu ma̱ nde jua, ná caca jiꞌi̱ ma̱ tya̱a̱ ma̱ ca nde.”\r\rLiꞌ tyaꞌna tsa nchcuiꞌ nu culiyaꞌ biꞌ loꞌo: “Cuaꞌni nuꞌu̱ sca chaꞌ tsoꞌo loꞌo naꞌ, Abraham sti naꞌ”, nacui̱ nu culiyaꞌ biꞌ. “Ta jiꞌi̱ Lázaro chaꞌ tsaa yu toꞌ tyi sti naꞌ,\r\rca su ntsuꞌu caꞌyu tyaꞌa nguꞌ tyaꞌa naꞌ, chaꞌ chcuiꞌ yu loꞌo nguꞌ, chaꞌ ná ca̱a̱ nguꞌ ca nde su ntsuꞌu naꞌ nchcubeꞌ naꞌ.”\r\rPana nacui̱ Abraham jiꞌi̱: “Cua jlo tiꞌ nguꞌ biꞌ lcaa ñaꞌa̱ chaꞌ nu nguscua jyoꞌo Moisés; juaꞌa̱ nu xaꞌ la quityi jiꞌi̱ ycuiꞌ Ndyosi nu nguscua jyoꞌo cusuꞌ cua saꞌni, ntsuꞌu biꞌ jiꞌi̱ nguꞌ tyaꞌa nuꞌu̱. Tsoꞌo si cuaꞌa̱ jyaca̱ nguꞌ jiꞌi̱ chaꞌ nu nscua lo quityi biꞌ.”\r\rLiꞌ nguxacui̱ nu culiyaꞌ biꞌ chaꞌ jiꞌi̱: “Tsoꞌo lacua, sti naꞌ Abraham. Pana si tsaa sca nguꞌ jyoꞌo re ca su ndiꞌi̱ nguꞌ, liꞌ culochu̱ꞌ nguꞌ chaꞌ cuxi nu ndyuꞌni nguꞌ.”
ote-books-257
ote
253 *HÑÄHÑU — ESPAÑOL* ntseni̱\n\n\n2. *s* garra **Yá ntsami ra zate nguanda**\n**ya tu̱juai.** Las garras del león son\nsemejantes a navajitas.\n3. *vi* engarabatarse **¿Temä hñeni bi**\n**zu̱i?, ge bi ntsami ri ye. ̱** ¿Qué\nenfermedad te pegó que se te engarabató\nla mano?\n**ntsamye̱** *s* mano garabatuda\n**ntsamni** *s* espina ganchuda\n**ntsamäbo̱jä** *s* fierro ganchudo\n**ntsamne** *s* pico ganchudo\n**ntsaua** *s* pie chueco\n**ntsanganza** (ntsanganza) *adj* 1. dichoso,\nhermoso **Ntsanganza na ra mu̱i habu̱**\n**Ajuä jäpi.** Dichoso el hogar que Dios\nbendice.\n2. bonito, maravilloso, atractivo **Ra**\n**zänä xá ntsanganza di yoti.** La luna\nestá alumbrando muy bonito.\n*Variante* **tsangaza** *Sinón.* **xa ñentho**, **xä**\n**nsunda**, **xi mähotho**, **tsamähotho**\n**ntsangi** (ntsangi) 1. *s* verguenza **Nuni ra**\n**bätsi ko ra ntsangi nixi ne dä thogi dä**\n**ñuni.** Aquel ñino no quiere pasar a comer\n\npor verguenza.\n2. *vi* avergonzarse **Nuni ra jäi di**\n**ntsangi, hingi ne dä thogi dä ñuni.**\nAquella persona se averguenza de pasar a\ncomer. *Sinón.* 1: **ntsa**, **ntsase** ; 2: **̱** **muntsi**,\n**mungi**, **tsaki**\n**ntsangi** (ntsangi) *vr* encoger **Xuua,**\n**ntsangi ri ua pa hinga mfetse.** Juan,\nencoge tus pies para que no me tropiece.\n*Véase* **tsangi**\n**ntsani** (ntsáni) *s* aguacatal *Véase* **tsani**\n**ntsante** (ntsánte) *s* maldición *Véase* **tsani**,\n\n**-te**\n\n**ntsatañäxu** (ntsǎtáñäxu) *v rec*\ntopetearse **Ya ndäni dä nju̱ki yabu̱ nubu̱**\n**di ntuhni, nepu̱ dä ñehe di ntsatañäxu.**\nCuando se pelean los carneros, se hacen\npara atrás, después vienen para topetearse.\n*Véase* **tsati**, **ñäxu**\n**ntsate** (ntsate) *s* mordida *Véase* **tsate**\n**ntsati** (ntsǎti) *s* 1. golpe *(del martillo de la*\n*pistola)* **Bi to̱de rá ntsati ra mfotäbo̱** **̱znä**\n**ne himbi tode rá ntho. ̱** Se oyó el golpe\ndel martillo, pero no se oyó la explosión.\n2. traqueteo **Bi to̱de yá ntsati yá boho**\n**ya fani to̱ ya bojä.** Se oyó el traqueteo de\nlos cascos de los caballos con herradura.\n\n\n**ntsati** (ntsati) *s* freno de caballo **Ju̱mbä**\n**rá ntsati ra fani, ge hintsu̱ ra**\n**mänxotho.** Jálale el freno al caballo, que\ntodavía no está bien amansado. *Véase* **tsati**\n**ntsati** [ *Forma secundaria de* **tsati** ] atorarse\n**Ra bo̱jä bi ntsati ha ra bo̱hai koña xä**\n**uäi.** El coche se atoró en el lodo porque ha\nllovido. *Sinón.* **nthumi**\n**ntsaua** (ntsaua) *s* pie chueco *Véase* **ua**\n**ntsä** (ntsä [̌] ) 1. *s* punta\n2. *adj* puntiagudo\n**ntsägu** (ntsä [̌] gu) *s* orejas paradas, orejas\npuntiagudas *Véase* **gu**\n**ntsänza** (ntsä [̌] nza) *s* palo puntiagudo\n*Véase* **za**\n**ntsätbi** *s* pala chica *Véase* **tabi**\n**ntsätui** (ntsä [̌] tui) *s* pala chica y\npuntiaguda **Ra bego bi hñä ra nts̱** **ätuí,**\n**pa bi hämi ya tei ha ra huähi. ̱** El peón\ntrae la pala chica; está extrayendo pastos en\nla milpa. *Sinón.* **tu̱ka tabi**\n*Variantes* **ntsätbi, ntsätbi** *Véase* **ntsä**,\n**tabi**\n**ntsedi ̱** (ntsedi) ̱ *adv* 1. fuertemente **Iho,**\n**yenti ntsedi ra gosthi, pa dä xogi. ̱** Hijo,\nempuja fuertemente la puerta, para que se\nabra.\n2. rápido **Nunä bo̱jä xi yo ntsedi, ata ̱**\n**ngu dí tsu.** Este camión va muy rápido,\nhasta como que me da miedo.\n3. demasiado **Rá hñeni ya o̱ni yo**\n**ntsedi. ̱** La enfermedad de las gallinas\nestá andando demasiado.\n**ntsedi ̱** (ntsédi) 1. ̱ *vi* estar grave *(enfermo)*\n**Di ntsedi mä bätsi, hindí pädi te ga pe̱** **fi, ̱**\n**othogi ra bojä pa ga o̱the.** Está muy grave\nmi criatura. No sé que voy a hacer; no tengo\ndinero para curarla.\n2. *adj* muy **Ntsedi ra dängi rá hmäte ̱**\n**mä dadahu. ̱** Es muy grande el amor de\nnuestro padre. *Sinón.* 1: **tsaye̱**\n**ntseki ̱** (ntséki) ̱ *s* 1. machetazo, herida con\nfilo de machete **Ya dakate bi hyo na ra**\n**jäi ga ntseki. ̱** Los asaltantes mataron a\nuna persona a machetazos.\n2. cortada *(de machete)* **Yá ntseki nuni ̱**\n**ra ño̱ho̱, ya mä dä ñäni.** Las cortadas\nque este hombre tiene ya se van a\ncicatrizar. *Sinón.* **ntheni ̱** *Véase* **tseki ̱**\n**ntseni ̱** (ntséni) ̱ *s* cortada **Nuni ra jäi**\n**pe̱tsi ndunthi ya ntseni ha rá ñäxu. ̱**
ncl-ebible-MT9_37_2
ncl
—Cate míac pin lalticpan hual quinequilosquiaya monechiculo capa Dios huelitía. Yehuanten cate quinami se lapixcalisli hué capa amo cate míac tequipanujquimes pa lapixcasi.\r\rDios Yihual iteco in lapixcalisli. Xictemachican Dios pa quintilanis lapixcanijmes pa quinnechicusi yehuanten pa in lapixcalisli, niquijtutica yehuanten hual quinequisi yesi lanechiculi capa Dios huelitía.\r\rHuan quinnotzac Jesús pa hualalosquiaya capa yihual doce imonextilinijmes, quinmacac lahueliltilisli pa quinquixtilisi ijyecames amo cuajcuali in lacames. Quinmacac lahueliltilisli pa quinpajtililosquiaya len yes cocolisli huan len yes hual quincocoltiaya yehuanten.\r\rHuan nican unca quinami motocaloaya in doce ilanahuatinijmes: Pehua ca in se hual motocaya Simón hual unca Pedro, oc se motocaya Andrés, yihual icni Pedro. Cuaquinon cataya se motocaya Jacobo ixolol Zebedeo huan oc se motocaya Juan, yihual icni Jacobo.\r\rCuaquinon cataloaya Felipe huan Bartolomé huan Tomás huan Mateo. Yihual Mateo yec se hual laꞌanilini ilapixcalisli tomin pa in lahueliltilisli romano. Huan cataya Jacobo ixolol Alfeo, cataya Lebeo hual noje motocaya Tadeo,\r\rcataya Simón hual catani ca in cananistas hual quinequiloaya huelitilo pa Israel, huan cataya Judas Iscariote hual quitemacac Jesús pa yehuanten hual yahuiloaya quimictilo.\r\rInnojen doce lacames Jesús quintilanic quinami ilanahuatinijmes. Quinpehualtilic inmintequipanulisli quinmilijtica:\r\r—Amo xiacan capa chantilo yehuanten hual amo judíos. Huan amo xicalaquican pa se inmincaltilan samaritecos.\r\rSan nicnequi pa anyas capa cate yehuanten pa ilali Israel, in judíos hual monequi pa yesi laquixtili pin polehuilisli ca capic quinhuica inminlaijlaculisli. Yehuanten cate quinami borregos mopolujticate.\r\rXilamachiltitiacan capa yes anyajtía, xiquinmilican: “Ajsitihuala in tonali quiman Dios lanextilis pampa yihual huelitía”, xiquinmilican.\r\rXiquinpajtitiacan in cocoxquimes, xiquinyuliltitiacan in mijquimes, xiquinpajtitiacan yehuanten hual mococulo ca in cocolisli lepra, xiquinquixtilijtiacan yehuanten hual ijyecames amo cuajcuali quincocoltiticate. Annimitzmaca in lahueliltilisli pa anquichías mochi inon, huan amo annimitzlajlaniaya laxlahuilisli nindeno. Pampín ma camo anmitzlaxlahuican nindeno yehuanten hual anquinpalehuis.\r\r’Xiacan jan quinami anunca axan, amo xihuejcahuacan anquichixtica pa huil ancanas tomin pa anquihuicas.\r\rAmo xiquinhuicacan anmoxotopajmes, xicuicacan jan se cotón mochi sejse ca amhuanten, xiquinhuicacan san ome anmolacsames, huan amo xiquihuicacan se cuál pa anmopalehuis quiman annejnemi. Amo monequi pa anquinpías innojen. Anmitzmacasi len anquinequi capa yes anajsis, pampa se tequipanujquil monotza pa canas inon hual quicua.\r\r’Huan quiman ancalaquis calía yes caltilan hué o caltilan tipichin, xilajlanican sinda unca se nepa hual moxtin lachialo ca lasojlalisli, hual quinequis pa anmitzmosehuiltis pa ichan. Quiman anquimati aqui yes anmitzmosehuiltis, cuaquín xiacan pa ichan nepa. Ximocahuacan pa anchantis nepa mochi tonalijmes hual anunca pa in caltilan.\r\rHuan quiman ancalaquis se cali calijtic, xiquinpialtican yehuanten hual nepa chantilo.\r\rSinda yehuanten pa in cali quinequisi anmitzmosehuiltisi amhuanten huan quineltocasi anmolamachiltilisli, cuaquín ma mocahua ca yehuanten anmomosehuilisli calica anquinpialtic. Huan sinda yehuanten pa in cali amo quinequisi anmitzmosehuiltisi amhuanten huan amo quineltocasi anmolamachiltilisli, cuaquín ma mocuepa pa amhuanten anmomosehuilisli calica anquinpialtic yehuanten. Yoje huil anquinmacas oc sequin anmomosehuilisli.\r\rHuan aqui yes amo quinequis anmitzmosehuiltis huan amo quinequis quicaquis anmolamachiltilisli, cuaquín quiman anquisas pa in cali o in caltilan, xiquintzejtzeluilican capa yehuanten in lalmoluncal hual salijtica pa anmolacsames. In yes lanextilisli pa yehuanten. Yoje quimatisi pampa Dios quinmita quinami lacames hual amo quinequilo quineltocalo ilamachiltilisli. Pampín Dios amo quinmanilis pa yesi ilacames.\r\rAnnimitzilía neli pampa yehuanten hual chantilo pa in caltilan panusi míac lacocoltilisli. Yehuanten hual chantinijme pin caltilan hué itocani Sodoma huan pin caltilan Gomorra, amo panusi yoje míac lacocoltilisli pan tonali quiman quinmotexpahuilis Dios yehuanten hual chantilo pin lalticpan hual amo quineltocalo.\r\r’¡Xiquitacan! Nehual annimitztilantica, huan amhuanten lacames hual amo huil anmonapatía. Anunca quinami borregos hual in coyomes quinyahualujticate pa quinmictisi. Pampín, xiyén (xiyecan) lacames hual quimatilo motzacuililo pa camo mocahuasi capa lacames hual cate quinami in coyomes hual anmijchihuilisi len amo cuali. Quema, xiyén quinami in cuhuames hual quimatilo moixcuepalo pa moquixtisi pin miquilisli. Noje xiyén quinami in huilomes hual amo quiman quichihuililosquiaya amaqui len amo cuali.\r\rMa yoje, ximolachilican pampa lacames molalisi anmopan. Anmitztemacasi ca in laꞌajuanijmes pa anmitzlajlanisi chicahuac. Anmitzhuitequisi pa inmintiopajmes.\r\rAnmijchihuilisi inon pampa annechneltoca. Noje pampa inon anmitzhuilanasi inminlaixpan hueyenten huan lacames niman hué hual huelitilo. Quiman anunca inminyampa yehuanten anquinlaquetzilis pa quicaquisi nolamaxtilisli. Huan inminyampa yehuanten hual amo judíos anquinlaquetzilis pa quicaquisi nolamaxtilisli.\r\rHuan quiman anmitztemacasi pa anmitzlajlanisi in laꞌajuanijmes, cuaquín amo ximomajtican pampa amo anquimati quinami anlananquilis huan ca len lajtol anquijtus, pampa Dios anmitzmacas jan ajnaxcan lajtomes hual anquinmilis.\r\rAmo cayas amhuanten hual anlajtus. Cayas iEspíritu anmoTajtzin pin cielo hual lajtúa pan anmopampa.\r\r’Se lacal quitemacas icni pa quimictisi, pampa icni nechneltoca. Pampa inon noje itajtzin se xól quitemacas ixól pa quimictisi pampa ixól nechneltoca. Huan in xolomes molalisi inminpan inmintajtzitzían huan inminantzitzían, huan in xolomes latilanisi pa quinmictisi.\r\rHuan moxtin lacames anmitzcocolisi pampa anmotocayaltis ca notoca. Ma yoje, aqui yes mopepenialtis pa mochicahualtis pa panus innojen pa mochi tonalijmes hual huejcahuas huan mojmosta yultía nechneltocatica, cuaquín yihual cayas laquixtili capa unca pin polehuilisli. Huan quipías ichan capa Dios huelitía.\r\rQuiman anmitztojtocalo pa se caltilan, cuaquín xicholucan pa anajsis pa oc se caltilan. Yoje anpanujtinemis pa mochi caltilan pin lali Israel, anquinmilijtica Dios ilamachiltilisli cuali. Ma yoje, annimitzilía neli, ayamo anlaquisas anpanujtinemis pa mochi innojen caltilan quiman nehual ilacal in cielo nihualas oc sejpa.
ote-books-394
ote
yu *HÑÄHÑU — ESPAÑOL* 390\n\n\nsombra no se desarrollan las plantas; es\nnecesario derribar esos árboles.\n2. destruir **Ya bo̱jä, ya bi yo̱te ra säye.**\nLos carros ya destruyeron el puente.\n*Sinón.* 1: **tseki̱** ; 2: **huati**\n**yu** (yú) *vi* 1. bramar **To̱de bí yu na ra**\n**boi, xahmä geä dí hoñhu̱.** Se oye bramar\nun novillo; quizá es el que buscamos.\n2. oír eco **Ja na ra nhuiti mbo ra hai,**\n**xiä to̱de i yu.** Hay un hueco dentro de\nla tierra donde se oye eco. *Pret.* **bi ñu**\n*Sinón.* 1: **yu̱** ; 2: **fati**\n**yunti** (yúnti) *vi* derrumbarse **Ko ra ye,**\n**xi di yunti ya to̱ho̱, ha di njoti ya ñu.**\nCon la lluvia, se derrumban los cerros, y se\ncierran los caminos. *Variante* **ñunti** *Pret.* **bi**\n\n**ñunti**\n**yu̱** [ *Forma secundaria de* **ku̱** ] tener adentro\n**yu̱fadi** [ *Forma secundaria de* **ku̱fadi** ] estar\nencarcelado\n**yu̱hi** (yú̱hi) *s* escamol *(larva de cierta*\n*hormiga comestible)* **Nubu̱ Ndäbehe ya jäi**\n**ku̱i ya yu̱hi, ha i pa.** En tiempo de\nCuaresma las gentes sacan escamoles y los\nvenden.\n**yu̱hyadi** (yú̱hyádi) *s* poniente, occidente\n**Bu̱ nde di neki na ra dänga tso̱ po**\n**yu̱hyadi.** En la tarde se ve un lucero grande\npor el poniente. *Variante* **nyu̱hyadi,**\n**yu̱ähyadi** *Sinón.* **mäpuni**, **nku̱hyadi**\n*Véase* **ku̱i**, **hyadi**\n**yu̱i** [ *Forma secundaria de* **kui̱** ] sumirse\n**yu̱ki** (yu̱ki) *vi* 1. estar jorobado **Ya di yu̱ki**\n**nuni ra zi ño̱ho̱, ko rá jeya. ̱** Ya anda\njorobado aquel ancianito, por la vejez.\n2. estar empinado, estar agachado **Nuni**\n\n****\n**ra tixfani, xa yu̱ki; ne dä** **mai ha hingi**\n**tsa.** Aquel borracho que está empinado se\nquiere parar y no puede. *Variante* **yuki**\nS *inón.* **ndoki**\n**yu̱mdo** (yú̱mdo) *s* gallina que pone muchos\nhuevos **Bu̱u̱ ya o̱ni, xi ya yu̱mdo;**\n**nzäntho hui, hingi ko.** Hay gallinas\nponedoras; siempre ponen y no se\nencluecan. *Véase* **yu̱**, **mädo**\n**yu̱ni** (yú̱ni) *s* 1. codo **Dá ko̱xke mä yu̱ni**\n**nubu̱ dá tagi.** Me raspé el codo cuando\nque me caí.\n2. codo *(medida lineal desde el codo hasta el*\n*extremo de los dedos)* **Ya thä xi bi te; bi**\n**zudi ̱** **na yu̱ni yá ndängi ya thä.** Las\n\n\nmazorcas crecieron tanto que alcanzan un\ncodo por cada mazorca.\n**yu̱ni** (yú̱ni) *vi* oler **Nuni rá hñuni, ya**\n**yu̱ni xá ñixi.** La comida ya huele a agrio.\n*Pret.* **dá ñu̱ni** *Sinón.* **fonti**\n\n**ñu̱ni** *s* olor\n**yu̱ngabifi** huele a humo\n**yu̱ngajäpi** huele a reliquia\n**yu̱ngabiti** huele a orines\n**yu̱ngañäi** huele a zorrillo\n**yu̱ngatutsi** huele a incienso\n**yu̱nti** (yu̱nti) *vt* azotar\n**yu̱tmu** (yú̱tmǔ) *s* calabacilla venenosa\n*Véase* **mu**\n**yu̱ti** [ *Forma secundaria de* **ku̱ti** ] entrar **Ya**\n**mboni bi yu̱ti ha ra huähi, bi dege ra**\n**boti.** Los animales entraron a la milpa y\nacabaron la siembra.\n**yu̱thä** (yú̱thä) *s* mazorca de muchos\ngranos **Nuga dí honi tsu̱ ra hmuthä, pe**\n**dra yu̱thä.** Yo necesito un poco de semilla\nde maíz, pero que sea una mazorca de\nmucho rendimiento. *Véase* **ku̱**, **dethä ̱**\n**yu̱xju̱** (yú̱xjǔ̱) *s* frijol de muchas vainas\n**Nuga dí ho nuä ra yu̱xju̱, ngeä di xu.** A\nmí me gusta el frijol de muchas vainas,\nporque es muy productivo. *Véase* **yu̱**, **ju̱**\n**yu̱ähyadi** [ *Variante de* **yu̱hyadi** ] poniente,\noccidente\n#### **Y **\n\n**ya** (yá) 1. *vi* pudrirse **Ya mu ya hingi ho;**\n**ya xa ya.** Las calabazas no están buenas;\nya se pudrieron.\n2. *s* pus **Ra ntheni dí pe̱** **̱tsi bi mo; ya**\n**pe̱tsi ra ya.** La cortada que tengo se me\ninfectó; ya tiene pus.\n**yaji** *s* sangre con pus\n**yaju̱** *s* frijol podrido\n**yami** *s* chile podrido\n**yathä** *s* maíz podrido\n**ya** [ *Forma secundaria de* **a** ] despertar **Njante**\n**koti ra gosthi, pa hingi ya ra bätsi.**\nCierra despacio la puerta para que no\ndespiertes al niño.
mfy-books-12
mfy
## 2. Nombre del alfabeto\n\nEn nuestra lengua no contábamos con una palabra que significara\n‘letra’ ni ‘alfabeto’. La principal razón es que nuestra lengua tiene\nuna tradición de trasmisión básicamente oral, es decir, nuestros\nconocimientos, experiencias y sentires los comunicamos por\nmedio de la palabra hablada y no la escrita. Al menos, así ha sido\ndurante los pasados siglos. Aunque también es cierto que existen\nimportantes esfuerzos para plasmar la lengua escrita de manera\nsistemática y uniforme. En ese sentido, es sencillo entender por\nqué no conocemos una palabra para ‘letra’, no obstante, sí la\ntenemos; el *Arte de la lengua Cahita*, publicado en el año de 1890,\nregistra la palabra *oosa*, la cual significa ‘letra’.\nComo parte de nuestro esfuerzo por recuperar términos en\ndesuso, retomamos esta palabra para expresar ‘grafía o letra’.\nAsimismo, podemos derivar otras palabras a partir de ella, como\nes el caso de *oosaléero*, que emplea la terminación - *léero* propia de\nlos sustantivos para expresar el concepto de ‘alfabeto’.\nDe tal forma que, a partir de una palabra recuperada de un\nregistro del periodo colonial, proponemos el nombre Yoremnokki\nOosaléero para ‘alfabeto de la lengua mayo’.\n##### **2.1 Las letras del alfabeto**\n\nUn alfabeto es un conjunto de letras o símbolos colocados en un\norden específico y empleado para representar los sonidos básicos\nde una lengua. Al tratarse de un sistema de representación\nde sonidos a letras, es claro que el número de letras variará\ndependiendo de la lengua.\nEl nombre 'alfabeto' es empleado en muchas lenguas debido\n##### al origen grecolatino (del griego y del latín) del término: alfa ( α )\n#### 92 Norma de la escritura...\n\n##### y beta ( β ). Por lo tanto, en la lengua mayo se empleará un orden\n\nde grafías similar al de otras lenguas que usan el alfabeto latino.\nEn primer lugar para simplificar su aprendizaje y en segundo\nporque es una realidad el contacto diario entre el *Yoremnokki* y\nel español. Un alfabeto unificado apoya el aprendizaje de ambas\nlenguas en su forma escrita.\nEl alfabeto a emplear consta de 14 consonantes y 5 vocales,\nademás de un diacrítico especial para las vocales ( *seewa* ). [1] Estas\núltimas pueden ser de cuatro tipos: cortas, largas, rearticuladas\n(con glotal) y largas entonadas. Más adelante se describirá cada\ntipo de vocal.\n\n\n\n1 *Seewa* en lengua mayo significa tanto ‘flor’ como ‘adorno’ y tiene un valor cultural muy\nimportante ya que es empleado en danzas tradicionales como la Danza del Venado.\n#### de la lengua Mayo yoreme 93\n\nEs importante señalar que también existen palabras con\nconsonantes dobles (geminadas), aunque éstas ocurren\ngeneralmente cuando una palabra se pronuncia aislada, p. ej.\nnokki ‘palabra’, nojji ‘tamal’, etcétera.\nA continuación se describen cada una de las grafías y sus\ncaracterísticas tanto de sonido como de uso.\n\n2\n\n2 El recurso de la diéresis se emplea solamente con las vocales. No tiene una contraparte\nfonémica porque es una calidad de la vocal, la cual se rearticula.\n#### 94 Norma de la escritura...\n\n##### **2.2. Consonantes**\n\n*3*\n##### La grafía < p >\n\nEsta grafía se emplea para representar un sonido producido por la\nunión de los labios (bilabial) y la salida de aire abrupta (plosiva),\npor ello su nombre es oclusivo bilabial. Podemos encontrar este\nsonido en palabras como:\n\n##### La grafía < b >\n\nEsta grafía se emplea para representar un sonido producido por la\nunión de los labios (bilabial) y la salida repentina de aire (oclusiva),\npor ello el nombre es oclusivo bilabial. Se diferencia de la grafía\n< p > por el modo en que el sonido se produce, ya sea vibrando o\nno las cuerdas vocales. Si las cuerdas vibran es un sonido sonoro\ncomo la < b >, si no vibran se trata de un sonido sordo como la < p >.\nPodemos encontrar este sonido en palabras como:\n\n\n\n3 Se emplean los corchetes angulares < > cuando se refiere una grafía, mientras que los\nfonemas se escriben entre diagonales / / y sus alófonos entre corchetes [ ].\n#### de la lengua Mayo yoreme 95\n\n##### *La grafía <t>*\n\nEl sonido que representa esta grafía es producido al unir la punta\nde la lengua (ápice) con la zona detrás de los dientes (alveolos),\npor ello su nombre es alveolar. Podemos encontrar este sonido\nen palabras como:\n\n##### *La grafía <k>*\n\nEl sonido que representa esta grafía es producido al acercar la\nparte posterior de la lengua con la zona posterior al paladar (velo),\npor ello su nombre es consonante velar. Podemos encontrar este\nsonido en palabras como:\n\n\n##### La grafía < x >\n\nEl sonido que representa esta grafía es producido al expulsar aire\ncon poca fricción en la parte más posterior de la cavidad bucal\nal salir, por ello su nombre es consonante aspirada. Esta grafía\nsiempre se usa antes de otra consonante y no puede escribirse en el\ninicio de palabra. Podemos encontrar este sonido en palabras como:\n#### 96 Norma de la escritura...\n\n##### *La grafía <h>*\n\nEl sonido que representa esta grafía es producido al generar\nun corte de la salida del aire utilizando la glotis, es por ello que\ntambién se conoce como consonante glotal. Esta grafía se usa en\nmedio de vocales que no son idénticas, como en las siguientes\npalabras:\n\n\n\nLa única excepción para el uso de esta grafía es cuando se\nescribe después de una < l >, ya que en esos casos representa una\nconsonante doble (véase *Consonantes geminadas* ), por ejemplo, en\npalabras como *alheyya* ‘está contento / sano’.\n##### *La grafía <s>*\n\nEl sonido que representa esta grafía es producido al unir la parte\ndelantera de la lengua con la zona detrás de los dientes ( alveolos ),\npor ello su nombre es alveolar. Es diferente de < t > en que no se\nproduce una salida repentina de aire, sino una leve fricción al\nmomento de expulsar el aire por la boca. Podemos encontrar este\nsonido en palabras como:\n#### de la lengua Mayo yoreme 97\n\n##### *La grafía <ch>*\n\nEn las grafías de la lengua mayo, éste es el único dígrafo, es decir,\na pesar de que se forma por dos letras representa sólo un sonido.\nEste sonido es producido al unir la parte media de la lengua con\nel paladar para después soltar precipitadamente el aire, por ello\nsu nombre es consonante palatal. Podemos encontrar este sonido\nen palabras como:\n\n\n\nCuando esta consonante suena doble se escribe < tch >, en\nlugar de < chch >, por ejemplo: *bitcha* ‘ver’, en lugar de *bichcha*\no *bicha* .\n##### *>* *La grafía < j*\n\nEl sonido que representa esta grafía es producido al expulsar\naire con fricción ( fricativa ) en la parte posterior de la cavidad\nbucal ( velo del paladar ), por ello su nombre es consonante velar.\nPodemos encontrar este sonido en palabras como:\n#### 98 Norma de la escritura...
top-books2-9
top
representan el sonido oclusivo postvelar sordo comparte con los del castellano, por ejemplo:\n(simple y glotalizado), estas grafías fueron\nasignadas en Amixtlán, Puebla, en 1983; tal El sonido de /q/ (posvelar simple o\npropuesta se hace sin el temor de interferir de gutural, grafía de uso internacional); el sonido de\nmanera negativa en el aprendizaje, desarrollo de /q̉ / (posvelar glotalizado) son de pronunciación\nla lectura y escritura o la comprensión de textos frecuente dentro de la palabra totonaca, en la\ntotonacas dentro del proceso educativo escritura alfabética se propone el uso del dígrafo\nintercultural bilingüe del niño totonaca (de por sí, kg, es el que empleamos en este diccionario sólo\nél es inteligente, hábil y creativo por su propia que, en agrupaciones de consonantes, es decir,\nnaturaleza), en tanto que en algunas escuelas en sílabas abiertas y cerradas ocupamos ambas\ntotonacas ya se viene empleando la letra kg. La letras, ejemplo:\npropuesta de una sola letra o grafía, como es la\n/q/ es la que se alterna en la exposición de este En sílaba cerrada: aqsanán (sana la\ndiccionario dentro de las palabras, como una persona, animal o planta); aqtasá (grita);\nmuestra de su uso sencillo y práctico, es decir, laqlhmán (son largos); laqkgawasán (los\neconómico; admitiendo que las otras grafías muchachos).\ndígrafos: /ch lh tl ts/ hasta hoy no tienen otras En sílaba abierta: Kgamanán (juega él,\nopciones posibles de sustituirse para una mayor ella); makgapalá (se tarda, demora la persona);\nsimplificación de la escritura totonaca, el uso takgalhtawakgá (ellos, ellas estudian), así\ngráfico de estas letras se describe más adelante. sucesivamente.\nEl “saltillo” o glotal /̉ / es una letra\nCon el entendido de que esta es una consonante oclusiva glotal sorda, de uso\npropuesta en fase de transición y no una internacional, en esta lengua se emplea de\nimposición de dicha grafía, de seguro que, dentro manera frecuente al inicio, en medio y clausura\ndel proceso de la práctica educativa intercultural de palabra totonaca.\ny, el uso real de este alfabeto, nos revelará en un El sonido de / ł / (ele sorda), de uso\nfuturo no lejano su cometido. internacional, es un sonido más suave que la /l/\n(ele sonora), en totonaca se represente con /lh/\nLa mayoría de las letras con caracteres (ele ache o lha totonaca).\nlatinas que se usan en totonaca, se parecen a las El sonido de /¢/, lo escribimos /ts/ (o tz,\ndel castellano o español tanto consonantes como letra tradicional en náhuatl y en otras lenguas\nvocales, sólo que algunas de ellas tienen sus indígenas);\npropios sonidos en totonaca, es decir, aunque las El sonido de /λ/, signo de uso\nletras se parecen en ambas lenguas, nunca se internacional, lo representamos en totonaca con\npronuncian de manera igual. En todo caso, el /tl/ (alveopalatal simple), sonido clásico en\ntotonaca tiene sus sonidos propios, que no náhuatl, y /tl’/ glotalizado totonaca;\n43 44\n\nEl sonido /č/ alveopalatal sordo simple, lo El uso de este Alfabeto y la práctica de la\nrepresentamos como /ch/ y /ch’/ alveopalatal Educación Intercultural Bilingüe real vendrán, en\nglotalizado. un futuro próximo, a revelarnos sus resultados\nefectivos, siempre y cuando se tomen en cuenta\nEl hecho de compartir el totonaca ciertas estos criterios fonéticos, ortográficos y lingüísticos\ngrafías con el castellano, no significa que se está totonacas entre sus hablantes y escritores\napegando a criterios normativos de esta lengua. modernos.\nLa coordinación alfabética de las letras totonacas,\nobedece básicamente a criterios prácticos dentro El conjunto de sus letras sistematizado es\ndel proceso de enseñanza y aprendizaje de la el mejor de los instrumentos destinados a servir\nlecto-escritura, similarmente como se hace en de manera conveniente a la comunicación\nespañol, esta experiencia emana de la aplicación humana.\ndel ALFABETO PRÁCTICO en diferentes procesos\neducativos institucionales, como el INEA (IVEA-\nVERACRUZ), CONAFE, CULTURAS POLULARES E Vocales\nINDÍGENAS, EDUCACIÓN INDÍGENA, la\nUNIVERSIDAD VERACRUZANA, LA NORMAL En cuanto a las vocales, tenemos las breves y las\nVERACRUZANA, entre otros ámbitos académicos largas y se rearticulan; llevan acento, además,\nsobre la enseñanza del idioma totonaca, así admiten “variación libre vocálica” en determinada\ncomo la creación de textos monolingües y posición dentro de la palabra de opción libre,\nbilingües. Se ha comprobado, también, que registrada hasta ahora en la variante dialectal\npermite al hablante totonaca aprender y conocer papanteca, como se verá, la totonaca cuenta\ncon cierta facilidad el alfabeto del castellano, una básicamente tres vocales: /a u i/.\nvez que conoce y domina el suyo. Así, el alfabeto\nse compone de letras o grafías, las cuales Las vocales básicas: /a i u/\nrepresentan los sonidos de la lengua y disponen\nen un orden convencional que, en su conjunto, Se pronuncian, similarmente, como en castellano,\npermiten una comunicación, sustituyendo la pero no así cuando se articulan con las\nlengua hablada (sic). consonantes totonacas que aparecen en principio,\nen medio y final de palabra.\nLas vocales complementarias: /e o/\nSólo aparecen en medio y final de palabras, y\ngeneralmente junto al sonido de /kg/,\nexcepcionalmente la /o/ aparece en posición\n45 46
spa-books-112
spa
206 Doris Bartholomew\n\nTambién en *Luces del otomí* están las *Preguntas y respuestas,* pp. 68-69, con leves\ndiferencias:\n\n|P. ¿Quién es la Santísima Trinidad?|Togo ge an Santísma Trinidad?|\n|---|---|\n|R. Dios Padre, Dios Hijo, Dios Espíritu Santo.|Okhä en Dios Ota, Okhä en Dios Obätsi, Okhä en Dios Espíritu Santo.|\n|P. ¿Cuál de las tres divinas personas se hizo hombre?|Da na ge ä hiü personas, bi kha ma 'yøhø?|\n|R. La segunda, que es el hijo, al cual, después de hecho hombre llamamos Jesucristo.|Na nyoho, na makä Bätsi, too go ngepha bi kha ma yøhø, di nøpahe Jesucristo.|\n|P. ¿Dónde se hizo hombre?|Hapμ bi kha ma 'yøhø?|\n|R. En el vientre virginal de Nuestra Señora la Virgen María, quedando ella virgen y verdadera madre de Dios.|Kha na mäkä 'bi Nanä t'ïxü Santa María nange nan tsundatho an Espiritu Santo ha nange ä bo gp hmüte, ne bi go tse o ma khwäni ma makä me Okhä.|\n|P. ¿Qué hizo Cristo en la tierra para salvarnos?|Tege bi kha nugwa an ximahay ma makä Jesucristo nange da pøkahe?|\n|R. Padeció debajo del poder de Poncio Pilato; fue crucificado, muerto y sepultado. Descendió a los infiernos; al tercero día resucitó de entre los muertos; subió a los cielos y está sentado a la diestra de Dios Padre, todopoderoso; desde allí ha de venir a juzgar a los vivos y a los muertos.|Bi tse na n'μ nange na nseki an Poncio Pilato; bi kwati an cruz; bi dü: bi ttagi. Bi gät'i ya nidü: kha na hiü pa bi hiähiä a ni ñäni e du: bi bøx ma hëts'i: ha bi hiüdi kha na makä 'yæy an Dios Ota: ha mbepha da ëhe da xekibi e te, xi ma nehe e dü.|\n|P. ¿Quién es la Santa Iglesia?|Togo ge na mäkä Nikhä?|\n|R. La congregación de los fieles cristianos, los cuales se salvan muriendo en gracia.|Go ge na mehni gatho ya xixthe, ani thü cristianos, nu'a i pa ma hets'i, mas i tu bo man ho an gracia.|\n\n\n\nINALI\n\nEjemplar gratuito, prohibida su venta.\n\nAlgunas observaciones sobre la retención léxica otomí en el *Credo* 207\n\nF . [382_56 v]\n\n|ESPAÑOL|OTOMÍ|INTERPRETACIÓN12|\n|---|---|---|\n|(313 cont.) que por todos nosotros ba[j]o del cielo, y vino a este mundo a hazerse hombre. Donde anduvo treynta y tres años por nuestra redempcion, de los quales por tres años anduvo predicando el sancto Evangelio y enseñandonos el camino del cielo.|(313 cont.) ne pueteheh nocco Jesu[christo], co naquecathoheh nocca pe gay, nocca pe yïhe nogua y ximayä mahoy, pa ta cah o ma yohe. Pi nbue ama [n]yäniheh andote ma detta ma hiu quehya, nocca e puecaheh, cah nocq[ue] me hiu q[ue]hya pi [n]xohnabate nocca ni Sancto Evangelio, nocca q[ue] e xohnagaheh nocca nyü nocca ma hettzi.|(313 cont.) ne pøtehμ nok’o Jesuchristo, ko na ke kathohμ nok’a pi gäy, nok’a pi ‘yëhë nogwa y ximayä-mahåy, pa ta kha o ma ‘yohμ. Pi n’bμ ama nyänihμ an’dåte ma ‘dæt’a ma hyü kheya, nok’a e pøkahμ, kha nok’e me hyü kheya pi nxåhnabate nok’a ni Sancto Evangelio, nok’a ke e xåhnagahμ nok’a n’yü nok’a mahëts’i.|\n|{314} F. Y despues fue servido de morir en la cruz por nuestra redempcion y con su muerte fue servido de librarnos de los tormentos y muerte eterna del ynfierno.|{314} F. Cah manbepahtho co na que cathoheh nocca ga e tu nopue cque an cruz, nocca e puecaheh, cah nocca ni maca tu que puecaheh nocque cotti nocque yo ne tzotate no, xe y thogui na tu nopue cque ayo nitu.|{314} F. Kha mam’bæphatho ko na ke kathohμ nok’a ga e tü nopμ k’e an cruz, nok’a e pøkahμ, kha nok’a ni mäkä tü ke pøkahμ nok’e kåt’i nok’e yo ne tsåtate no ‘μ, xe y thogi na tü nopμ k’e ayo nïtü.|\n|{315} G. Y al tercer dia quiso resucitar de su propia virtud, para que todos nosotros resuscitemos tambien el dia del Juyzio, los buenos para la gloria eterna del cielo, y los malos para las penas eternas del ynfierno.|{315} G. Cah an hiupa pi hia tze y hia ani na neh tzehe nocca xi nta cottigaheh ga ta teheh nobue ta tzehcacaheh na hia cah nocque ma ho ti mbetzeni xe y thogui nocca ne poho nona mahettzi, cah nocco hin co mahoti mbetze ni nocca xe y thogui ne tzotate no nopuecque ayo nitu.|{315} G. Kha an hyü pa pi hyä tsæ y hyä ani na hne tsæhæ nok’a xi nta kåt’igahμ ga ta tehμ no’bμ ta tshækakahμ na hyä kha nok’e ma ho ti mbøtse ni xe y thogi nok’a ne påhå nona mahëts’i, kha nok’o hin co maho ti mbøtse ni nok’a xe y thogi ne ts’otate no ‘μ nopø k’e ayo nïtü.|\n|{316} H. Y despues a los quarenta dias subio a los cielos para aparejarnos lugar, para quando murieremos, donde jamas avra muerte, sino vida sempiterna en la compañia de nuestro Señor Dios.|{316} H. Cah yote ma pa a tettze nona mahettzi, nocca e te hogacaheh nona ma [n]miheh, nobue ga ta tuheh, nocca hinga ha[n]bue ga ni tuheh, xe ti thogui ga ni teheh ay nyäni ay buey ga ta me tzeniheh nocco ma muheh en Dios.|{316} H. Kha yote ma pa a tets’e nona mahëts’i, nok’a o te hoga-kahμ nona ma n-hmihμ, no’bμ ga ta tuhμ, nok’a hinga ham’bμ ga ni tühμ, xe ti thogi ga ni tehμ ay nyäni ay ‘bμy ga ta me tsønihμ nok’o ma hmühμ en Dios.|\n\n\n\n\n12 Interpretación de la autora.\n\nINALI\n\nEjemplar gratuito, prohibida su venta.
tzh-books-1
tzh
-----\n\nINALI\n\nEjemplar gratuito, prohibida su venta.\n\nINALI\n\nEjemplar gratuito, prohibida su venta.\n\n#### STOJOBTESIBAL TS'IBAJEL TA BATS'IL K'OP TSELTAL NORMA DE ESCRITURA DE LA LENGUA TSELTAL\n\nINALI\n\nEjemplar gratuito, prohibida su venta.\n\nINALI\n\nEjemplar gratuito, prohibida su venta.\n\n#### STOJOBTESIBAL TS'IBAJEL TA BATS'IL K'OP TSELTAL NORMA DE ESCRITURA DE LA LENGUA TSELTAL\n\nINALI\n\nEjemplar gratuito, prohibida su venta.\n\n|497.M21 P438 2011|Stojobtesibal ts’ibajel ta bats’il k’op tseltal= Norma de escritura de la lengua tseltal / Felipa Pérez López...[et al] – México: Instituto Nacional de Lenguas Indígenas; Gobierno del Estado de Chiapas. Secretaría de Educación: Universidad Intercultural de Chiapas, 2011. 149p. Texto en español y en tseltal Incluye glosario Incluye bibliografía ISBN: 978-607-7538-56-1 1. Tseltal – Escritura. 2. Maya (Familia lingüística) 3. Tseltal (Agrupación Lingüística) 4. Lenguas indígenas – Escritura I. Pérez López, Felipa|\n|---|---|\n\n\nDe acuerdo con el *Catálogo de las lenguas indígenas nacionales: variantes lingüísticas*\n\n*de México con sus autodenominaciones y referencias geoestadísticas,* publicado en el\n*Diario Oficial de la Federación* el 14 de enero de 2008, los textos incluidos en la presente\n\npublicación corresponden a la agrupación lingüística tseltal.\n\nPrimera edición: 2011\n\nEsta edición y sus características son propiedad del\nD.R. © 2011 Instituto Nacional de Lenguas Indígenas\nPrivada de Relox 16-A, 5° Piso, Col. Chimalistac,\nDeleg. Álvaro Obregón, México, D.F., C.P. 01070\nTel. (55) 50 04 21 00\nwww.inali.gob.mx\n\nISBN 978-607-7538-56-1\n\nTodos los derechos reservados. Queda prohibida la reproducción total o parcial de esta obra\npor cualquier medio o procedimiento, comprendidos la reprografía y el tratamiento informático, la fotocopia o la grabación, sin la autorización por escrito de los titulares de los derechos\n\nde esta edición.\n\nEjemplar de cortesía, prohibida su venta\n\nImpreso en México\n\nINALI\n\nEjemplar gratuito, prohibida su venta.\n\n### PRESENTACIÓN\n# A partir de la década de 1990, México ha desarrollado una política lingüística que no sólo se encamina al reconoci\nmiento de la diversidad cultural y lingüística que compone al\npaís, sino que además busca que las instituciones gubernamentales procedan con pertinencia lingüística y cultural respecto al\nsector social al que atienden, destacando los ámbitos educativo,\njudicial y de salud.\nLa atención a la diversidad lingüística del país tendría que ir\nmás allá del simple reconocimiento, esto nos muestra la necesidad de la puesta en marcha de políticas públicas equitativas\nque tomen en cuenta la cultura y la lengua propias en la atención a los pueblos indígenas, así como de políticas lingüísticas\nfirmemente diseñadas, aplicadas y evaluadas que permitan la\nrevitalización, el fortalecimiento y el desarrollo de las lenguas\nindígenas nacionales.\nEl Instituto Nacional de Lenguas Indígenas ( INALI ) tiene como\nacción medular y prioritaria el Proceso de Normalización Lingüística ( PNL ). El PNL busca impactar en las actitudes y usos lingüísticos de los hablantes de lenguas indígenas nacionales hacia\nsu propia lengua en torno a la adquisición, estructura y funciones para lograr que todas las lenguas de México tengan en la\npráctica los mismos usos que el castellano y revertir la tendencia al desplazamiento de las lenguas indígenas nacionales ( LIN )\ny, por tanto, aumenten exponencialmente sus posibilidades\nde transmisión intergeneracional, a partir de la participación\n\nINALI\n\nEjemplar gratuito, prohibida su venta.\n\ndirecta de los pueblos indígenas y de la sociedad civil de cada\nuna de las entidades del país.\nEl INALI reconoce y promueve la diversidad lingüística; en\nconsecuencia, el PNL es un plan para trabajar en la ampliación\nde ámbitos de uso entre variantes lingüísticas compatibles.\nLa normalización promovida por el INALI no es un proceso de\nhomogeneización que conlleve a una pérdida de las variantes\nlingüísticas o la imposición de una lengua franca.\nUna de las propuestas es la creación de una norma de escritura para las variantes de una misma lengua mutuamente inteligibles, esto es que, además, subsumen en sus hablantes una\nidentidad sociolingüística que los lleva a considerarse como hablantes de la misma lengua. Sin embargo, la determinación de\ncuántos PNL deben ser impulsados por el INALI requiere de estudios científicos muy bien fundamentados en estudios dialectológicos, morfosintácticos, fonológicos, de inteligibilidad, etcétera.\nLa planificación lingüística puede desarrollarse por lo menos\nen tres dimensiones: la planificación del corpus, la planificación\ndel status y la planificación de la adquisición (Cooper: 1989). La\nnormalización lingüística se encuentra ubicada dentro de la planificación del corpus.\nLa planificación del corpus es necesaria para trabajar el léxico\nrenovado, las convenciones ortográficas y la toponimia, elementos indispensables en la recuperación y adquisición de ámbitos\nde uso en los que una lengua X estaba restringida.\nEl INALI busca revertir la tendencia al desplazamiento de las\n\nLIN en consonancia con las necesidades y deseos de los pueblos\nindígenas, sin que este proceso sea interpretado como una imposición, sino más bien como un reconocimiento y atención pertinentes para los hablantes de LIN .\n\n\n8 Presentación\n\n\nINALI\n\nEjemplar gratuito, prohibida su venta.
maz-books-19
maz
**36**\n\n\nmos en estos comentarios introductorios. Sólo queremos señalar que el náhuatl pasó de\nser lengua imperial en tiempos prehispánicos, a ser *lingua franca* y principal vehículo de\nla evangelización en la época colonial, en un ambiente de multilingüismo en muchas regiones, entre ellas la Provincia de Matlatzinco (valle de Toluca y alrededores), que incluye\nal norte el valle de Ixtlahuaca. Quezada (1972:26-31) y García Castro (1999:44-50, 339)\npresentan y discuten la distribución y la jerarquización de los grupos lingüísticos en esta\nprovincia durante el siglo xvi ; en general, ambos coinciden en presentar las lenguas en el\nsiguiente orden de importancia: náhuatl (mexicano), matlatzinca, otomí, mazahua, además del ocuilteco y algunas lenguas minoritarias al sur, ya desaparecidas. En este contexto\nvale la pena citar un pequeño pasaje del acta de la congregación de 1593 en la zona de\nIxtlahuaca, transcrita en Sánchez Blas (2007:256-266), donde se dice que el juez\n\nnombraba y nombró [intérprete] a Francisco Hernández,\nvezino de este dicho pueblo de Istlahuaca,\n*persona que entiende las lenguas mexicana, mazahua y otomí*\ndel cual el dicho juez tomó e recivió juramento\npor Dios Nuestro Señor e por una señal de la cruz,\n\n[...] so cargo del cual *prometió de usar bien y fielmente el oficio de tal intérprete*,\ntratando con verdad de lo que le mandaren decir y los naturales dixer[e]n\nsin quitar, ny poner cosa alguna [...]\ne no firmó por no saver escribir, firmólo el dicho Juez [...]\n\n[disposición del texto y cursivas mías, p. 257]\n\nAsí, vemos que en el valle de Ixtlahuaca, el área nuclear de los mazahuas, también había\npoblación nahua (mexica) y otomí, sobre todo en las cabeceras, un fenómeno presente\nen toda la provincia que se remonta al “principio mesoamericano del entreveramiento\nterritorial y étnico de los señoríos indígenas” (García Castro 1999:75). Después de que\nlos mexicas de la Triple Alianza conquistaran el valle de Matlatzinco durante el reinado\nde Axayácatl en la década de 1470, ese entreveramiento se articuló en toda su complejidad mediante un elaborado sistema de reparto de tierras, tributos y servicios (Quezada\n1972:46-56, García Castro 1999:57-95). Otras de las consecuencias de esta conquista fueron el éxodo de una parte de la población otomiana (matlatzinca, otomí y mazahua) hacia\nMichoacán, el repoblamiento del valle por parte de la Triple Alianza y la consolidación del\nnáhuatl como lengua de prestigio.\n\nUna evidencia concreta para el uso del náhuatl en la zona mazahua en tiempos\nde Nájera es un *Libro de bautizos* que se conserva todavía en la sacristía de Jocotitlán y\nque tuve oportunidad de examinar brevemente durante una visita en 1999. Como una\npequeña contribución a la etnohistoria de la zona y para conferir cierta identidad a los\n“naturales” anónimos de la *DELM*, se transcribe a continuación la primera página de dicho\n\ndocumento.\n\n**37**\n(1) *Libro de bautizos* de Jocotitlán [12]\n\nad [1r] Dice la foja= año 1600. =anterior [...] / que se empezó en este libro en 1º de oct[ubre] de [...]\nAxca a primero de octubre de 1600 a[...] / [...]que pipiltotontli nican motetecpanazque\n*ahora* *¿? niñitos aquí se ordenarán (en fila)*\n\nr1 m[art]jn tlamacaz y[nta]tzin ynatzin fran[cis]co oçoma ma[ri]a ychca\n*Martín* *servidor* *su padre su madre* *Francisco mono María oveja*\nyco[mpadr]e yco[madre] [...] / tlachpaqui Juana tepozte\n*su compadre su comadre* *barrendero Juana metal-cortado*\nr2 pablo ometutul yntatzin ynatzin fran[cis]co xilotl ynamic ysabel [...] /\n*Pablo dos-pava* *Francisco mazorca su cónyuge Isabel*\nyco[mpadr]e ycoma[dr]e aloso xilotl ynes pitzaccihuatl\n*Alonso mazorca Inés delgada-mujer*\nr3 p[edr]o yexitl yntatzin ynatzin Di[eg]o ocelotl ynamic lucia pitzaccihuatl\n*Pedro* *pedo* *Diego jaguar su cónyuge Lucía delgada-mujer*\nyco[mpadr]e yco[madre] / fran[cis]co ocelotl mag[dalen]a celtic\n*Francisco jaguar Magdalena joven*\nr4 Juan ycxitl yntatzin ynatzin pablo quiyauh ynamic ysabel cocoxqui\n*Juan* *pie* *Pablo lluvia su cónyuge Isabel enferma*\nyco[mpadre] [ycomadre] / lugas acatl ysabel yspa tlach\n\n*Lucas* *caña Isabel ante cancha*\n\nr5 melchio xilotl yntatzin ynatzin Di[eg]o mesol mag[dalen]a xochil\n*Melchor mazorca* *Diego maguey-chico Magdalena flor*\nyco[mpadr]e ycoma[dr]e di[eg]o [...] / ynamic ysabel huiyaccihuatl\n*Diego* *su cónyuge Isabel alta-mujer*\nr6 cecilia pitzaccihuatl yntatzin ynatzin pablo quaolo ynamic lucia xayahua /\n*Cecilia delgada-mujer* *Pablo cabeza-redonda su cónyuge Lucía ¿?*\nyco[mpadr]e ycoma[dr]e lugas cohuatl ana xucoyu\n*Lucas serpiente Ana la-menor*\nr7 ynes hueyxayac yntatzin ynatzin grabiel ocelotl ysabel **poxu** /\n*Inés gran-cara* *Gabriel juaguar Isabel ¿?-mujer*\nyco[mpadre] / ycoma[dr]e Juan cohuatl ma[ri]a tlaelcihuatl\n*Juan serpiente María grosera-mujer*\nr8 Juan omequauh yntatzin ynatzin p[edr]o ometutul mag[dalen]a celtic\n*Juan dos-águila* *Pedro dos-pava Magdalena joven*\nyco[mpadr]e ycoma[dr]e [...] / omequauh ma[ri]a xahuatl\n*dos-águila María afeitada*\n\n12 Quiero agradecer la generosa ayuda de María del Carmen Herrera Meza, de la Dirección de Lingüística del\nINAH, en la paleografía y traducción de esta página. Las claves que se usan en la transcripción son: ad = adición posterior; r = registro; f = firma.
fra-ebible-LV25_45_1
fra
Vous pourrez aussi en acheter parmi les enfants des étrangers qui séjournent chez vous , et parmi leurs familles qui vivent avec vous , qu’ ils auront engendrés dans votre pays ; et ils seront votre propriété .\r\rVous les laisserez en héritage à vos enfants après vous , pour les posséder comme une propriété ; ils seront perpétuellement vos esclaves . Mais à l’égard de vos frères , les enfants d’ Israël , nul d’ entre vous ne dominera sur son frère avec dureté .\r\rSi un étranger ou un hôte s’ est enrichi près de toi , et que ton frère , devenu pauvre près de lui , se soit vendu à l’ étranger , à l’hôte qui est près de toi ou au rejeton d’ une famille étrangère ,\r\ril y aura pour lui , après qu’ il se sera vendu , le droit de rachat ; un de ses frères pourra le racheter ;\r\rou son oncle , ou le fils de son oncle pourra le racheter ; ou l’ un de ses proches parents pourra le racheter ; ou bien , s’ il acquiert des richesses , il se rachètera lui-même .\r\rIl comptera , avec celui qui l ’ a acheté , depuis l ’ année où il s’ est vendu à lui jusqu’ à l ’ année du jubilé , et le prix de vente se comptera d’ après le nombre des années , en évaluant les journées de son travail comme celles d’ un mercenaire .\r\rS’ il y a encore beaucoup d’ années , il paiera son rachat à raison du nombre de ces années , en tenant compte du prix auquel il avait été acheté ;\r\rs’ il reste peu d’ années jusqu’ à celle du jubilé , il en fera le compte , et il paiera son rachat à raison de ces années .\r\rIl sera chez lui comme un mercenaire de l ’ année , et son maître ne le traitera pas avec dureté sous tes yeux .\r\rS’ il n’ est racheté d’ aucune de ces manières, il sortira libre l ’ année du jubilé , lui et ses enfants avec lui .\r\rCar c’ est de moi que les enfants d ’ Israël sont serviteurs ; ils sont mes serviteurs , que j ’ ai fait sortir du pays d ’ Égypte . Je suis , votre Dieu . »\r\r« Vous ne ferez pas d’ idoles , vous ne vous dresserez ni image taillée ni stèle sacrée , et vous ne placerez dans votre pays aucune pierre ornée de figures , pour vous prosterner près d’ elle ; car je suis , votre Dieu .\r\rVous observerez mes sabbats , et vous révérerez mon sanctuaire . Je suis . »\r\r« Si vous suivez mes lois , si vous gardez mes commandements et les mettez en pratique ,\r\rj’ enverrai vos pluies en leur saison ; la terre donnera ses produits , et les arbres des champs donneront leurs fruits .\r\rLe battage du blé se prolongera chez vous jusqu’ à la vendange , et la vendange atteindra les semailles ; vous mangerez votre pain à satiété , et vous habiterez en sécurité dans votre pays .\r\rJe mettrai la paix dans le pays ; vous dormirez sans que personne vous effraie . Je ferai disparaître du pays les bêtes féroces , et l’ épée ne passera pas à travers votre pays .\r\rVous poursuivrez vos ennemis , et ils tomberont devant vous par l ’ épée .\r\rCinq d ’ entre vous en poursuivront cent , et cent d ’ entre vous en poursuivront dix mille , et vos ennemis tomberont devant vous par l ’ épée .\r\rJe me tournerai vers vous , je vous rendrai féconds et je vous multiplierai , et j’ établirai mon alliance avec vous .\r\rVous mangerez des récoltes anciennes , très anciennes , et vous rejetterez l ’ ancienne pour faire place à la nouvelle .\r\rJ ’ établirai ma demeure au milieu de vous , et mon âme ne vous prendra pas en dégoût .\r\rJe marcherai au milieu de vous , je serai votre Dieu , et vous serez mon peuple .\r\rJe suis , votre Dieu , qui vous ai fait sortir du pays d’ Égypte , pour que vous n’ y fussiez plus esclaves ; j ’ ai brisé les barres de votre joug et je vous ai fait marcher tête levée .\r\rMais si vous ne n’ écoutez pas et ne mettez pas en pratique tous ces commandements ,\r\rsi vous méprisez mes lois , et si votre âme a en dégoût mes ordonnances , pour ne pas pratiquer tous mes commandements et pour violer mon alliance ,\r\rvoici à mon tour ce que je vous ferai : J ’ enverrai sur vous la terreur , la consomption et la fièvre , qui font languir les yeux et défaillir l ’ âme . Vous sèmerez en vain votre semence ; vos ennemis la mangeront .\r\rJe tournerai ma face contre vous , et vous serez battus par vos ennemis ; ceux qui vous haïssent domineront sur vous , et vous fuirez sans que personne vous poursuive .\r\rSi , après cela , vous ne m’ écoutez pas , je vous châtierai sept fois plus pour vos péchés .\r\rJe briserai l’ orgueil de votre force ; je rendrai votre ciel comme de fer , et votre terre comme d’ airain .\r\rVotre force se dépensera inutilement : votre terre ne donnera pas ses produits , et les arbres de la terre ne donneront pas leurs fruits .\r\rSi vous marchez encore contre moi et ne voulez pas m’ écouter , je vous frapperai sept fois plus selon vos péchés .\r\rJe lâcherai contre vous les animaux sauvages , qui vous raviront vos enfants , déchireront votre bétail et vous réduiront à un petit nombre ; et vos chemins deviendront déserts .\r\rSi avec ces châtiments vous ne vous laissez pas corriger par moi et si vous marchez toujours contre moi ,\r\rà mon tour je marcherai contre vous , et je vous frapperai , moi aussi , sept fois plus pour vos péchés .\r\rJe ferai venir contre vous l ’ épée vengeresse de mon alliance ; vous vous rassemblerez dans vos villes , et j’ enverrai la peste au milieu de vous , et vous serez livrés aux mains de l ’ ennemi ,\r\rlorsque je vous retirerai le pain , votre soutien , que dix femmes cuiront votre pain dans un seul four et rendront votre pain au poids , et que vous mangerez sans être rassasiés .\r\rSi , après cela , vous ne m’ écoutez pas et marchez encore contre moi ,\r\rje marcherai contre vous avec fureur et je vous châtierai , moi aussi , sept fois plus pour vos péchés .\r\rVous mangerez la chair de vos fils , et vous mangerez la chair de vos filles .\r\rJe détruirai vos hauts lieux , j ’ abattrai vos stèles consacrées au soleil , je placerai vos cadavres sur les cadavres de vos infâmes idoles , et mon âme vous rejettera avec horreur .\r\rJe réduirai vos villes en déserts , je ravagerai vos sanctuaires , et je ne respirerai plus l ’ odeur agréable de vos parfums .\r\rJe dévasterai le pays , et vos ennemis qui l’ habiteront en seront stupéfaits .\r\rEt vous , je vous disperserai parmi les nations et je tirerai l ’ épée derrière vous ; votre pays sera dévasté , et vos villes seront désertes .\r\rAlors la terre jouira de ses sabbats , tout le temps que durera sa solitude et que vous serez dans le pays de vos ennemis . Alors la terre se reposera et jouira de ses sabbats .\r\rTout le temps qu’ elle sera dévastée , elle aura le repos qu’ elle n’ avait pas eu dans vos sabbats , lorsque vous l’ habitiez .
mxq-books2-12
mxq
interés público. tsyojk’tëp ja kunax kukajpnëtsy ma tu’uk tu’uk\nNëwimnëtë kajpn wintsënëtsy, tu’un ëxtëm ja\nkutujkën ma ja ixkajpën ti’ipë ma kunax\nkukajpnëtsy es ëxtëm ja kajpnëtsy ti’ipë\ny’oy’ajtën yaj tuk mëtsojkp.\nB. La Federación, los Estados y los Municipios, B. Ja nëwimnëtë kajpn, ja wintsën\npara promover la igualdad de oportunidades de kajpnëtsy es ja kumuny kajpnëtsy, mo’oyët ja\nlos indígenas y eliminar cualquier práctica\noy’ajtën es y’itët ja ti’iky’ajtën ma ja putëjkën\ndiscriminatoria, establecerán las instituciones y\nti’ipë ma kunax kukajpnëtsy es tyaj jëka’akët\ndeterminarán las políticas necesarias para\noytsi’ipëtsy ëxtijën, tyaj nax këtä’äkantëp ja tëjk\ngarantizar la vigencia de los derechos de los\nëxpëjtakën es tuk nyiwitsëa’antë ja kutujkën\nindígenas y el desarrollo integral de sus pueblos\ny comunidades, las cuales deberán ser diseñadas ti’ipë tsojkëp es yaj jëjp’ixpyë yaj y’akët ti’ipë\ny operadas conjuntamente con ellos. patp es ti’ipë tump mët ja kunax kukajpnëtsy es\nwimpatët ja ti’ik’ajtën ma nyajx kyajpnëtsy,\nti’ipëatsy mët tyaj o’yëtë es tyaj yo’oytsyët\nti’ikyë mët yë’ëjëtsy.\nEs para jyëka’akët ja tëëkoy’ajtën es ja\nPara abatir las carencias y rezagos que afectan a\nlos pueblos y comunidades indígenas, dichas wë’ëm’ajtën ti’ipë axëëk tuunëp ja nax\nautoridades, tienen la obligación de: kajpnëtsy es ja kunax kukajpnëtsy, ja tyios\njiustisëtsy, myëtajtëp ja änä’ämën ma:\nI. Myëja myö’öyëp ja winmpajtën ma\nI. Impulsar el desarrollo regional de las\nayuuk nax kajpn es ma kunax kukajpnëtsy metë\nzonas indígenas con el propósito de\ntu’uk tsojkën es y’ak oyët ja kajpn myeeny\nfortalecer las economías locales y\nsientawë es ja jiky’ajtën ma kyajpnëtsy, mëtë\nmejorar las condiciones de vida de sus\npueblos, mediante acciones coordinadas kijx tu’unk mët ja tëkëëkpë nyayana’amën ti’ipë\nlos tres órdenes de gobierno, con la ma wintsën kutunk, mët ja putëjkën ja nax\nparticipación de las comunidades. Las kajpnëtsy. Ja kutunk justisëtsy tsyuk\nautoridades municipales determinarán niwinmayajntëp mëtë kijx’ajtën wi’ix ty’aj\nequitativamente las asignaciones w’akxä’äntë ja napyutëkë meeny ti’ipë ja nax\npresupuestales que las comunidades\n\nadministrarán directamente para fines kajpnëtsy y’ixäntëp ti’ipë mëët të yaj tuk\nespecíficos. niwitsë.\nII. Garantizar e incrementar los niveles de II. Jejp’ix tyäkët es ni’ikië y’ak\nescolaridad, favoreciendo la educación winpatët ja ëxpëjkën, es aukupëkët ja ayuuk\nbilingüe e intercultural, la ëxpëjkën es ja winkatsy tsënä’äy jiky’ajtën, ja\nalfabetización, la conclusión de la tuk ni’ijxën ja’ay jo’otsën, ja kukëjxën ma ja\neducación básica, la capacitación\ntëkëëkpë atu’um ëxpëjkën, ja kaxwijën para ti\nproductiva y la educación media\nyaj ni’ip yaj kojët, ja kujk ëxpëjkën es këëjxm\nsuperior y superior. Establecer un\nëxpëjkën. Yaj tuk niwitsët es nyajxkëta’akët ja\nsistema de becas para los estudiantes\nmeeny putëjkën es yaj mo’oyët ja ayuuk\nindígenas en todos los niveles. Definir y\nëxpëjkpëtsy ma tëkëëkyë ëxpëjtäkën. Yaj\ndesarrollar programas educativos de\nja’aypyëtsëmët es wimpatët ja ëxpëjkën neky\ncontenido regional que reconozcan la\nmët ayuuk nija’an ti’ipë y’ixkapëp ja kuma’ay\nherencia cultural de sus pueblos, de\njiky’ajtën ti’ipë ma kyajp’nëtsy, tu’un ëxtëm ja\nacuerdo con las leyes de la materia y en\nkutujkën ti’ipë yaj patuump es mët tyaj tëkët ja\nconsulta con las comunidades indígenas.\nkunax kukajpnëtsy. Ya mëja mo’oyët ja\nImpulsar el respeto y conocimiento de\nlas diversas culturas existentes en la wintsë’kën es ja nija’an met ja nimaypyë ja\nnación. jiky’ajtën ti’ipë ijtëp ma tsya’atë nëwimnëtë\nkajpn.\nIII. Asegurar el acceso efectivo a los\nIII. Yaj jëëjp’ixëp pëtsypyë es yaj\nservicios de salud mediante la\nmëtatët ja tsooypyajtën es ni’ikië y’ak mëjët ja\nampliación de la cobertura del sistema\nputëjkën metë Niwimnëtë kutunk, es tyaj\nnacional, aprovechando debidamente la\ntuunkojët ëxtëm mpaat ja kunax tsooy, es yaj\nmedicina tradicional, así como apoyar la\nputëkët ja ayuuk ja’ay ja oypyë kiay y’ukën met\nnutrición de los indígenas mediante\nja nyëky piutëjkën ma kaay ukën, ma tim jawiin\nprogramas de alimentación, en especial\nma ja kajpn ënaku’unk.\npara la población infantil.\nIV. Mejorar las condiciones de las\nIV. Y’ak oyët ja oy ajtën ma ja kunax\ncomunidades indígenas y de sus\nkukajpnëtsy es ma kiay y’uktë es ma oy\n\nespacios para la convivencia y nyajiawëtë, mët ja tu’unën ti’ipë wan pëtsypyë\nrecreación, mediante acciones que tyaj awa’atsët es ja nax kajpn yaj mo’oyët ja\nfaciliten el acceso al financiamiento mieeny pyutëjkën ti’ipë ma kajpn meeny es\npúblico y privado para la construcción y\nkë’ëm meeny, tu’un ëxtëm ja ko’jën es ja\nmejoramiento de vivienda, así como\no’oyën ma jëën tëjk, es y’ak mëj winët ja tuunk\nampliar la cobertura de los servicios\nputëjkën ti’ipë jëëjp’am.\nsociales básicos.\nV. Yaj putëkët es yaj mëtëkët ja ayuuk\nV. Propiciar la incorporación de las\ntooxtsyëjk ma ja winpajtën, metë ja putëjkën ma\nmujeres indígenas al desarrollo,\nja neky ti’ipë ma nip kojën myëtajtsypy, ja\nmediante el apoyo a los proyectos\nkuwa’anën ma ja y’oy ajt myëk’ajtën, yaj\nproductivos, la protección de su salud,\nmo’oyët ja jotmëk winkajx es y’ak oyët ja\nel otorgamiento de estímulos para\nfavorecer su educación y su y’ëxpëjkën es y’a y’ayuuk tyaj naxët ma tijatsy\nparticipación en la toma de decisiones yaj nikutukë ma ja nax kajpn jiky’ajtën.\nrelacionadas con la vida comunitaria.\nVI. Extender la red de comunicaciones que\nVI. Y’ak mëj winët ja pujxn ti’ipë\npermita la integración de las\nayuuk yaj najxpy es ti’ipë kyupëkëp ja nax\ncomunidades, mediante la construcción\nkajpnëtsy nyaj tsyuk tëk nyaj tsyuk wa’akët,\ny ampliación de vías de comunicación y\nmët ja kojën es y’ak mëj winët ja nëë tu’u ma\ntelecomunicación. Establecer\nyo’oy ja pujxn es ma ä’ayuuk nyajx.\ncondiciones para que los pueblos y las\nNyajxkëtä’akët es ja kunax kukajpnëtsy mpaat\ncomunidades indígenas puedan adquirir,\npëktët, tyaj yo’oytsyët es tyaj tuntët ja pujxn\noperar y administrar medios de\nti’ipë ä’ayuuk yaj najxpyë, ëxtëm jam nikajx es\ncomunicación, en los términos que las\nnyëkutukët ja kutujkën ti’ipë neky’am ijtp.\nleyes de la materia determinen.\nVII. Apoyar las actividades productivas y el\nVII. Yaj pütëkët ja tuunk kojën es\ndesarrollo sustentable de las\ntsyu’uyo’oyët ti’ipë wijts’ijtsypy ja kojy\ncomunidades indígenas mediante\npëjtä’äky ma kunax kukajpnëtsy mëtë ja tuunk\nacciones que permitan alcanzar la\nti’ipë kyupëkëp wimpatët es jë’ëyët paatët në’ën\nsuficiencia de sus ingresos económicos,\npaatë ja mieey sientawë, yaj pëjtä’äkët ja ajuy
cux-books2-1
cux
Guía para la Atención\nDE PUEBLOS Y COMUNIDADES\nINDÍGENAS Y AFROMEXICANAS\nante la Emergencia Sanitaria Generada por el\nVirus SARS-CoV2 (COVID-19)\nTraducción en cuicateco de San Andrés Teotilalpam\n\nKoko naa se coo nichii nukuioko iññáa se\nroón ye nudu debaku o iññáa se bakuye\nnaa onmoo yoón see suó inmiño see irchu\nkaa see duchi (COVID-19)\nADELFO REGINO MONTES, soón riinkantiño naa nunmaa chata inkuyuu ññáa na se ruunbo\nnudu debaku, naa see uchi naa koko see riinkantiño see roonñaa nummbo naa 1o, 2o y 4º,\nnaa yoto kuun ñaa coko see roonna na nukiokobo ññáa nummachata inkuyu naa: 1, 2, 4, 5\nnuku 25 naa coco isnii duchi convenioó 169 ññaa yoon naa se ruunbo nudu debaku nuku\nnaa see nii ññáa iññaa see irdiinye intiño nummachata mundón; 1, 2, 7, 16, 22 nuku 24 naa\nna see riincantiño ññaa nee yoon nuku inccuyu de riinonase uboo iññáa se roonye nudu\ndebaku; i, v, vi, yxviii naa ññáa se rincantiño naa na se ruunbo nudu debaku naa yooto; 1, 3\nnaa nii 1 nuku 45 naa na see rinkan.\nTiño naa naa see irchichi coco naa 1, 2, 14, 22 naa nii 1 nuku 59 naa naa 1\nÑñáa see riincantiño ññáa na ruumbo nudu debaku.\nSEE IRNANAN SE NAA IRNICHISE\nSee inkuyu nuku numma chataa see irchu ññáa kaa ku se duchi covid-19 see chanco\nI.\nnuku kaa se duchi sars-cov-2, see nichi soon naa se riinkantiño ññaa naa ba yiko\nnaaa 11 naa na inno iyoo naa nuyu niko nuku see chakunase naa see riinkantiño ñña\nnummachata se riidichuse nudu cuaku naa 23 nuku 30 ññáa na iyo 23 nuku 30.\nSee inkuyu naa se joón inñña nee naa se nichise ññáa see nukuioko iññáa see coonye\nII.\nnaa baa yiko nee chuye see nichi soon duanu iññáa ññáa ka see irchu inmiño se\nduchi covid-19 nuku yoón naa se ruunbo nudu debaku o yoón isboo, see irctooye\nyooto yiko see riiye see cuabi ññáasee, nuku see naa se kooje daa se chaa iñña tikaa\nroon naa see rinkantiño ññúnbo naa 2o, naa kuuón b, naa nii iii, nuku 40, naa nii\nkuún ,naa see rinkantiño se roón naa numbo see nisnebo inkuyu.\nSee inño se irchuchu nee nukuioko coo diinbo daa se neebo ññáa soón iññáa inñña\nIII.\nnaa yoón naa se runbo nuku debaku naa se irchuu niko tichano kaa see duanu se\ntoco diinse nukuu iññaa naa se see unanase iñña a te naa se intese nuku iñña inñña\nnaa into nuku soón se isnase inkuyu nee tikaa nee koo nuku see neebo.\n\nKoko naa se coo nichii nukuioko iññáa se\nroón ye nudu debaku o iññáa se bakuye\nnaa onmoo yoón see suó inmiño see irchu\nkaa see duchi (COVID-19)\nIV. Tee soon bani ññáa inkuyu nee rón naa se se naa se diudadu soón iññáa iñña uboo se\nruumbo nudu debaku nee diudadu noko see ubo naa yoón isboo1.\nSee yoon nasee rumbo nudu debaku nuku yoon se isbo se naa se baa nuu ditoo iñña\nV.\nse venchata irto kaa nukui ññáa kaa se duchi covid-19 naa se baa ti nichi nukui iñña\nnuku se ba tuunmi ññáa ye.\nÑñáa se inmiño se irchu kaaku see ichika se duchi sars-cov-2 se ichika nee toonmo\nVI.\npaiís nee nuku yoón kooyobo naa se coo intecabo nuku iñña nuumbo toco diinbo\nsee indidebebo nee tikaa ne baa coobo ññaa kakune tikaa se naa baa yiko moon\nnee naa see nichise ubo tee naa naa yoón naa se baa yiko o nee tummi ññaa iññáa\nnee riin miss son naa see riinkantiño ññáa numma chata inkuyu naa se tumbo nudu\ndebaku nuumbo.\n1 Naa se koo nichinee toco koo see unoone naa see ronnoón naa se rinkantiño see nichi nukui ubo ññáa inmiño\nsee irchu kaaa ku se duchi covid-19 nee koo unone moon naa ku debano innuunne naa nudu kuu see ichu moón:\nhttp://hchr.org.mx/images/doc_pub/V1.2_Directrices_ONU-DH_Covid19-y-Derechos-Humanos.pdf; Mensaje de la\nPresidenta del Foro Permanente para las Cuestiones Indígenas de las Naciones Unidas, disponible en https://www.\nun.org/development/desa/indigenous-peoples-es/wp-content/uploads/sites/34/2020/04/UNPFII-Chair-statement_\nCOVID19_ESP.pdf; Recomendaciones de la Organización de las Naciones Unidas para la Alimentación y la Agricultura,\ndisponible en http://www.fao.org/indigenous-peoples/news-article/es/c/1268355/; Comunicado del Mecanismo de\nExpertos de las Naciones Unidas sobre los Derechos de los Pueblos Indígenas, disponible en https://www.hchr.org.\nmx/index.php?option=com_k2&view=item&id=1404:covid-19-un-desafio-mas-para-los-pueblos-indigenas&Itemid=266;\nDeclaración del Grupo de Trabajo sobre las Personas Afrodescendientes, disponible en https://www.ohchr.org/EN/\nNewsEvents/Pages/DisplayNews.aspx?NewsID=25768&LangID=E; Declaración del Fondo para el Desarrollo de los\nPueblos Indígenas de América Latina y el Caribe, disponible en https://www.filac.org/wp/comunicacion/filac-informa/_-\nfilac-emite-declaracion-frente-a-la-pandemia-del-covid-19/; Resolución 1/20 de la Comisión Interamericana de\nDerechos Humanos, disponible en https://www.oas.org/es/cidh/decisiones/pdf/Resolucion-1-20-es.pdf; Guía práctica de\nrespuestas inclusivas con enfoque de Derechos Humanos ante el COVID-19 en las Américas de la Organización de los\nEstados Americanos, disponible en http://www.oas.org/es/sadye/publicaciones/GUIA_SPA.pdf; Consideraciones para\nrespuestas nacionales y subnacionales del Banco Interamericano de Desarrollo, disponible en http://idbdocs.iadb.org/\nwsdocs/getdocument.aspx?docnum=EZSHARE-1043693673-50.
tpp-books-105
tpp
mayores han de creer que yo ya no existo porque no me han visto, si\nasí me tratan, entonces ya verán, dijo la mujer aquella. Cuando la\nmujer terminó de dar su advertencia, ella y la neblina se esfumaron\ndel manantial.\nLa aguadora retornó al fin a su hogar, les narró a sus padres lo\nque le había sucedido allá en el manantial. Cuentan que a los siete\ndías después, la muchacha falleció y toda la gente del pueblo fue a su\nsepelio. Después del entierro, la gente preguntaba qué le había\npasado a la muchacha, si estaba tan llena de vida ¿por qué había\nmuerto tan de repente?\nLa gente se enteró del suceso por parte de los padres de la\nmuchacha y se lamentaban, pero no podían hacer nada al respecto.\nLa gente creyó lo que habían externado los padres de la muchacha.\nElla era una muchacha inmaculada, libre de pecados, porque aún era\nvirgen.\nSe cuenta que ese año pasó un huracán leve, ya que en años\nanteriores era común que pasaran grandes huracanes e inundaciones\ncatastróficas.\n\n##### Cuando Dios Padre implantó la sequía\n### S e cuenta que hubo un tiempo, aquí en la tierra, cuando Dios implantó una sequía para todos los seres vivos y muchos murieron\n\npor la falta de agua. La gente buscaba agua en los manantiales de los\ncerros, arroyos y ríos, pero no hallaban ni una gota.\nUn buen día, unos hombres que andaban en busca de agua se\nencontraron con otro prójimo y les dijo:\n\n– ¡Yo sé dónde hay agua!, pero hoy quien sabe si haya –dijo aquel\nhombre–; de todos modos vámonos, acompáñenme.\n\nCaminaron y caminaron, llegaron a un paraje y se detuvieron en ese\nlugar, el manantial estaba ahí, pero seco. Los hombres que lo\nacompañaban, desesperados, lloraban pidiéndole a su Dios que les\nenviara un poco de agua para saciar su sed. En cambio los otros, más\nvalientes, se pusieron a observar en su derredor. En eso estaban\ncuando, uno de ellos, vio una lagartija sobre una enorme roca, movía\nsu cabecita de arriba abajo, como queriendo comunicar algo. El\nfulano que vio la lagartija les ordenó a los llorones que se callaran,\npues hay un animalito que les quiere decir algo, les dijo. Se\naproximaron los hombres a donde se hallaba el reptil pero, al\npercatarse de la presencia de los hombres, el animal huyó y se\nescondió.\n\nLos hombres palparon la enorme piedra y percibieron que estaba\nfresca, una buena señal que auguraba esperanzas de la existencia de\nagua; pero habría que romper la enorme roca. Los llorones se pusieron\nmuy contentos al saber que ahí encontrarían el vital líquido. Buscaron\nherramienta para romperla, pero no lo lograron.\n\nEntonces, fueron a ver al **chénchere**, para que los ayudara a\nromperla. Respondió que no tenía las suficientes fuerzas para\nhacerlo, les sugirió que vieran a su pariente, el pájaro carpintero: Él\npodría ayudarlos, porque tiene un marro muy grande y pesado. Lo\nfueron a ver y les dijo que sí haría el trabajo:\n\n– Solamente quiero que me aseguren que en verdad hay agua,\nporque no quiero trabajar en balde, ¡ya verán que unos cuantos\nmarrazos el agua brotará! ¡Alístense señores! Ah, y si a los tres\nmarrazos no brota el agua… y si a los cuatro tampoco, ustedes\nmorirán, porque podemos perdonar tres veces, pero cuatro\nveces no– dijo el pájaro carpintero.\n\nDespués de advertirles, dio uno, dos y tres marrazos a la piedra y el\nagua brotó a borbotones y Dios padre apareció sentado bajo la\nenorme piedra con el mentón pegado en el pecho. La gente, con la\nemoción de ver tanta agua, saltaba y gritaba de gusto y no se daba\ncuenta de esa otra presencia. La gente siguió brincando y bebiendo\nagua en abundancia hasta la saciedad.\n\n##### El arca\n### H ace mucho tiempo, en esta comarca, se presentaban grandes\n\ncrecientes e inundaciones en cada temporada de lluvias. Como\nestos fenómenos se repetían cada año entonces, un buen hombre\nprevisor, empezó a construir un arca con mucha antelación, donde\npudieran caber sus pertenencias, sus animales y su familia.\nÚnicamente, el perico se acomodaría sobre la superficie del arca.\nLos coterráneos de este hombre previsor se reían de él, pensaban\nque estaba mal de sus facultades mentales. Si algún curioso le\npreguntaba: ¿Por qué haces un arca tan gigantesca? Les respondía: Mi\nDios me ha hablado y ordenó que hiciera esto, para que cuando vuelvan\nlas inundaciones, pueda salvar mis pertenencias y a mi familia.\nSus congéneres no le creyeron y lo tildaron de loco. Llegó la\ntemporada de lluvias y llovía de día y de noche incesantemente, los\narroyos y ríos crecieron e inundaron la comarca. Los arroyos, ríos y\nmares aumentaron su nivel, inundando la tierra habitable. Ahora sí,\nla gente incrédula se acordaba del hombre al que tildaban de loco.\nHoy le pedían favor para que los salvara, pero ya no había espacio en\nel arca. Aunque este hombre hubiese querido ayudar a sus\nsemejantes, no sería posible.\nSe cuenta que cuando el arca llegó a tocar el techo del cielo, la\npobre cotorra que viajaba encima del arca ¡quedó aplastada!, pero no\nmurió, solamente quedó con el cuerpo aplanado, como hoy en día.\nDespués del diluvio, el nivel de las aguas de los mares, ríos y arroyos\nempezaron a descender. El arca volvió a tocar tierra en pleno lodazal.\nEl dueño del arca abrió la puerta y observó el panorama que\nimperaba, vio mucha agua y lodo por doquier; además vio gran\ncantidad de peces sobre el lodazal, se podrían preparar y comerlos.\nNo le pensó mucho, sacó leña seca del arca e hizo una fogata donde\nempezó a asar los peces.
spa-books-39
spa
La festividad de San Miguel Arcángel 67\n\nlocales pictográficos y alfabéticos conservados en cuadernos de canto consignaban en el\naño de 1631 el descubrimiento del “agua de San Miguel” (Gruzinski, 2006:137).\nEl prodigio fue autentificado: instalada la imagen sobre un altar se cantó una misa\nsolemne en honor del arcángel. En 1643, el obispo de Puebla, Juan de Palafox, decidió\niniciar una segunda información. A manera de consagración adicional, dos años después,\nPedro Salmerón publicó la relación del milagro (Gruzinski, 2006:136), con lo que se permitió levantar una iglesia en forma, en el emplazamiento de la anterior capilla, que se conoció\ncomo el Santuario de San Miguel del Milagro, transformándose en una iglesia rica,\ndecorada con las estatuas del arcángel y las pinturas que narraban el suceso.\nLos indios supieron conquistar una apreciable autonomía, pues la elección del santo no\nsiempre se dejó a la iniciativa de los evangelizadores. Algunas comunidades se las\ningeniaron para elegir, como patrones, a figuras cristianas cuyos atributos evocaban los\nprecedentes prehispánicos, o a celebrar a los santos cuya fiesta correspondía a un momento\nprivilegiado del calendario ritual autóctono. Se ignora casi todo de las motivaciones de los\nindígenas. Sin embargo, no hay que excluir la posibilidad de que la adopción de las\nimágenes se deba a su intervención en el origen de algunos cultos (Gruzinski, 2006:184).\nEsta necesidad de los naturales se unió desde mediados del siglo XVI a la de los\nmestizos y los criollos, que como grupo sin memoria histórica y distanciados de sus\nantepasados indios y españoles, buscaban una identidad. Frente a la actitud despectiva del\npeninsular, un difuso sentimiento de diferenciación se iba desarrollando con variadas\nexpresiones en esos grupos, siendo uno de los más notables, el culto a un sinnúmero de\nimágenes autóctonas surgidas en forma milagrosa en los cerros y en las más variadas\nregiones de la Nueva España: San Miguel del Milagro (en Tlaxcala), San Miguel de\nChalma (Estado de México), San Miguel Toliman (en Querétaro), San Miguel Laderas\n(municipio de Ixtapan de la Sal, Estado de México), San Miguel Tlaltenco, San Miguel El\nFuerte (Morelos).\n\n*¿C* *UÁL ES LA SEMEJANZA DE* *S* *AN* *M* *IGUEL* *A* *RCÁNGEL CON LA DEIDAD*\n*PREHISPÁNICA* *T* *LÁLOC* *?*\n\nDe acuerdo con los mitos nahuas, Tláloc fue uno de los primeros dioses. [6] Gobernó desde el\n*Tlalocan* en compañía de Chachiuhtlicue (diosa del agua). Ambos tenían relación con el agua\ny lo húmedo: desde el inmenso océano hasta la mínima gota o el granizo. *Todo lo bueno*\n*dependía de ellos y lo malo también* ; la sequía, la inundación, el oleaje furioso, la\nhidropesía y la sed. Merecieron templos monumentales, su misión era ser regente de todo lo\nacuático y de iluminar el universo e incluso se le vinculaba con el sol (Mateos, 1993:71).\nEsta deidad pertenece a las primeras entidades que se adoraban desde el Preclásico,\njunto con el antiguo dios del Fuego y del Tiempo, Huehuetéotl–Xiuhtecuhtli. Durante el\nClásico el dios de la lluvia parece haber sido la principal deidad del culto en Teotihuacán y\nasí está representado con frecuencia en los murales y esculturas de esa metrópoli. Aparece\ntambién en distintas partes de Mesoamérica, su propagación fue muy grande, llegando hasta\nel siglo XVI (Broda, 2008).\n\n6 Su creación se debió a las mentes de cuatro dioses hacedores, según la cosmogonía prehispánica:\nTlatlauhqui Tezcatlipoca, Yayauhqui Tezcatlipoca, Quetzalcóatl y Huitzilopochtli.\n\nINALI\n\nEjemplar gratuito, prohibida su venta.
huv-ebible-LK22_30_1
huv
para metiiüts manganeowaats nóiquian wüx xemes ninguiün niüng sanarang natang. Átan apchetemeron niüng chetejow montangtang monajiüt, mejawan wüx asoetiw ajcüwa gajpic ajlüy nipilan monaw tiül micual micualüw Israel ―aj nejiw Teat Jesús.\r\rCondom Teat Jesús tasaj a Pedro:\r\r―Simón, Simón inguiay, cos Satanás minatang nimeech teamatün icon, teamandiüm mayac icon tiül naél, atnej ajwüch trigo maw osaab.\r\rXique lanatün ocueaj Teat Dios mambeol ic ngo mecueat iyac imeaats wüx nej, atquiaj wüx apmendilil apmembeolüw micojow michijquiaw ―aj.\r\rQuiaj tasaj nej a Simón:\r\r―Xique teat, sajlüy namb naquiiüb ic nguiajantanej, masey majmeliür tiül manchiüc, masey mambiyaw icor ―aj nej.\r\rQuiaj tasaj nej Teat Jesús:\r\r―Naleaing sasaj ic, Pedro, gallo apmepaj nganüy leaw ndoj mepiüng arojmbüw ipiüng ngo mejaw jane xic ―aj nej.\r\rCondom Teat Jesús tatün manguiay nejiw:\r\r―Jow wüx tüjchiüs icon meamban ngo mejoyiün morral, ngo mejoyiün iquial tomiün, ngo mesoijquiün napüic, ¿tetam icon aleaic leaw nómban ngome tejiürana? ―aj nejiw.\r\rQuiaj tapiüngüw:\r\r―Nicuajind, Teat ―awüw.\r\rCondom quiaj tasaj nejiw:\r\r―Nganüy, leaw ajiür morral ich majoy, at iquial tomiün. Sitiül nop ngo majiür espada, ich manüüb micamix nej mangal nots.\r\rCos sasaj icon xique netam marangüch wüx ximbas atnej lasanderac wüx tiül Mipoch Teat Dios, cos apiüng: “Tayacüch atnej nop nerang ngo majneaj”, aw. Meáwan leawa lasanderac wüx quiaj, netam majlüy atnej ―aj nejiw.\r\rQuiaj tasajüw nej:\r\r―Teat, alningüy ijtsüw espada ―ajüw.\r\rQuiaj tasaj nejiw:\r\r―¡Lajlüy, atówan ayaj! ―aj nejiw.\r\rCondom Teat Jesús taw quiaj maquiiüb minipilan nej, tamb andüy wüx mitiüc Olivos atnej mbójan marang.\r\rWüx tapeayiw quiaj, tasaj minipilan nej:\r\r―Itüniün ocueaj Teat Dios, ngana aleaic marang wüx imbasan nimeech ―aj nejiw.\r\rCondom quiaj tacueat nejiw Teat Jesús, tamb tajüy atow nej atüch niüng alndom majlos noic piedra. Quiaj taquieel tiüt micos nej masaj Teat Dios,\r\rtapiüng:\r\r―Teat, ngwüy alndom mamóngan wüx ximbas meáwan naél leaw aliüc miün; ique ijaw Teat, ngome leawa xique sandiüm, cos leaw ique ijaw netam ―aw.\r\rCondom quiaj tapeay nop ángel imiün tiül cielo mambeol nej, müüch nej apac.\r\rCos Teat Jesús xeyay tamix omeaats, ngo macueat matün ocueaj Teat Dios; taw xeyay minalil nej, ancatectec tiüt atnej quiej.\r\rWüx ndot mataag orar, quiaj witiüt tamb majaw minipilan nej. Almajngot majaw almameayiw, cos laǘmb apacüw, xeyay amix omeajtsüw.\r\rQuiaj tasaj nejiw:\r\r―¿Neol tapots imeayiüna? ¡Ipacan, itüniün ocueaj Teat Dios, quiaj ngondom marang nicuajind wüx imbasan nimeech! ―aj nejiw.\r\rTenguialeámban andeac Teat Jesús, quiaj ajngot noic ajlüy nipilan, aaga Judas ombas nej; nej nop nej tiül ajcüwa gajpiüp (12) apóstoles. Wüx tajngot, nómban atüch Teat Jesús macheech mimboy nej.\r\rCondom Teat Jesús tasaj a Judas:\r\r―¿Atquiaj lameteots metiib ndeaam Teat Naxeye, wüx apmecheech mimboy neje? ―aj.\r\rMinipilan nej wüx tajawüw aag ayaj, quiaj tapiüngüw:\r\r―Teat, ¿natsojon naquiüjpan naag espada? ―awüw.\r\rCondom nop minipilan Teat Jesús tamb mangoch nop nerang minajiüt natang miteaats, tandooig miác olaag.\r\rQuiaj Teat Jesús tasaj nej:\r\r―¡Ijlǘyan, icueat, ich majlüy! ―aj.\r\rCondom quiaj tarreeg olaag aaga naxey quiaj, tataag majneaj nómban.\r\rQuiaj tasaj ajcüwa montangtang miteaats, at monlüy wüx nadam nangaj iüm, at montangtang teat xeech monajiüt tiül nejiw, leawa tiünüw masapüw nej:\r\r―¿Cuane imbichan espada maquiiüb a tocots xiül quiaj, tewiünana mesapan xique? ¿Neol, jowa xique need xique?\r\rMeáwan nüt samb tiül nadam nangaj iüm. ¿Neol ngo mesapan xique? Nganüy cos lamatüch a nüt merangan aag ayaj, at nimeech lamüünd marang atquiaj ―aj nejiw.\r\rCondom quiaj ndeaad Teat Jesús, taquiüraab mamb andüy aniüng minatang miteaats. Teat Pedro tandüüb nej mamb, miünquiájan ajngot.\r\rAjcüwa nipilan ajalüw biümb quiaj tiül püjchiün mbeay ombiüm minatang miteaats metsantsayej; alchetemoj ayeyiw tiüt biümb. At a Pedro aton tamb tsotom quiaj maquiüjpüw.\r\rAlquiaj nop nüx nerang najiüt quiaj, wüx tajaw altsotom mbeay biümb a Pedro, tajaw majneaj, quiaj tapiüng:\r\r―At aaga naxey quiaj aton taquiiüb aaga Jesús ―aw.\r\rAaga Pedro ngo mandiüm mapiüng naleaing, quiaj tapiüng:\r\r―Ngwüy müm, ngo najaw jane aag ipiüng quiaj ―aw.\r\rAjóyan quiripite ores, quiaj tajaw nej alinop, tasaj nej:\r\r―Ique aton nop tiül aquiüjpüw nejiw ―aj nej.\r\rQuiaj tapiüng a Pedro:\r\r―Naxey, ngwüy ngome xique ―aw.\r\rǗüchan ores tatow ndoj masaj nej aaga nop, quiaj tapiüng alinop:\r\r―Naleaing, aaga naxey quiaj aton aquiiüb nej, cos naw Galilea ―aw.\r\rAaga Pedro tandüy wüx mapiüng:\r\r―Naxey, ngo najaw cuane ipiüng quiaj ―aw.\r\rTenguialeámban mandeac aag ayaj a Pedro, quiaj tepaj a gallo.\r\rTeat Jesús ndiliteay majaw a Pedro. Quiaj leaad omeaats aaga tapiüng Teat Jesús: “Sasaj ic Pedro, aaga gallo apmepaj nganüy leaw ndoj mepiüng arojmbüw ipiüng ngo mejaw jane xic”, maj nej.\r\rWüx leaad omeaats aag ayaj a Pedro, taw quiaj, tapots müüch ajiünts.\r\rAjcüwa monxey monjiür Teat Jesús itsojayéjan nej, tatoliw nej.\r\rQuiaj taoeliw oniiüg nej, cas tapots maleambüw mitey. Tasajüw:\r\r―¡Isüet jane neleamb ic! ―ajüw.\r\rAt tasajüw nej cuajantanej ngo majneaj.\r\rWüx larraw tiüt, quiaj canchiütoj montangtang monajiüt tiül judíos, montangtang miteaats, átan mondüy wüx aaga poch tüünd Moisés. Taquiüjpüw mamb Teat Jesús andüy niüng alcanchiümoj altegüy montang monajiüt. Quiaj tatüniw nej manguiayiw:\r\r―Isaj xicon, ¿cuane ipiüng, ngwüy ique aaga Cristo tapiürang aliüca? ―ajüw nej.\r\rQuiaj tasaj nejiw:\r\r―Masey nasaj icon, icona ngome apmeyariün sandeac.\r\rAton sitiül aleaic natün nanguiay icon, ngome apmesajan xic, ngome apmetsambijchan xic.\r\rNaleaing, naw wüx nganüy Teat Naxey apchetem amb wüx miác Teat Dios, aag nerang cuajantanej leaw almajlüy ―aj nejiw Teat Jesús.\r\rCondom yajnguiat tiüt masajüw nej:\r\r―¿Cuane ipiüng, ique micual ic Teat Diosa? ―ajüw nej.\r\rQuiaj tasaj nejiw:\r\r―Xique, atnej ipiüngan quiaj ―aj nejiw.\r\rCondom quiaj tapiüngüw:\r\r―¡Cuane tenguialeámban macüliiüts manguiayiiüts, cos anguiayayoots nguineay andeac! ―awüw.\r\rCondom quiaj tambüw meáwan nejiw maquiüjpüw mamb Teat Jesús andüy niüng ajlüy a Pilato.\r\rWüx tapeayiw quiaj tapots mayacüw asoet, tapiüngüw:\r\r―Aaga naxey cam taxomasan teamaquiaach nipilan nde marangüch leaw netam marangüch. Apiüng ngo metam majwan tomiün müünd a César. Ngome áagan ayaj, aton apiüng nej aaga Cristo leaw lapiürang aliüc, nop minatang nenajiüt ―awüw.\r\rQuiaj tatün manguiay nej a Pilato:\r\r―¿Naleaingue, ique aaga minatang nenajiüt tiül cambaj Israele? ―aj.\r\rQuiaj tasaj nej Teat Jesús:\r\r―Naleaing teat, atnej lamepiüng quiaj ―aj nej.\r\rCondom Pilato quiaj tasaj natangtang miteaats at meáwan nipilan:
zor-books-13
zor
Mumu judibø uneda’m angmayajpa møja\nkupku’yomo y che’ kupku’yomoda’m.\n¿Tikoda’ma’shøde iijsangdsi’øyajpa?\n¿Tiikoda’ma’shø anguimbabø’is kyoyojpa\niangmayajpabø’is uneda’m?\n\n- Yø’ki angmayajpabø pønda’m ode tsapnømbamø\nyempe judibø’is mujspa chamø ode, te’koda yø’ki\nmidu yojshe, wi’na tøjkøyaju ji’ myujshebø’is ode,\nñøjayadøju, ke maka chi’døyi yojsku’y pe jing’ø maka\niangmaye te’ unestam jode.\n\n- Ijtpa ji’ pya’tyebø’is iujkangsa’ku’y, uka chi’ba\nijudibø’is pe makabøde ngyojsje.\n\n- Te’ ode tsabyajpabø uneda’m, angmayajpabø\nijtu chi’yadøjpabø tumin, pe makabøde ñøbudi\nwøda’mbø maye tyodo’omo.\n\n- Nibi yojsku’yomo ijtu ñøjabyabo’is tyøj, maka\nñøyojse pe ñitsøjkuka yø’is ngyojsku’y wa’di maku\nñøyojske’di.\n\n- Ja’idø’k mdata’sta’m tyumin wa’ ’jyuyjatya ku’tku’y,\njakyu tyodo u tida’m maka ñu’ksi ijudibøkøjsi, te’is\nñu’kshchi’ba pe tumdum poya wa’ maku chajkje\ntumi’nis ’une.\n\n- Te’sedi ijtyajubø’is kyajweltøjkta’m, jjtu ji’na’m\ntyujkjayebø’is tyøp, ja ño’ijtyabø’is obya kye’ye,\nkajwei komi’is yajk tujkpa pe makabøde chi’i kujkmø\njujche tyujkpa jama’omo.\n\nYøti une’is yajk tsøkø yø’sebø jaye, uka ja ñøjktyø yajk\nkeYangwa’kø iangma’yobya pøtkøjsi.\n\nWa’de ’ijsu ne’ ndodo laye, te’is te’omo ’ijspade ke\ntsamjabyade tida’m wa’de mujsu,\ntsa’magwajkjabyade, tsamjabyade juts u\ntsamjabyade jutspøde, te’sede ijsands’ba\n\nYø’ ji’bi’omo jayø jutspøde y juts te’ china\n\nYø’ eyada’mbø ji’bi’omo maka mdsa’mangwake\nm’angma’yotysøjk.\n\n# ***18***\n###### Te’ ianguma’køyajubø\n\nTumø sopku’yomo ijtpa na’ajk tumø nchibu une\nyumibø, kyo’spa kayu une’is wye’ke’omo\nanguma’køyobyabø pau tuwi’is, midu ionøyi tumø\njama, na’tse na’tse ñøjayu:\n\n- Tiya’m nø me’tsu, tiyam msutpa.\n\n- Midut me’tse øn mbau tuwi tøj. Te’ ta’nø\nyengbabø tsa’momo y te’ windsujs nø’\nwøbabø, wøbø ‘ijtku’y nø’ijtubøde, tsi’ude juts wa’ ijtu\nmumu iyøjse.\n\n- Øjt mujspa’t ke mijt mdongba nø’bin\nmno’di’ajkubyi’k.\n\n- Te’de na’ajk wi’nabø ijtku’yomo, pe yøti\nnguinispa’t te’ tsøkida’m, ñøijtyajubø na’ajk\nyatsida’mbø øn ngowi’na’ista’m,øjt ji’namøjt ma\nndsøki te’se, maka’t ngø’si tsøbø, watsi ku’tkubyø,\njøyø omomyajpabø, tøptam y mumu tiyø ta’nøbø’\n\nYø’se nøbu ñdchibu’une.\n\n- Wø’aju ’wit.\n\n- Utsi mgomaya’u, yøti ngosasa’ajpa’t wa’t angmayu\njuts itnømba, ji’namøjt suni yajka’ku’y,\nngui’nispa’t nu’mgu’y wø’ajku’yomo ijtpa øn\nndsingmbø’ku’y; jikø jøng najsomo, mujspa’tsi\nmdsøjkisø wa’ ’wangjamu; ’istø’umøjt ya\nta’nøda’m y nø’ paka’kpø, mu’k\nkø’sta’mide atsida’mse.\n\n- ¿Ji’nande ’yatsibø mijtsi?\nNøbu nchibu une. Y pujtu, te’yi we’ke angomo\nkyø’su pau tuwi’is.\nUneda’m, ki’pstamø ngyajtsojkyajubø\nñdchibu’unekøjsi, u wangjamda yatsida’mbø’is\nchameda’m.\n\nKO KI’PSI\n\n’ ’ ’ ’\nMdu nu a kødubø jaye mnøjktyøyu ke ko kipside .\nKo’ki’psi’is ji’ pyøki wa’de ’ja myujku ’jabyabøde;\nyø’køjsi, oñajpa kobønda’m tyøji’ngda’m,\npønji’ngda’m u mumu iji’ngda’m; ijso y yajk ona\n\nTe’ tuwi y te’ wedu’.\n\nTe’ pø’nisñe wiyugsesebø tyøj tuwide. Tumø jama\nmaku’ung kobøn me’tse pøt no’dibø tyuwiji’ng, nø\nwyijtyajusheng’omo pya’tyaju’ung.\n\nSUÑ NGO’ KI’ PSI\n\nYø’ki ijtke’du eyabø jaye ñøyibø’is suñ ngo’ki’psi,\nyø’omo te’sedi weweneyajke’tpa mumu iyø, mujk\njayu, tumguene jaye ko’yajpa’k yajk nøjktyøbyade\ntijudibø\n\nTe’ tsat y te’ pojt.\n\nTa’nø tsejtspabø’is tyøjkomo\ntøjkøyu tsat tumø naka\nkø’switpa kyø’spa naka\ntumø pojt tøngubyø’omo.\nñøjabya pojtis: Te’ yachajku’y\nmaka mijchøksie’.\n¿Jutsamøjtsi sutpa mnoda\nmbo’yo tsøjkpabø’t tø’nguy?\n\nKødubø jaye’omo yajk nøjktybyade suñ ngo’kipsi’is,\nke ji’ wyø wa’ nøtsøjkijsu jinde ngojtjebø u\nmøjada’mbø’.\n\nYøti une’is yajk tsøkø suñ ngø’ki’psi y yajk kojtja ñøyi.\n\nTsøjke’da ko’ki’psi mjakyu tyodo’omo.\n\nTe’ puntu y te’yidike, yojspa wa’de ngojtjayu jaye\ntome te’dike chamba’k eyabø’is makabøde\njañitsøki. Te’ puntu emøjkangmbø chamba ke\neyabøndeke ki’psnitsøjkubø maka ’jaye. Te’ puntu\nko’yajpabø yojspa wa’de ngojtjayu jave yaju’ka\n\n(.).Ijsø, yajk ona y angusho’ma mba’tpamø . puntudam\n\nKønø [’] møbo tsame\n\nRogelio Valencia\n\nWi’na kønø’mø jalde’ na’ajk ñøjayajpabø tubø\nnø [’], po’ksenø’omong na’ajk obya nø’bøjkye\npabiñomodam.\nChabyajpa pø’nistam ke tumnaka pujtu’ung tumø\npabiñomo, makubø nøbøki pi’tstøjkønø’ka, nøbyajpa\nja wyiduø’mung, jyø’kyajpa’ung ñana’is y tyata’is ja\nñu’kø’mung. Sokajing’ung poyu suñi pobobø ajshe,\nkotsøjkomong maku ñø’idi.\n\nJayø jujche naka mba’du puntudam y tidambø.\n\nAngusho’ma tsujtsi bøbi’k judø mba’tpa komadam\n(, ).\n\nTø’øjk mityaju øn ’atsida’m, ñømityaju tida’m yajk\nyojstambabøde angma’yotyøjkomo, øjchkodada’m;\njakyu tyodo, køng’otyøjk, tsajotyøjk, ne’psotyøjk,\nja’yotyøjk, tsunu y wo’sotyøjk.\n\nTe’ koma ngojtpade ijtpamø ma’yokyubyø jaye.\nYojske’tpa wa’de jana yajk tu’mu tsame.\n\nMnøjktyøyu’ka jujche’k yojshajpa komada’m\ny puntuda’m maka mgode mijt judibø ñømaka\ntumdum angusho’møtyøjkomo.\n\nTe’ tuwi y te’ wedu’\n\nTumø jama pø’nis maku mye’tse kobøn kya’momo ( )\nnaptsudi pujtu tyuwijing ( ) ñømangue’du tujtøjk ( )\nta’nøtsejtstøjk ( ) wøjkotyøjk ( ) witpajk ( ) jebe tsunu\ny kyo’køyi ( )Nu’ku’ka kya’momo pya’du wedu nø\nwyijtubø nibi ’omo ( ) judø iijsu tuwi’is myajknitsøjku ja\niijsøsheng’omo’a kyomi’is ( )\n\nlamebik maku wijtpø’yi te’ pøt wa’ maku mye’tse\ntyuwi ( ) tomedi pya’du kukyø’mø nø kyi’mdyo’yubø\nkukyøjsi y køjsi ong’ongneyu wedu’ ji mujsibø\nmyø’nø ( ) Te’is kyønu’ku tome maku iijsi ka\nka’yajubø’nde myejchkø’yi kobønda’m ( )\n\nWa’de ngo’su suñi’k ijtpa sujeto y predicado\nche’da’mbø y pøyida’mbø. Ko’sa judibøde sujeto y\npredicado wa’te’se mdsøjku.\n\nTe’ pøt *poyu tyøji* *’* *ng.*\n\n|Col1|Tumø møja kujy tsu’tsibø y yeng’ubø|\n|---|---|\n|Øn mi’shu’is||\n\n\n\n*che* *’* *da* *’* *mbø,*\n\nTsøjkta’nø jayebi’k wa’ ngojtjayu shujeto u predicado\npøyidambø u che’da’mbø, juts ijtu u kye’ba ji’bi’is.\n\nØn ngayu\nkejku tø’øjkse.\n\nkyø’su tyøj mø’chøki kyø’køjsi.\n\nmaka’tsi øn angma’yotyøjkomo jomi.\n\nWoski’a te’ pomibø tuj y tsadu.\n\nejchaju\nang’omod’am.\n\nTe’ pøt.\n\nTe’ une tsangabø y wøbø\n\nWa’de maku ngø’angwa’ke tijudibø shutpa wa’\nndsøjkudi’a tida’mde makabøngøme’tse. Uka\nndumø tsøjkpade ndøji’ngnda’m suñi wø pujtpe\n\nUka makade ndu’nijsi møjtsøbyabø y sutpade mujsø\njutspøde ngyojsku’y yø’ki ijtu tuka’y kø’anwa’kotyøjk\nwa’ m’ijskojschø’yu jutste ndsøjkpa,\n\n\n1.\n\n2.\n\n3.\n\n\n¿Jutsande mnøyi?\n¿Judø’m myøjtsøbya?\n¿Mbyajkjejtu’ma’shø\ntumna’ktyiye møtsi’komo?\n\n\nTiyø chøjkpa u tide maka ngø me’tse ikøjsidde, te’de\nngø’angwa’kpa ji’nde ma yajk tsame eyaku tiyø.\n\nTsøajktamø mdøji’ngda’m kø’angwa’kotyøjk y te’yi\njayø yø’ki.\n\n1)\n\n2)\n\n3)\n\n4)\n\n5)\n\n6)\n\n7)\n\n8)\n\n9)
kek-ebible-LK24_6_1
kek
A'an ma̱ ani chic arin. Ac xcuacli cui'chic chi yo'yo. Chijulticok' e̱re li c'a'ru quixye chak nak toj cua̱nk chak Galilea.\r\rQuixye nak tento ta̱k'axtesi̱k li C'ajolbej sa' ruk'eb li cui̱nk aj ma̱c. Ta̱q'uehek' chiru cruz ut ta̱camsi̱k. Ut quixye ajcui' nak ta̱cuacli̱k cui'chic chi yo'yo sa' xya̱nkeb li camenak sa' rox li cutan, chanqueb.\r\rRiq'uin a'an quinak sa' xch'o̱leb li ixk li c'a'ru quixye li Jesús.\r\rQue'el sa' li mukleba̱l ut co̱eb. Cole'xye resil chixjunil li c'a'ak re ru a'in reheb li junlaju ut reheb ajcui' li jun ch'ol chic.\r\rEb li ixk li que'yehoc re li esilal a'in reheb li apóstol, a'an eb lix María Magdala xtenamit, lix Juana ut lix María lix na' laj Jacobo rochbeneb li jun ch'ol chic li ixk.\r\rAbanan eb li junlaju chi apóstol inc'a' que'xpa̱b li c'a'ru que'xye li ixk. Sa' xch'o̱leb a'an nak moco ya̱l ta li yo̱queb chixyebal.\r\rAbanan laj Pedro co̱ sa' a̱nil sa' li mukleba̱l. Qui-iloc chi sa' ut quiril nak ca'aj chic li t'icr lino cuan aran. Jo'can nak sachso xch'o̱l chi c'oxlac nak quisuk'i sa' rochoch.\r\rSa' ajcui' li cutan a'an, cuibeb lix tzolom li Jesús yo̱queb chi xic sa' li ch'ina tenamit Emaús. Li tenamit a'an junlaju kilómetro na xnajtil riq'uin Jerusalén.\r\rYo̱queb chi a̱tinac chi rilbileb rib chirix chixjunil li c'a'ak re ru quic'ulman sa' eb li cutan a'an.\r\rNak yo̱queb chi a̱tinac ut chixtz'ilbal rix chi ribileb rib li c'a'ru quic'ulman, li Jesús quijiloc riq'uineb ut qui-oc chi be̱c rochbeneb.\r\rUsta que'ril ru, abanan inc'a' que'xnau nak a'an li Jesús xban nak cuan c'a'ru quiramoc re chiruheb.\r\rUt li Jesús quixye reheb: —¿C'a'ru chi aj ix yo̱quex chi serak'ic chi ribil e̱rib nak yo̱quex chi be̱c? ¿C'a'ut nak ra sa' e̱ch'o̱l? chan reheb.\r\rJun reheb a'an, aj Cleofas xc'aba', quichak'oc ut quixye: —Jo' li ca'aj cui' la̱at li yo̱cat chi numec' sa' li tenamit Jerusalén li inc'a' nacatna'oc re li c'a'ru xc'ulman sa' eb li cutan a'in, chan.\r\rUt li Jesús quixye reheb: —¿C'a'ru anchal a'an? chan. Eb a'an que'xye re: —Chirix li Jesús aj Nazaret. A'an profeta nak quicuan. Nim xcuanquil. Cha̱bil quixba̱nu ut cha̱bil quixye chiru li Dios ut chiruheb li tenamit.\r\rEb li xbe̱nil aj tij ut eb li neque'taklan sa' kabe̱n que'xk'axtesi chi camsi̱c ut que'xq'ue chiru cruz.\r\rA'an raj li ta̱colok re li katenamit Israel sa' kach'o̱l. Abanan anakcuan ac oxib cutan xc'ulbal a'an.\r\rXsach kach'o̱l chirabinquil li c'a'ru xe'xye ke li ixk li xe'cuulac sa' li mukleba̱l toj ek'ela.\r\rXban nak inc'a' xe'xtau li camenak, xe'suk'i sa' cab ut xe'xye ke nak cuib li ángel xe'xc'utbesi rib chiruheb ut xe'xye reheb nak yo'yo li Jesús.\r\rUt cuanqueb ajcui' kacomon xe'cuulac chak sa' li mukleba̱l ut xe'ril nak ya̱l li xe'xye li ixk. Abanan inc'a' xe'ril ru li Jesús, chan laj Cleofas.\r\rUt li Jesús quixye reheb: —¡La̱ex ma̱c'a' e̱na'leb ut a̱l le̱ ch'o̱l chixpa̱banquil chixjunil li c'a'ru que'xye chak li profeta!\r\r¿Ma inc'a' ta bi' tento nak tixc'ul chixjunil li raylal a'in li Cristo laj Colonel li yechi'inbil xban li Dios re nak ta̱q'uehek' xlok'al? chan reheb.\r\rUt quixch'olob xya̱lal chiruheb chirix li c'a'ru quixtz'i̱ba laj Moisés. Quixch'olob ajcui' li xya̱lal li que'xtz'i̱ba chak li profeta chirix li Cristo li yechi'inbil xban li Dios jo' tz'i̱banbil sa' li Santil Hu.\r\rQue'cuulac sa' li ch'ina tenamit li yo̱queb cui' chi xic. Ut li Jesús quixba̱nu rib nak ti̱c ta̱xic.\r\rAbanan eb a'an que'relaji ru re ta̱cana̱k riq'uineb. Que'xye re: —Cana̱kat kiq'uin xban nak yo̱ chi ecuu̱c. Oc re li k'ojyi̱n, chanqueb re. Ut li Jesús qui-oc sa' cab ut quicana riq'uineb.\r\rNak c'ojc'o sa' me̱x rochbeneb, quixchap li caxlan cua, quixbantioxi chiru li Dios, quixjachi ut quixq'ue reheb.\r\rSa' li ho̱nal a'an que'xq'ue retal nak a'an li Jesús. Ut nak ac xe'xnau nak a'an, nak que'ril ac ma̱ ani chic sa' xya̱nkeb.\r\rUt eb a'an que'xye chi ribileb rib: —Jo'can pe' nak yo̱co chak rec'anquil jun sahil ch'o̱lej sa' ka̱m nak yo̱ chak chika̱tinanquil sa' be ut nak yo̱ chixch'olobanquil chiku li naxye sa' li Santil Hu, chanqueb.\r\rSa' ajcui' li ho̱nal a'an que'suk'i Jerusalén. Aran que'xtau li junlaju chi apóstol ch'utch'u̱queb rochbeneb lix comon.\r\rYo̱queb chixyebal: —Relic chi ya̱l nak xcuacli cui'chic chi yo'yo li Ka̱cua' xban nak xc'utbesi rib chiru laj Simón, chanqueb.\r\rTojo'nak li cuib chi cui̱nk que'xserak'i reheb li c'a'ru quic'ulman sa' be nak yo̱queb chi xic Emaús. Que'xye reheb chanru nak que'xnau ru li Jesús nak quixjachi li caxlan cua.\r\rToj yo̱queb ajcui' xserak'inquil li c'a'ru que'xc'ul nak ac xaka̱mil li Jesús sa' xya̱nkeb ut quixye reheb: —¡Chicua̱nk taxak li tuktu̱quil usilal e̱riq'uin! chan reheb.\r\rUt eb a'an sachso̱queb xch'o̱l que'cana ut te'xucuak. Sa' xch'o̱leb a'an nak ma̱re junak musik'ej yo̱queb chirilbal.\r\rUt li Jesús quixye reheb: —¿C'a'ut nak nequexxucuac? Ut, ¿c'a'ut nak na-oc e̱c'a'ux?\r\rLa̱in li Jesús. Ilomak li cuok ut li cuuk'. Ch'e'omakin re nak te̱q'ue retal nak la̱in tz'akal. Junak musik'ej, a'an ma̱c'a' xbakel, chi moco cuan xtibel. Ilomak. La̱in cuan inbakel ut cuan intibel, chan reheb.\r\rUt nak yo̱ chixyebal a'in, quixc'ut li rok ut li ruk' chiruheb.\r\rC'ajo' nak quisaho' sa' xch'o̱leb. Abanan toj sachso̱queb xch'o̱l. Inc'a' que'xnau ma ya̱l li yo̱queb chirilbal malaj ut inc'a'. Ut li Jesús quixye reheb: —¿Ma cuan ca'ch'inak tzacae̱mk e̱riq'uin? chan reheb.\r\rUt que'xq'ue re jun jachal li pombil car ut ca'ch'in li xya'al cab.\r\rLi Jesús quixc'ul ut quixtzaca.\r\rUt quixye reheb: —Li c'a'ru xinc'ul, a'an ajcui' li quinserak'i chak e̱re nak toj cuanquin chak sa' e̱ya̱nk. Tento nak ta̱tz'aklok ru chixjunil li tz'i̱banbil chak retalil chicuix sa' lix chak'rab laj Moisés, jo' ajcui' sa' lix hu eb li profeta ut sa' ajcui' li Salmos, chan reheb.\r\rUt quixq'ueheb xna'leb re nak te'xtau ru li tz'i̱banbil sa' li Santil Hu.\r\rQuixye reheb: —Jo'ca'in tz'i̱banbil chak retalil sa' li Santil Hu chicuix la̱in: tento nak li Cristo tixc'ul li raylal ut sa' rox li cutan ta̱cuacli̱k cui'chic chi yo'yo sa' xya̱nkeb li camenak.\r\rTz'i̱banbil ajcui' retalil nak ta̱julticama̱nk chiruheb chixjunileb li tenamit nak tento te'xyot' xch'o̱leb ut te'xjal xc'a'uxeb re ta̱cuyma̱nk ta̱sachma̱nk lix ma̱queb sa' xc'aba' a'an. Ta̱ticla̱k xch'olobanquil arin Jerusalén.\r\rLa̱ex texyehok resil xban nak la̱ex xex-abin re ut la̱ex xex-iloc re chixjunil li c'a'ak re ru a'in.\r\rUt la̱in tintakla chak e̱re le̱ ma̱tan li quixyechi'i lin Yucua'. Abanan cana̱kex arin sa' li tenamit Jerusalén toj te̱c'ul le̱ cuanquil li ta̱cha̱lk sa' choxa, chan li Jesús reheb.\r\rUt li Jesús quixc'ameb toj sa' li tenamit Betania. Quixtaksi li ruk' ut quirosobtesiheb.\r\rNak yo̱ chirosobtesinquileb, quirisi rib sa' xya̱nkeb ut quic'ame' takec' sa' choxa.
tpp-books-51
tpp
También se cuenta que, después del diluvio, todos los cerros\ndesaparecieron y quedaron formadas llanuras interminables; el\nfirmamento era totalmente azul sin ninguna pizca de nubes, por lo\ntanto, se podía ver muy lejos hasta perderse en el horizonte.\nCuenta la leyenda que Dios padre tenía la intención de pintar el\ncielo, pero los hombres sobrevivientes ahumaron con la fogata que\nhicieron para asar los peces. Entonces, Dios envió un alguacil a la\ntierra para ver quién había hecho fuego y ahumado el cielo.\nEl alguacil llegó directamente donde estaban asando los peces y\nvio cómo los peces chirriaban con su grasa en el fuego, le apetecían\npara comerlos; los hombres comían deliciosamente los peces asados\ny le invitaban a que comiera con ellos. El alguacil no resistió la\ntentación de comer pescado, por lo que tuvo que perder tiempo, no\npudiendo cumplir el encargo de Dios padre.\nComo el primer mensajero de Dios no volvía pronto, enviaron a\notro para investigar qué había sucedido. Llegó directamente donde\nestaban asando y comiendo peces, y su compañero se encontraba\ntambién ahí. Le ordenó que volvieran cuanto antes con Dios padre;\npero por coraje, que le muerde la mano a su compañero y con trabajo\nse lo llevó con Dios padre.\nDios les dijo a sus mensajeros lo siguiente:\n\n– Cada uno de ustedes recibirá un premio o un castigo, según la\nactitud que tomaron sobre mis órdenes para que las\ncumplieran. Tú, que desobedeciste mis órdenes en vez de\ncumplirlas, fuiste a comer peces muertos, pues desde hoy te\nalimentarás de carroña para siempre y te convertirás en\nzopilote. Tú, que obedeciste mis órdenes y las cumpliste,\nsiempre te alimentarás calientito y serás un águila. Tú,\nhombre, que te salvé del diluvio y ahumaste el cielo con la\nfogata que hiciste para asar los peces, desde hoy serás un\n**múxni** y, como peor castigo, te decapito y te pondré la cabeza\nen el trasero.\n\n##### Cómo fue que nacieron los hombres y las mujeres\n### U na leyenda lhimaqalhqama' cuenta que un día, un niño tomó el camino rumbo al oriente, lugar por donde sale el sol, y se\n\ntransformó en Dios. A este niño le gustaba experimentar con\nalgodón, y en una ocasión echó algodón húmedo en un **mak'xt'am** y\nlo tapó muy bien. Al siguiente día, cuando amaneció, observó su\nexperimento. Con sorpresa, vio unos hombrecitos en el algodón que\nhabía remojado el día anterior. Los cuidó, los alimentó y, después de\nun tiempo, se convirtieron en hombres de tamaño normal. Lo\ncurioso fue que nunca nacieron mujeres.\nLa leyenda cuenta que las mujeres descienden de la luna, y que\nla luna y Lucifer son la misma cosa. Que por eso los hombres se\npelean y se matan por las mujeres.\nAdemás, cuando es luna nueva, las mujeres arrojan sangre,\nporque es un castigo que les dio la luna, y porque la luna es la\n**Ukxtín** de las mujeres. También se cuenta que a Satanás le gusta\nalimentarse con sangre humana, porque cuando hay algún\nasesinato, presto se hace presente.\nEn esta narración, se nota que la gente de antaño trataba de\nexplicar el origen de algunos fenómenos biológicos que\nexperimentamos en nuestro organismo los seres humanos, cuando\nalcanzamos la madurez sexual, como es el caso de la menarquía en\nlas mujeres al llegar la pubertad y las poluciones nocturnas en los\n\nvarones.\n\n# Fábulas\n\n##### El hombre que no se casó por la iglesia\n### U n día, una hermosa muchacha y un apuesto joven se conocieron, y al poco tiempo se fueron a vivir juntos. Después\n\nde algunos meses, como era de esperarse, la muchacha se embarazó\ny a los nueve meses nació el primer retoño. Sin embargo, la\nmuchacha empezó a enfermar de gravedad. Buscaron médicos y\nbrujos para que la curaran. Nada pudieron hacer para salvarla y\nfalleció. El pobre muchacho se quedó solo con su niño, sin que nadie\nlo ayudara. Había momentos en que el viudo se ponía a llorar muy\namargamente con su hijo y decía: ¡Qué diera porque mi mujer\nvolviese!, para que me ayudara a cuidar nuestro hijo. Lloraba\ndesconsoladamente el pobre hombre, pero el deseo era imposible\nde cumplirse.\nFrente a la casa del viudo, a diario pasaba una persona que iba a\ntrabajar quién sabe adónde. Este hombre misterioso pasaba por la\nmañana y por la tarde.\nUn día se dijo el viudo: Voy a preguntarle a ese señor dónde trabaja\ny qué hace. A la siguiente mañana, pasó otra vez aquel hombre, y al viudo\nno se le había quitado de la mente aquella curiosidad y le preguntó:\n\n– Disculpe, ¿dónde trabaja y qué hace, señor?, le veo pasar por\naquí en la mañana y en la tarde.\n– Yo voy a visitar a las personas que ya se han ido de este mundo,\ny por cierto, tu esposa allá se encuentra, está muy bonita.\n– ¿Ah, si…? ¿No podrías decirle que venga a verme?, quiero\nplaticar con ella.\n– Le voy a decir, a ver qué me responde. Mañana por la tarde te\ntraigo la respuesta si viene, o vas tú a verla.\n\nAsí dijo aquel hombre misterioso y se fue. Al otro día volvió a pasar\nfrente a la casa del viudo, y por la tarde le dio la respuesta: Platiqué\ncon tu mujer y dice que vayas, ella no puede venir porque ella cuida\na la Virgen, ahora ella es su madre y como tiene muchos hijos, no la\npuede dejar sola. El viudo respondió que iría al siguiente día.\nAl amanecer, el viudo se levantó muy temprano, cargó en la\nespalda a su hijo y lo llevó con su madre.\nCuando llegaron a Laknin, el viudo titubeó al acercarse a la\npuerta, abrió muy bien sus ojos para observar por todos lados. Había\nmucha gente alrededor de la Virgen. Adentro se encontraban\nmuchas de las personas que ya habían muerto. Después de observar\nun buen rato, halló a su mujer cerca de la puerta de Laknin y\nentonces le dijo:\n\n– ¡Ten a tu hijo, dale de mamar, míralo cómo llora!\n\nLa mujer le respondió de esta manera:\n\n– ¿Por qué me hablas así?, ¿crees que yo soy tu mujer?\n– ¿Qué no te acuerdas que tú eras mi esposa? Además me dejaste\nen casa con nuestro hijo.\n– ¡Yo no tengo ningún parentesco contigo! Si en verdad soy tu\nesposa, ¿dónde tengo puesto el anillo que me diste cuando nos\ncasamos por la iglesia?, si no tengo la prueba de nuestro\nvínculo matrimonial, tú y yo no somos nada; así que por favor\nretírate y ve por donde viniste.\n\nMuy triste, decepcionado y desconcertado, el viudo volvió a su hogar\ncargando a su hijo en la espalda sin lograr su propósito.\n*Moraleja. En ese momento comprendió el viudo que no era bueno*\n*haberse casado en forma precipitada, sino que debía haberse casado por la*\n\n.\n*iglesia*
spa-books-91
spa
vientos y nubarrones\n\nAntes de que Vicente Guerrero ejecutara la orden, Ramón Sesma\nenvió a Francisco Leal por delante con unas cartas para el mismo\nJuan Nepomuceno Rosáinz, recomendándole que no le diera mando\nde tropa y lo nombrara comandante de su escolta para tenerlo controlado. Cuando Vicente Guerrero partió a su destino, Ramón Sesma envió un grupo de soldados a vigilar que en verdad tomara rumbo a Tehuacán y no fuera a desviar el camino. Ese fue su error, porque\nAntonio Galván, el comandante del grupo que envió a vigilarlo era\nleal a Vicente Guerrero, y cuando lo alcanzó le contó los planes de su\njefe. Enterado de esto, abrió los pliegos que portaba y se dio cuenta de\nla treta. En el pueblo de Tacache alcanzó a Francisco Leal, le contó lo\nque pasaba y lo convenció de que abrieran la correspondencia que llevaba, corroborando que su contenido coincidía con el que acababa de\ndescubrir.\n\nEnfurecido, consultó con los pocos hombres que le seguían sobre\nlo que se debían hacer y juntos decidieron desconocer la autoridad de\nRamón Sesma y Juan Nepomuceno Rosáinz, comenzando a actuar por\nsu propia cuenta, haciendo valer el nombramiento de comandante de\nlas mixtecas que le había extendido José María Morelos y Pavón. Con\nesa determinación cambiaron de ruta y fueron a acampar en el cerro\nde Papalutla. Como armamento sólo contaban con dos escopetas y un\nfusil inservible. A los ocho días de estar acampando en ese lugar descubrieron que muy cerca de ahí, separados sólo por un río, acampó\nuna división enemiga compuesta por unos 700 soldados, al mando del\nrealista José de la Peña, reforzada por una caballería que dirigía José\nMaría Martínez, otro realista de Chilapa, bien conocido por su crueldad con los insurgentes y sus aliados en los pueblos. Vicente Guerrero\ny su gente se vieron en el dilema de alejarse, lo cual les parecía riesgoso, además de ser una afrenta militar, o enfrentarlos sin armas, en una\nmisión que parecía imposible de cumplir.\nFinalmente se decidieron por esto último. Prepararon garrotes\ncomo armas y esperaron que cayera la noche. El 1 de enero de 1815,\nenvueltos en el silencio y la obscuridad de la noche iniciaron su movimiento: cruzaron el río, penetraron el campo enemigo y los atacaron a\ngarrotazos. Cuando los realistas se dieron cuenta de lo que sucedía ya\nmuchos de sus compañeros estaban muertos, otros habían logrado\n\n\nINALI\n\nEjemplar gratuito, prohibida su venta.\n\nel fuego y las cenizas\n\nhuir en la confusión y los demás no hallaban qué hacer. [31] Al poco rato\nVicente Guerrero y su gente eran dueños de la situación, evaluaron el\nresultado del ataque y vieron que no pudo ser mejor: habían capturado\n300 rifles con sus respectivas municiones. Ahora ya podían decir que\neran un ejército. [32]\nDespués de esta victoria se dirigieron al rancho de Olomatlán,\npara reorganizar su ejército con las armas que habían arrebatado a sus\nenemigos. Aunque desconoció la autoridad de Juan Nepomuceno Rosáinz, Vicente Guerrero sabía que éste era el segundo al mando de José\nMaría Morelos y Pavón y le comunicó los resultados de su hazaña de\nguerra. Junto con la noticia de su triunfo le envío una solicitud para\nque lo auxiliara con fierro para componer los fusiles. Como respuesta\nsólo recibió una carta en la cual Rosáinz le ordenaba cumpliera las órdenes de Ramón Sesma y marchara a Tehuacán a reunirse con él. Los\ndos jefes militares temían el crecimiento de la figura de Vicente Guerrero, tanto entre la tropa como entre los pueblos, pues si eso sucedía,\nambos podían ser desplazados de sus mandos.\nSin embargo, lo que los soldados realistas no lograban lo hacía la\nfatalidad. En Olomatlán los agarró una peste de fiebres de viruela que\nles mató muchos hombres. Para evitarla movieron a los enfermos a la\n\ncañada de los Ahuehuetes, ahí les pusieron una pequeña escolta que\nlos resguardara y les brindara medicinas y primeros auxilios. Después\nde asegurarse de que los enfermos quedaban resguardados, Vicente\nGuerrero marchó con 500 hombres al cerro de Cuacalco, entre Tecomatlán y Atlamajalcingo. Luego que se instalaron sus soldados bajaron al\npueblo con la intención de adquirir lo necesario para su campaña. No\ncontaban con que los realistas al mando de Félix de Lamadrid los habían descubierto y de inmediato se lanzaron en su persecución.\nVicente Guerrero se dio cuenta de la situación y con los pocos\ncentinelas que quedaron en el campo bajó a auxiliar a sus soldados. Su\nintrépida acción despertó la simpatía de los habitantes del pueblo que\nse unieron para rechazar a los realistas. Soldados y pueblo los persiguieron hasta obligarlos a huir, dejando en el camino cerca de 20\n\n31 Luis Ramírez Fentanes, *op. cit.*, pp. 60-61.\n\n32 Herminio Chávez Guerrero, *op. cit.*, pp. 47-48.\n\n\n248\n\n\nINALI\n\nEjemplar gratuito, prohibida su venta.\n\nvientos y nubarrones\n\nmuertos y un cañón. Los insurgentes llegaron hasta Piaxtla y Tecomatlán, de donde también desalojaron a los realistas. Con el armamen to\nque había recuperado de sus enemigos en los dos combates anteriores\nVicente Guerrero se encontró en posibilidades de armar a los mixtecos\nque se le habían unido, y de esa manera organizar un ejército con el\ncual emprender una nueva campaña por todos los pueblos de la región,\ndando origen a la época de los fuertes cercanos a los pueblos. Tal vez ni\nél lo sabía, pero estaba inaugurando otra forma de lucha por la emancipación de los pueblos.\n\n\nINALI\n\nEjemplar gratuito, prohibida su venta.\n\nINALI\n\nEjemplar gratuito, prohibida su venta.
nhe-books2-2
nhe
Quema Florencia sampa yajqui nejnemito, Cuando Florencia visitaba de nuevo el\nmotlalijtoya quitequiti nopa tiocuitlaxo- campo, y esta vez iba muy decidida a cor-\nchitl tlen huejhueyi huan majmalacachtic tar unos Girasoles, dio un par de pasos ha-\n, nejnenqui campa ax quicahuiliyayaj ma cia el área no permitida. Los sapos comen-\nyohui. Nopa sapome pejque tzicuinij ni- zaron a saltar de un lado a otro, a ella le\ncanica neca, nopa sihuapil quiitac tlajquía pareció ver movimiento entre las hierbas,\nmojmolinía xihui ijtic, pero ax quej moil- pero nada grave, así que seguía caminan-\nhui huan quejipa nejnentiyajqui huan yon- do, aun y cuando los ruidos se hacían cada\nque más chicahuac caquistiyaya quema vez mas intensos. Cuando avanzó como a\nnejnenqui tlatlajco nopa tiocuitlaxochitl la mitad entre los girasoles y su límite per-\npampa hasta nopano quicahuiliyayaj ma mitido, una alfombra verde obscuro cubrió\nyohui, campa moquetzayaya tlaxoxohuía el campo, pero ni así se detuvo, no miró\nnesiyaya, pero yon yanopa ax quimajma- hacia abajo para no distraerse cortando\ntiyaya. Ax tlachixqui tlalchi, ax quinejqui flores insignificantes, que luego se morían\nsejcoyoc tlachiyas yon moilhuis quitequis en el camino y las tenía que tirar sin ser\nsequinoc tlamantli xochitl tlen nimaj pilini entregadas. Aquellos Girasoles prometían\nhuan quitepehuas huan ax hueli acaj qui- sonrisas, así que estaba dispuesta a llegar,\nmaca. Nochi quipaquitaj nopa huejhueyi hasta que, al poner su pie derecho para se-\ntiocuitlaxochitl, yeca quinequiyaya ajsiti guir avanzando, resbaló con algo muy vis-\ncampa tlacahuantoya. Huan quejipa nej- coso, eran varios sapos que estaban bajo\nnemiyaya. Mohualxitlani ica se tlamantli sus plantas, ¡y luego más! Hasta que cayó\nlotoctic, eliyaya miyac sapome tlen ipan por completo sobre algo que no era pas-\nmoquetzayaya, moxitlanijtiyajqui hasta to, eran muchos sapos que cargaban a la\nhuetzito ipan se tlamantli huan ax eliyaya niña alejándola de las flores que parecían\nsacatl. Eliyayaj miyac sapome tlen quima- un sol radiante y acercándola a su zona de\nmajtiyajque nopa sihuapil hasta quihuej- seguridad. Estaba aterrorizada, sintiendo\nca quixtijque ma ax itzto campa Xochit — los viscoso de la piel de todos esos sapos\nNopa xochitini tlen cahuantoya queja san y ordenaba a gritos que la dejaran en paz,\ntonati quema yejyectzi tlamina. Quihui- luego suplicó que la dejaran ir, —sólo voy a\ncaque nopa sihuapil campa monequiyaya cortar un Girasol—.\nitztos. Majmahuiyaya, quimachili lotoctic\ninincuitlapa, quintlahuejchihualti ma qui-\ncahuaca. Teipa quiinilhui, “xinechcahuilica\nsan nijtequiti nijtequis ne tiocuitlaxochitl.\n\nNopa sapome quimalacachojque huan Los sapos le dieron la vuelta y cuando es-\nquema nechca ajsisquíaj campa tlacualca, taba a punto de llegar a su zona de seguri-\nnopa sihuapil tlahuejchijqui— ¡Nimech- dad, ella gritó —¡prometo nunca más cor-\nmaca nocamanal, ayoc quema nijtequis se tar una flor si me dejan tranquila!, ¡quiero\nxochitl intla ayoc innechcuatotonise! – Nij- ver a mi mamá!—.\nnequi niyas campa itztoc nonana!\nNopa sapome quimajcajque nopa sihua- Los sapos la soltaron y se dispersaron en\npil huan ica se tlalochtli, mosemanque, cuestión de segundos, ya no había sapos\nayoc aquiyaya yon se sapo. por el lugar...\nIca tlen ipantic, Florencia motlalojtejqui Después de esa experiencia Florencia co-\nicha huan ax motilquetzqui. Ayoc tema- rrió a su casa sin detenerse, ya no regalaba\ncayaya xochitl. Ipan ichiqui quitenqui ia- flores. Puso en la canasta todos sus pelu-\njahuilhua tlen tzotzoltic huan axaca quilhui ches y jamás dio explicaciones de por qué\npara tlen ayoc quihuicayaya xochitl calijtic. ya no llevaba flores a casa. Su madre pensó\nInana moilhui para eliyaya se sihuapil tlen que era una niña muy inteligente pues ya\ntlalnamiqui pampa quimachili para ax hue- había entendido el mensaje de las flores.\nli san quej hueli quitequis se xochitl.\nHuecatica quema onpaxalohua ihuaya itata De vez en cuando, si ella salía en el auto\nipan iteposcahuayo, inechca iventana tzicuini con sus papas, un sapo saltaba cerca de su\nse sapo, san para ma quiilnamiqui para nopa ventana, para recordarle que allí estaban\nsapome, quimocuitlahuíaj nopa xochitini. ellos protegiendo a las flores.\nNochi tecme huan totome nojquía motlas- Los insectos y los pájaros también estaban\ncamatiyayaj ininhuaya nopa sapome, pam- muy agradecidos con los sapos, pues sabían\npa aman quena, huelis pajca itztosquíaj que había esperanza de vivir tranquilos\nipan nopa yejyectzi xochi mili ica miyac tla- en ese hermoso campo, lleno de colores.\nmantli xochitini.\n\nautora del cuento\nIsabel Gamma\ntraducción en náhuatl\nde la huasteca\nReyna Alvarado Reyes\ncorrección y revisión\nde estilo en español\nYtzel Maya\nilustración y diseño editorial\nJéssica Mitzy Reyes Juárez\nresponsable de diseño\ndepartamento de diseño multimedia\nFernando Ivan Dupotex Herrera\ndesarrollo de audiolibros\ndepartamento de diseño de\nmateriales de lenguas indígenas\nLuis Flores Martínez\nInstituto Nacional de Lenguas Indígenas\ndirección general\nJuan Gregorio Regino\ndirección de políticas lingüísticas\nAlejandra Arellano Martínez\ndirección de comunicación social\nRogelio Hermenegildo García\nresponsable de la publicación\ncoordinación de difusión\ny asuntos internacionales\nGloria Jadra Gutiérrez\n\nPuros Cuentos\nen nuestra\nlengua\nLos textos de Isabel Gamma son una ventana de escape hacia\nesos otros mundos que habíamos olvidado en algún lugar de\nla memoria. El Instituto Nacional de Lenguas Indígenas, por\nmedio del proyecto Contigo en la Distancia, te presenta este\nrecorrido digital por la infancia, la ensoñación, el juego y las ma-\nternidades diversas, en una variedad de traducciones a lenguas\noriginarias, para compartir y leer en comunidad, en voz alta o\nen silencio cómplice. “Tenemos nuestra imaginación, tenemos\nalas, ¡despliégalas! Vamos a volar imaginando”, dice la autora.\nA través de esta imaginación y la renovación de los recuerdos\nempiezan las historias que construye desde el afecto.
mam-books2-3
mam
UUJTUN INCHEOININ TE TNAM IX TANAMIL\nINDÍGENAS IX AFROMEXICANAS TIBAJ\nAJA MERGENCIA SANITARIA JA TSAJETI\nAJA YABIL SARS-COV-2(COVID-19)\na. Che xjal municipales, tok tanamil ix regidurías te salud, chqantel, ax incheonin\ntuchil aja xjal sanitarias abiad ae tun chekuten kenel tibaj jun txin yabil at.\nb. Che xjal noktxin ajlan jo yabtay tibaj te COVID-19, ax ajlan jun onbil tun ajlan tuchi\njun xjal tun incheoni tuchi tech taq’ indígena ja inajlan, tun binchu ix naolte tumel\nja chejke tij tuchi k’anon to hoshitales COVID, tsen ja chenima ila malbil tum tilo\ntsaj aja yabil ix tilo chechiy te ajalu.\nc. Aja xjal tsen ajlan te yabil ix tuchi xjal tuchi COVID-19, ax to’q ajich xjal tum che\nonin, tsen ja chitma xol che ae banax tsen tsaj tguts te yabil ix che malbil tsen\nja yukulte tum tilo chechiy tguts.\nd. To ila tumel, che y xjal ajlan aja COVID-19, ax toq’ ja chejkola ix kojay junxte to ila\naja q’ij to jun tja ya yukulte jun malbil ja chetkoo che Secretaría de Salud tuchil\nceh xjal sanitarias binchu. Ila xjal noktxin ajlan aja chonal jionel jun k’anon lueg\ntoq’ yajxi nam pon aja yabil chij.\nJa incheonin jte aja xjal ja kuchmi. Axix tsen ja atkuay to jun”Uuj jte te anim ja cuchmi\n6.\ntumel COVID-19(SARS-onv-2) to México”, tsen yaji ja kuchmi te xjal indígenas ix\nafromexinacas, tsen yukulte aja malbil ajalu.\na. To ila tumel, tsen ja chenima tibaj ta’q cha wanim tat tguts te xjal kuchmi toq’,\ntsen junx tuchi te malbil sanitarias ja yukulte aji ae xjal ja naqna, ja chenima ix\ntuchi juntel onbil tibaj aja xjal ja kuchmi jun kuchil.\nb. Che onbil xnaksbil tsen tun nao tun pon to tumel rurales, tsen to’q ae toq’\ntanamil ja,tumpaj ke tilo ajlan aja internetke ix tilo kbantel aqnanel tun xnaq’tsan\nto línea. Ax kbantel tun yukulte aja aq’untl to ila uuj auditivo ix juntel tuchi.\nMalbil tun incheonin tibaj chin tmi ix juntel xol xjal. Tumel aja emergencia sanitaria tsen\n7.\nja onin tumel aja xjal yaj che ae. Te tsen ja chetkoo twaa, ax tsen tun macheikx ila aja\nkaigel banax tok tanam indígenas, tsen ja yukulte aja malbil te sana distancia.\nAx toq’ yukulte malbil tum tilo kojay nitxin tmi xol to’q tanamil indigenas ix afromexicanas,\ntsen toja jun tumel teju prespectiva de sustentabilidad, ja chetkoo ila onbil tsen te ja\nchetkoo chin tmi tuchi proyectos tanamil tun pon nim, te awenj ix tun chixpuj tun\n\nUUJTUN INCHEOININ TE TNAM IX TANAMIL\nINDÍGENAS IX AFROMEXICANAS TIBAJ\nAJA MERGENCIA SANITARIA JA TSAJETI\nAJA YABIL SARS-COV-2(COVID-19)\ncheonin che ae, tsen ja che aknan awenj, awalj, te tsee, chimoy, latso xbalm ix turísticas,\nto tumel jo tgan te che tnam ix tsen tidi inaqnan awenj toch tanamil.\nToja tumel etapas, ax banxix tsen tun onbil aja tnam indígena beton, tsen ja tun\nchekuten oninel tuchi jun malbil tun tsajeti banax aja xjal tsen ja chekuten aknanel\nlaq’chi toch tanam ix tech familias, ax tsen nao tun chetkoo jun onbil aja xjal jornaleros\nagricolas, xjal tsen aja xuj ja aknanel to jun ja ix xjal ja binchan ja, tsen tun chekuten\noninel txin tmi chij tok país, tun pon ajalu tuchi jun protocolos te sanidad y manejo\nde seguro.\n8.\nTsen naolte. Te naolte tum tumel administrativos toj aja uuj, ax aji atokte tsma Instituto\nNacional de los Pueblos Indígenas.\nMabaji toja Ciudad de México, tsma waxaq’ te q’ij te kiail te mayo toja akbi kabe mil\nwinki.\nTE DIRECTOR GENERAL DEL INSTITUTO NACIONAL\nDE LOS PUEBLOS INDIGENAS\nADELFO REGINO MONTES
top-books2-28
top
XXIX-J. Akxni nalhkakan tapakgsit nemá nalichiwinan takgaman, chu nakaxtawala\nxalimakgtayan naktakilhxtumit mapakgsinanín xalipulatamatni, xapulakatunu\npulatamat, ixkilhpulakni lipulatamatni chu xputapakgsin laktsu pulataman;\nnachunaá xtapakgtanun xatachixkuwit chu xalikstu nak ja’é tatlaw.\nXXIX-K. Akxni namaxtukan tapakgsit nemá nalichiwinan la nali’an talakapaxi’alhni\nnema nalikaxtawala xalalimakgtayan naktakilhxtumit mapakgsinanín\nxalipulatamatni, xapulakatunu pulatamat, ixkilhpulakni lipulatamatni chu\nxputapakgsin laktsu pulataman, nachuná xtapakgtanun xatachixkuwit chu xalikstu\nnak ja’é tatlaw.\nXXIX-L. Akxni namaxtukan tapakgsit nemá natatalikilhxtumí mapakgsinanín\nxalipulatamatni, xapulakatunu pulatamat, ixkilhpulakni lipulatamatni chu\nxputapakgsin laktsu pulataman nemá kamaktiní tapakgtanut nak puchakgan chu\ntaskujut xalakchuchut nachuná, xtapakgtanun xatachixkuwit chu xalikstu nak já’e\ntatlaw, chu\nXXIX-M. Akxni namaxtukan tapakgsit nemá nalichiwinan xatamakgtakgalhat nak\npulataman Méjiko, chu nawalikan tuku taskiní chu níku namakachan xataputsan\nnak ja’é tatlaw.\nXXIX-N. Akxni namaxtukan tapakgsit nemá nalichiwinan xatakilhtsukun\ntamakxtumit, lanali’an chu la nakgalhsputa xatamakxtumit lalimakgtayat. Ja’é\ntapakgsit nakaxwali ixlitakilhakin nak lamakgtayan xatakilhxtumit naj já’é tatlaw\nlalimakgtayat xamapakgsinanin xalipulatamatni xapulakatunu pulatamat,\nixkilhpulakni lipulatamatni chu xputapakgsin laktsu pulataman, la kamaktini nak\nixtatlawkan.\nXXX. Akxni namaxtukan wakg tapakgsin nemá taskiní, nata’axila túku kamaktini,\nchu wakg nemá kamaxki litlewekge limapakgsin xalitlewekge nak limakxtum.\n\nLikatsin 74. Watiya ixmaktinitkan xtlawananín tapakgsin ja’é:\nI. Namaxtú lakgxpinulitatlewekglhni xlakata natamakatsininan tiku lanka puxku\nxalipulatamatni tamakgxtakgli chu pala matlewekglhnit pumakgatanksan\nxatalhkatayat xalakpulatamatni.\nII. Lakkaxwalí chu putsanan, ninalakgahí ixtaxtunit chu makgantaxtunit\nixtatlawat nak xaputsan xatalaktlaw nakpulatamatni lawan tapakgsit.\nIII. (Tamakxtukanit).\nIV. Namatlaní kata kata xalilaktlawat chu la nalakla nak kapulatamatni chu pula\nnatalakaxila, natalilakchiwinan,chu, tlan natalakgxtapali laskin lanka xapuxku xalak\nkalipulatamatni, akxni matlanikanita tlan natamakgantaxti la amá lakla chu níku\namaka laktlawakan, natatatyini la wan tapakgsit , ja’é talaktlaw namaxtukan nak\nxatalaktlaw lipulatamatni.\nXapuxku Lanka mapakgsina xalipulatamatni namalakgacha nak ixputlawakan\ntapakgsit xamakilhtsukit xatapakgsin xalimalimakglhtinat, xalilaktlawat chu\nxalilktlawat tumín nak xalipulatamatni, natasputa kilhtamaku 8 xpapa’ septiembre ,\nnatalakasi xmakgtayana puxku xalipulatamatni nema maktini nak xatalaktlawat chu\nxamakgamakglhtinat tumín. Xtlawananín tapakgsit natamatlani xalilakgtaxtutaman\nxalilaktlawat nak xalipulatamatni kilhtamaku 15 xpapa’ diciembre.\nAkxni namatsuki ixlitayat xapuxku lanka mapakgsina xalipulatamatni la wan\ntapakgsit likatsin 83, Ja’é puxku namalakgacha nak ixputlawakan tapakgsit\nixmakilhtsukit xatapakgsin xalimakglhtinat chu xalilaktlawat xalipulatamatni\nkilhtamaku 15 ixpapa diciembre.\n\nNila natawalapala tunu talaktlaw xatsekg, watiya nemá taskini, xatalaktlaw nemá\ntalaktlawa xmagtayananín lanka puxku xalipulatamatni nala xatatsokgni.\nIxli’akgkitsis titsu tatsokgni. - (Makgenukanit)\nIxli’akgchaxan titsu tatsokgni. - (Makgenukanit)\nIxli’akgtujun titsu tatsokgni. - (Makgenukanit)\nWatiya tlan talakglhmani xamakanut tamatsukit limakglhtinat chu lilaktlawat akni\nnaskin lanka puxku chu namakanajlí tuku xlakata nilimakalh akxni ixtalhkan chu\nnamatlani ixlakkaxtlawananín tapakgsit, natalakasi xmakgtayana xapuxku\nxalipulatamatni chu namakatsininan tuku xlakata aku mastama ja’é tamatsukin.\nV. Nalichiwinan pala tlan usu nitlan nawalinikan tapakgsit skujnanin\nxali’akapulhuwa nemá tatlawanit talakgalhin lawan tapakgsin 111 xajaé\nlimapakgsin.\nNakamakatsinikan tuku kaliyawamaka skujnanín xakakapulhuwa chu tlan\nnatalitaya la malakgsinanín nak xatatlaw nak ixlikaxtlawan lilatamat nemá\nnamatsukikan usu natlawakan.\nVI. Nata’akxila talaktlaw xala kata nemá ukú titaxunit, xlakata natakxilhlin la\nli’alh talaktlaw usu lata tanú chi tumín, nachuná natamakanajlí pala liskujkanit ja’é\ntatlaw la litalhkatayalh nak xkgantaxtut xalilaktlawat chu nataputsanan pala tlawaka\nlaxlakpuwankanit nak xatipakgatsi xataskujut.\nXata’akxilhni xatalaktlaw usu xatamakglhtinat xalilaktlaw nataxila ixlakaxtlawananín\ntapakgsit natalitamakgtaya pumapakgsin nemá akgskalinan nak talaktlaw\n\nxalipulatamatni. Pala ta’akxilhni nemá tlawaka nilakxtum taxtuyacha nak\nxatamakglhtinat usu xatalaktlaw tumín, nemá xlimakankanit usu pala nikgatsi la\ntanunit usu nemá laklanit, naliyawakan tiku pakgtanunit nak ja’é tamaktinit la wan\ntapakgsit. Chu akxni nakxilhkan takitaxtut nak taskujut, ja’e akxilhnanín watiya tlan\ntastakayawanan xlakata tlan nala ama taskujut la wan tapakgsit.\nXatalaktlaw usu xatamakglhtinat nak xatakskalin namasikan nak ixputlawakan\ntapakgsit tlan namakgapala 30 xpapa’ abril xakata nemá naminacha. Watiya tlan\nnatalakglhmani xatamalakasin akxni nalakgchan la wan litapitsi IV , awatiya titsu\ntatsokgni xá likatsin 74 , xatakgalhin ninamakgapala puxamakaw chichini’ pala chu\nkitaxtu xaskalina xalanka xalakapulatamatni naxtachuna nanakgalhi puxamakaw\nchichini xlakata namasta níkula taxtucha taputsanat nemá tlawanika xatalaktlaw\nusu xalimakgamakglhtinat tumín.\nXtlawananín tapakgsit natamasputú taputsan nak xatalaktlaw usu xatamakglhtinat\ntlan namakgapala 30 xpapa’ septiembre ixlikata lata malakasikanit, lata akxilhkanit\nixtakgalhin chu xatalakchaw xalimastakan kwenta túku takgaska, la wan tapakgsin\nnak likatsin 79 nak ja’é limapakgsin , chu ninakgtsonswakan túku skinkanit chu\ntúku limamakkinankanit latiyaku nalitokgokgekan lawan tapakgsit.\nIxtlawananín tapakgsit na akxilhlin xtatlawat liwaka skalinana nak lipulatamatni chu\nnatlan tasani xlakata kamakatsinilh nikula liskujma xtamamakkit nak pu’akskalin;\nVII. (Makgenukanit).\nVIII. Xamakgapitsi nema limamakinit ja’é limapakgsin.
amu-books-10
amu
## anexo 4\n##### **Nombres Propios**\n\n\n**ií'.** sust . prop . fem . Ahída. *Jeé* *[n]* *yà*\n*mtseiíljeií ií' ljeií ñòmndaá.* Ahída\nescribe muy bien el amuzgo.\n**Clã.** sust . prop . masc . Nicolás. *Tjà càchuù*\n\n*Clã n'omtencw.* Nicolás fue a traer\n\nleñas.\n\n**Cla.** sust . prop . fem . Clara. *Caá'n* *[n]*\n\n*tyo'lqueé* *[n]* *n ñeés'a nmxj–o–õ* *Cla.*\nLos tamales de arroz que hacía mi\n\ntía Clara eran sabrosos.\n**Càleì.** sust . prop . masc . Ángel. *S'a Càleì*\n*tm* *[n]* *ndy–o.* Ángel fue mayordomo\nde la fiesta de la Virgen.\n**Clií'.** sust . prop . masc . Calixto, Calixtro,\nGaldino. *Mtseiícueé' Clií' caásndy*\n*tsme* *[n]* *Roósàchjoó.* Galdino está\n\nmatando la res de Rosita.\n\n**Cloó'.** sust . prop . fem . Gloria. *Caá'n* *[n ]*\n\n*tyo' n mch'e Clo'.* Los panes\nque hace Gloria son sabrosos.\n**Caájlò.** sust . prop . masc . Carlos. *Mc'uà*\n*Caájlò jñaã* *[n]* *'.* Carlos está chaponando\nel guamil.\n\n**Caáleé'.** sust . prop . fem . Clementina.\n\n*Mw Caáleé' jnoòm' yscù n m'a* *[n]*\n*ndyo' yuù n wa waáts'iaá* *[n]* *.* Clementina está tejiendo el telar de cintura de\nla mujer que vive cerca del palacio.\n\n**Caármeì** **[n]** **.** sust . prop . fem . Carmen. *Mch'e*\n\n*Caármeì* *[n]* *chquia caáxò n nlcw'*\n*tsoótye* *[n]* *.* Carmen está preparando las\nenchiladas para su papá.\n\n**Caátà.** sust . prop . fem . Catalina. *Mmà* *[n]*\n\n*Caátà liaásoó.* Catalina está lavando\n\nla cobija.\n**Caáyà.** sust . prop . fem . Ricarda. *Mch'e*\n*Caáyà ts'iaá* *[n]* *qui liaá ncaájè.* Ricarda\ntrabaja con el encaje.\n**Caáyò.** sust . prop . masc . Ricardo.\n*Seií'naá* *[n]* *'jndye Caáyò ñòmndaá jnd*\n*chií tjaà* *[n]* *tsjóm'm.* Ricardo aprendió\nprimero el amuzgo; después se fue a\n\nsu tierra.\n\n**Chaá** sust . prop . masc . y fem . Saulo,\nAceadeth. *Nenco' suúl mch'e*\n*Chaá.* Saulo hace sillas bonitas.\n*Ñè'cjaánt' st Chaá ts'iaá* *[n]* *cntyj n*\n\n\n**Ahída.** sust . prop . fem . ií'. *Jeé* *[n]* *yà*\n*mtseiíljeií ií' ljeií ñòmndaá.* Ahída\nescribe muy bien el amuzgo.\n\n**Alfonso.** sust . prop . masc . Joómnch.\n\n*S'a scuù' Joómnchò tyoó' 'na* *[n]* *'*\n*tmò* *[n]* *.* La esposa de Alfonso le hizo\nel pan al mayordomo.\n**Alonso.** sust . prop . masc . Loónts. *'ndyi*\n*Loóntsò* *n* *mch* ' *e ˜e* *[n]* *ts'iaá* *[n]* *ñqui*\n*tsá* *[n]* *tyià*, *tjà* *toòm* *Sndaá'* . Alonso dejó\nde trabajar con el rico, mejor se fue a\n\nla Ciudad de México.\n**Ángel.** sust . prop . masc . Cleì. *S'a Càleì*\n*tm* *[n]* *ndy–o.* Ángel fue mayordomo\nde la fiesta de la Virgen.\n**Aníbal.** sust . prop . masc . Ñeéw. *S'a*\n*Ñeéwà cwi w'aá nnm tsjoóm Lnjâ* *[n]* *.*\nAníbal construyó una casa en la orilla\nde Cozoyoapan, Guerrero.\n**Brígido.** sust . prop . masc . Mbrií'. *Seiíquio*\n\n*caásò Mbrií'.* El caballo tumbó a\n\nBrígido.\n**Carlos.** sust . prop . masc . Caájl. *Mc'uà*\n*Caájlò jñaã* *[n]* *'.* Carlos está chaponando\nel guamil.\n**Calixto, Calixtro, Galdino.** sust . prop .\n\nmasc . Clií'. *Mtseiícueé' Clií'*\n\n*caásndy tsme* *[n]* *Roósàchjoó.* Galdino\n\nestá matando la res de Rosita.\n\n**Carmen.** sust . prop . fem . Caármeì [n] . *Mch'e*\n\n*Caármeì* *[n]* *chquia caáxò n nlcw'*\n*tsoótye* *[n]* *.* Carmen está preparando las\nenchiladas para su papá.\n\n**Catalina.** sust . prop . fem . Caát **.** *Mmà* *[n]*\n\n*Caátà liaásoó.* Catalina está lavando\n\nla cobija.\n\n**Catarino.** sust . prop . masc . Trenm.\n\n*Mcw' Trenm tyoó' se'.* Catarino\n\nestá comiendo tamales.\n\n**Cecilia.** sust . prop . fem . Seiíli. *Mngoóc*\n*Seiílià.* Cecilia ya se va a casar.\n\n**Clara.** sust . prop . fem . Cla. *Caá'n* *[n]*\n\n*tyo'lqueé* *[n]* *n ñeés'a nmxj–o–õ* *Cla.*\nLos tamales de arroz que hacía mi\n\ntía Clara eran sabrosos.\n\n**Clementina.** sust . prop . fem . Caáleé'.\n\n*Mw Caáleé' jnoòm' yscù n m'a* *[n]*
toc-books2-1
toc
TU MEXKU MO KUALCHIJCHIJTUK TLE KI\nIXNAMIKIS YAKATSUNPIL TLATLAX\nTUTUNIL KUKULISTLI CORONAVIRUS\nCOVID-KAXTULI IUA NAUI\nTLATSAKUILI YAKATSUNPIL TLATLAX TUTUNIL\nKUKULISTLI CORONAVIRUS\nNUPA YAYAMPA\nCOVID-KAXTULI IUA NAUI TLAMAUA TLA\nIKA TI MU TIJ NECHKAUIS SE MASEUALI KATLI KI\nMANAUIS PIYA NI KUKULISTLI O KEMA TLA\nTSITSKUIKAS ICHIJCHIJ KEMA\nTLATSASIS O AKUEXUS\nKEMA PEUA\nni yampatsa kej nupa yakatsunpil tlatlax\ntutunil kukulistli tlej tij tukaxtiya ika\nkaxtilteka kamanali :\n• Tutunistli tle ki axiliya 38 grados\n• Tlatlaxistli iua ajkuexulistli\n• Tsun kaujkuajlulistli\n• Iua nuchi kasempa tij matis ¡QUÉDATE EN CASA!\nMUNEKI TLE KUALI SE KIN\nMUKUITLAUIS KATLI:\n• katli ayemu ki axiliyaj majkuili xiuitl.\n• ki axiliya espuali xiuitl.\n• nanamej katli tlanemiltiyaj.\n• katli mu pantiyaj ipan se kukulistli\nsan kejpa (esu tsupelistli, yul\nkukulistli, majmauil kukulistli cancer).\n• tlen katli itstukej iniuan katli uelis\nsanimaj uelis kin tlatkis se kukulistyli.\n• katli ki panutukej ika tumaualislitli\no ika tlauel panututuk inij etika.\n\nTI MU TLATSAKUILISE\nNI INKA UIJ\nXI MAJTEKI IKA\nATL IUA XAPOJ IKA\nUelis tij tekiuis tle tij\nSE SE SEMPUALI\ntukatiya ika kaxtilteka\nPIL KAUITSITSI\ntlajtuli gel tle ika ti\nmajtekis tlle ki piya 70 %\nimiyaka uino\nXij tejchiki tla tekiuili\nkatli tleya tij tekiuiya\nTla ti tlatlasi o ti akuaxuua, xi mu ten\nkama yakatsakuili ika mu ajkul matsitsi o ika\nse payo iua xi tlauiso.\nTla tij maj matij peua ni kukulistli xi mu\naxiti ipan kuyo kaltlapajtijka kali: Inka xi\ntulo pajtli san ke ueli iua inka xi tekipanu iua\ninka xi mu axiti ipan kal tlamachtili.\nXi mu xolmeuaj tlen katli ika tlajtouaj\ntekitinij nemilis tlakuitlauiyanij. Inka\nxi muyaua istlaka kamanali.\nTlaj tij neki tij neltukas o tij neki ma mits ijita se kuyo tlajtijketl,\nxi tla mnutsa ipantepos tlimeka kamanali\n800-00-44-800\nTla tij neki tij kiximatis nochi ika yakatsunpil tlatlax tutunil\nkukulistli, uelis tij pajxalus tepus kakiuili\nwww.gob.mx/coronavirus\nTLA TI MU KUITKAUIYA, NUCHI TI MU KUITLAUIYAJ\nTRADUCIDO A LA LENGUA NAHUATL DE LA HUASTECA DEL CENTRO DE S.L.P.\ngob.mx/inpi
tpp-books2-16
tpp
Xa’ai Palachimó’on ta’an Laklhichimo’okán Pulakchibin de Ignacio de la Llave\nII. Machaq Veracruz kabalh, licha jantu machaq’ kabali.\nEx katolalh t’uy ch’itin ani Veracruz;\nIII. Kalitsukul puxaunkau ch’itin ta’an katanulh;\nIV.Kalitsukulh oxitamo’oti, ta’an maqkanitach ictamo’oti\nta’an maqanch kalitapatsalh, kunlaqakis jach’;\nV. Jantu katanulh lakapach’in taun ch’itin, o kalakmalh\nyujantu laj’oxi, licha chun jantu katapatsaya’; ni\nVI.Jantu akabalh kura, o katamo’olhi, licha litapatsay tacha\nnajun palchimo’on.\nTachux yu consejeros y jantu kun yu Presidente, laqakis\n(5) chitin katapatsayá y jantu kaliyá aqtitaun katalanchoqol\nkun yu sasti chitin.\nYu Consejo de la Judicatura kalamulaya y kalakmapaxayá,\njantu kalaya kun yu magistrados, jueces y yu ya’aqtijunun\ny bachu kun yu tatapatsay kun Poder Judicial, chunch\nkaqxtaqnia lakatín y kalaqlo’oxiya ta yu’unch\ntomokunputun ix litapatsa k’an, ani kalqtsinkaná ta yu najun\npalachimo’on.\nAqt’ut puxaun t’ut palachimó’on (Art. 63). Tachux\nmachaqan Veracruz talit’onjoy yu tamaqskini, ta yu lichibin\nani palachimo’on, bachu kalaqlo’oxinikaná yu jantu\n\nXa’ai Palachimó’on ta’an Laklhichimo’okán Pulakchibin de Ignacio de la Llave\ntamaqamay kun qaintaun ta yú ko’aqtijul, kamalaqte’anikan\nix likchibint o ba kaskinikanáj kun taun jatsoqnut.\nOQXLAQTAUN\nOqxlaqtaun yu kalistaka palachimó’on\nAqt’uy p’uxaun t’at palachimó’on (Art. 64). Pa kalal\nkatamakal tayu lichubinín yu laqataun I ali lat’uy II tuputa’et\nlaka aqt’uy p’uxaun kao chaxan palachimo’on (artículo 56),\nyu Tribunal Superior de Justicia kalitsukuyá laqatan Sala\nConstitucional, kunqaint’ut magistrados y katalakmakaya:\nI. Kamispayá ali kalaqlo’oxiya,ta lajun yu palochomo’on,\nta kamakat laqlo’oxini ix pulistajkan ni lapanakni ta’an\ntamakay o yu ta linajún inch yu ‘unch ta’aqch’intamay\nyu litajun ni lapanakni yu machagan Veracruz ani\nbananaj talakma’at y minachal:\na) Laka Congreso del Estado;\nb) Kun xa ai lachimo’onu ani Veracruz ; ali\nc) Yu talichimo’oy palachimo’on ani k’int’unkan\nVeracruz, lakapulaknán ali alatich yu ixamank’an\nlaklichimo’onkan ani Veracruz.\nII. Kamispayá ali kalaqlo’oxiya, laka palchimo’on ta’an\nbamun ancha laqlo’oxikan, ta masabalakan laqtaqal y\ntsukukan laqtsinka tichunch hilich’ikanach o\n\nXa’ai Palachimó’on ta’an Laklhichimo’okán Pulakchibin de Ignacio de la Llave\nkalaqlo’oxiya yu kanonaj xa laqlo’oxini lachimoón\n(juez) inch ani mikonta’aputun o yu kaninaj yu xa\nmasabalaná laqtaqal;\nIII. Kaxtaqya taun laqlo’oxinta ta’an oxi lakmakakanta ta\nyu talichibin alatin tribunales ali yu jueces ani Veracruz,\ninch yuch jantu kamispal ta junit ni palachimo’on ani\nk’int’unkan;\nIV.Ani laqlo’oxinta lit’ujun ix tamaktat maqskini\nkalaqtsinkal y jantu katapasal puxaun kao julchan; ni\nMalakapaxanti Gaceta Oficial 9 de marzo 2012)\nV. Kamispakalh, taskamakakalhalikalaqlo’oxikalh,\ntasyunajuntalakapalachimo’on, yulamaqaqankilhpatanin.\nAqt’ut puxaun kis palachimó’on (Art. 65). Yu Tribunal\nSuperior de Justicia kamispayá ta yu lichibiní ni lachimo’on,\nkun yu ani laqtaqal:\nI. Yu lach’ap’at minchal laka palachimo’on ta yu ani:\na) Lat’uy o alati japulaknán;\nb) Laqataun o alati japulaknan kun yu Poder\nEjecutivo o yu Legislativo; ali\nc) Poder Ejecutivo kun yu Legislativo.\n\nXa’ai Palachimó’on ta’an Laklhichimo’okán Pulakchibin de Ignacio de la Llave\nBa chuncha kabal aní lachapati ta yu najun ix to’oyaxtu\nni palachimo’on kun Poderes Ejecutivo, Legislativo, o\nyu japulaknán y ke yu Pleno del Tribunal Superior de\nJusticia kalaqlo’oxil y jantu tuchun kabal ex ani\nkalitsukuyá ix tap’ais ta katalaqlo’oxiya ix tulubastu\nyu ancha tatapatsay, y chuncha kataxtuyá laka Gaceta\nOficial ani kint’unkan Veracruz.\nII. Yu jantu tuchun tamakay ta yu linajun ni palachimo’on\no talaqap’usp’it yu linajun ix palachimo’onkan tachux\nLabanan y ani tamapatsay taun malkuyu o puxaun kao\njulchán ta linononkancha y tsoqmulakanch kun:\na) Xa ai lachimo’onu ani Veracruz; o\nb) Tanujunch ix tulubastu yu tatapatsay laka\nCongreso.\nAni kalitsukuyá ix tulubaxk’an yu tatapatsay laka\nTribunal Superior de Justicia y ta kamastakunach laka\nGaceta Oficial ani kint’unkan Veracruz, jantu talai\nkatamapatsayá inch talitujun taun lich’ikan y oxi kania\nyu chiputunk’án.\nIII. Tatalakmakaputun tichunch y yu Congreso jantaka\nmakay tichunch palachimo’on y yu ani tapastak\nlaqaliputún takabal ani Palachimo’on, la lalei taapaknuy:\na) Xa ai lachimo’onú ani Veracruz; o\nb) Taka’alil ixtulubaxtkan ai chaqan o japulaknan.\n\nXa’ai Palachimó’on ta’an Laklhichimo’okán Pulakchibin de Ignacio de la Llave\nAni tapastak’ati kalatsukuya ix tapais ta katanonach laka\nGaceta Oficial ani kint’unkan Veracruz. Ani laqlo’oxint\nkata’oxiya ta aqt’uy katalakchibinináj laka Congreso del\nEstado, y chunch lalei katamaxtuya ani palachimo’on. Inch\ntapasalcha ani julchan y jantuka talaqlo’oxi ex yu Tribunal\nSuperior de Justicia yucha kanonáj ta kamakakal y chunch\nkatamapatsayá ni lachimo’onun anch katapakxaná ta\nkamaxtukáná ani palachimon.\nOQTXLAQT ’UI\nTakamakatich oxi kabal ta lakmulanankan\n(Malakatamapaxákal, Gaceta Oficial 24 junio 2009)\nAqt’ut puxaun chaxan palachimó’on (Art. 66). Yu aní\nlakmulant oxi ali chunch kabal, ka’aliná laqataun\npachibintunun ta’an kamispayá yu najun ix palachimo’on\nInstituto Electoral Veracruzano ali bachú laqataun Sala\nElectoral del Tribunal Superior de Justicia.\nYu Sala Electoral katajuná qaintut magistrados, ix\nlitapatsakán katalatsiná ta kaliná lakmulanti ta kalina\nlisikmint. Ta’an jantu kalina lakmulant yu’unch kataaqtijuyá\nyu Tribunal Superior de Justicia ta yulichibiní ni\npalachimó’on.
tzh-books-365
tzh
extremo por ese aro) ◊ **ta oxyoket a**\n**jchuk tal te jsi'e** [ am ] ‘traje mi leña\namarrada con gaza’ *Morf.:* **ox** +\n**y- ok -et.**\n**oy** *s.* (1) horcón, poste que sostiene\n\nlas vigas o el techo ◊ **ha' lek ta oy te**\n**jihte'e** [ ba ] ‘el roble es bueno para\nhorcón’ (2) [ am ] viga, travesaño\n*Pos.Marc.:* **-al;** am **-il** - **k'a'ix te yoyal**\n**naje** [ gu ] ‘ya se pudrió el horcón\n\nde la casa’.\n\n**o'lej** [ vr ] *adv.* ahora, hoy *Morf.:* **ora** +\n\n**lej** ‘(a) esta hora’.\n**o'tan** *s2.* (1) corazón (órgano); lugar\n\naproximativo del corazón (parte\nizquierda del pecho) ◊ **la jti'be**\n**yo'tan mut** [ tp ] ‘me comí el corazón\ndel pollo’ ◊ **chajp to ya smajula yo'tan**\n**a te jyakubele** [ tp ] ‘el borracho se\ngolpeaba exageradamente el pecho\n(del lado izquierdo)’ *NoPos.:* **-il**\n\n - **yakalik ta elek' o'tanil** [ pe ] ‘están\nrobando corazones (tráfico de\nórganos)’ (2) parte del cuerpo\nentre el tórax y el abdomen, en la\nparte inferior del esternón y de la\ncaja torácica, boca del estómago;\nlugar donde se siente el dolor\nepigástrico ◊ **xti'i'et ko'tan** [ tp ]\n‘siento dolor epigástrico (gastritis)’\n\n - **la smajbon sni' ko'tan** [ ba ] ‘me pegó\nen la boca del estómago’ (3) sede\n\nde la memoria, la conciencia\n\n(usado en muchas expresiones,\ncomo las siguientes) ◊ **tal ta ko'tan**\n**/ hul ta ko'tan** [ ba ] ‘me acordé\n(“vino/llegó a mi corazón”)’ ◊ **julel**\n**bael ta ko'tan** [ tp ] ‘a cada rato lo\nrecuerdo (“es llegar e ir a mi\ncorazón”)’ ◊ **ay ta ko'tan te jme' jtate**\n\n[ tp ] ‘tengo presentes a mis padres\n(“están en mi corazón”)’ ◊ **ch'ay ta**\n**ko'tan te ay ka'tel ahe** [ pe ] ‘olvidé que\ntenía trabajo (“se borró de mi\ncorazón”)’ ◊ **kuxix yo'tan** [ tp ] ‘ya\n\n\nrecobró la conciencia (“ya vivió\nsu corazón”)’ (4) naturaleza,\ncarácter, temperamento (de una\npersona, un animal; usado en\nexpresiones como las siguientes)\n\n- **lek awo'tan** [ ba ] ‘eres bueno\n(amable, noble) (“es bueno tu\ncorazón”)’ ◊ **tulan yo'tan te jbankile**\n\n[ ba ] ‘mi hermano mayor es de\ncarácter fuerte (“es fuerte su\ncorazón”)’ ◊ **k'ax tse'el yo'tan me**\n**ach'ixe** [ tp ] ‘esta muchacha es muy\nalegre (“es alegre su corazón”)’\n\n- **k'un yo'tan te tuluk'e, ma xkuhch**\n**yu'un ha'al** [ pe ] ‘los guajolotes\nson muy frágiles (“es blando su\ncorazón”), no aguantan la lluvia’\n\n- **bayel yutsil yo'tan te jme'tike** [ tp ] ‘la\nseñora es muy bondadosa (“tiene\nmucha bondad su corazón”)’ ◊ **lom**\n**p'ij yo'tan** [ tp ] ‘es muy inteligente\n(“es muy inteligente su corazón”)’\n\n- **lek a majot jPale, yich' yo'tan a** [ pe ]\n‘golpearon bastante a Francisco,\nse lo merecía (“recibió su corazón\ncon eso”)’ ◊ **lek te yahlate, hich ya awich'**\n**awo'tan a** [ ba ] ‘qué bueno que te\ncaíste, a ver si así aprendes (“así\nrecibirás tu corazón”)’ (5) sede de\n\nlos sentimientos, de las sensaciones\n\n(usado en expresiones como las\nsiguientes) ◊ **xt'ixt'un ko'tan** [ pe ]\n‘siento asco’ ◊ **k'uxat ta ko'tan, kome**\n**ho'on la jkoltesat abi** [ pe ] ‘te quiero\n(“eres querido en mi corazón”),\nporque yo te crié’ ◊ **k'axix ko'tan ta**\n**uts'inel** [ tp ] ‘ya me harté de que\nme molestaran (“ya se sobrepasó\nen mi corazón”)’ ◊ **xpich'et slab**\n**yo'tan** [ pe ] ‘tiene mucho coraje’\n\n- **ay ta mel o'tan** [ ba ] ‘está triste’\n(6) sede de la voluntad, del deseo\n(usado en expresiones como las\nsiguientes) ◊ **—¿ya bal kuch'tik?**\n**—ju'uk, ma to sk'an ko'tan** [ tp ]\n\n\no'tan\n## o\n###### 475\n\no'tantay\n## o\n###### 476\n\n\n‘—¿vamos a tomar? —no, todavía\nno se me antoja (“todavía no lo\nquiere mi corazón”)’ ◊ **ko'tan xbohon**\n**ta paxyal** [ ba ] ‘quiero ir a pasear’\n\n - **ko'tanuk kilbet asit** [ tp ] ‘desearía\nver tus ojos’ *Dial.:* ox **ot'an.**\n**o'tantay** *v.t.* (1) echarle ganas a\n\n - **o'tantaya te aw'atele** [ ba ] ‘échale\nganas a tu trabajo’ *Sin.:* gu **o'taniy**\n\n\n(2) guardar en secreto ◊ **o'tantaya te**\n**bin ya awich' halbeyele** [ ba ] ‘guarda en\nsecreto lo que se te dice’ (3) [ pe ]\nconfiar en que una persona va a\nhacer algo ◊ **tojol nax kawo'tantay, ma**\n**sk'an a'tel me in kereme** [ pe ] ‘en balde\n\nconfías en él, ese muchacho no\n\nquiere trabajar’ *Dial.:* ox **ot'antay,**\n**ot'niy** *Morf.:* **o'tan -tay.**
top-books2-9
top
Limapakgsin Ixlilakkaxlan xla Pulataman Veracruz xla Ignacio de la Llave\nakxni chuná talakaskiní xlimaklakaskin talaka-\nchixkuwin, mastá litlán ixmapakuwit chu ixtukuwiní\nixlilakkaxlanalatamat nak xlikitat kachikinín usu\nixtalakgpalit, la wi nak ixlikatsin limapaksin;\nXV. Tamatlanikán, xla xatalhkayawat ix’akgtúy\nixlimakgtutu pupitsin tu xpakgtanumaka:\n(Lakkaxtlawaka nak Ixlimakgpuntumin Mapakgsina,\n21 ixpapá’ marzo kata 2007)\na) Xla ixlichalhuwa ixlimataskujná nak\npumapakgsin, xla ixlichipaxni Ixtalakg-\ntsokgnitachixkuwit nemá tlawakán akxni chan\nakgkáw kata chu xapúlh xatalaksakni nemá\nlakgchaní, natakgaxmatí tu wankán xla Putum-\nmapakgsinanín xlak’án;\nb) Xla la tlawakán xtalaksakni mapakgsinanín\nxalipulatamat xapumapakgsin puchiwin\nkachikín; chu\n(Lakkaxtlawaka nak Ixlimakgpuntumin Mapakgsina,\n23 ixpapá’ septiembre kata 2010)\nc) Xla ixlilakkanajlat xlilat xatuwa usu xakanajlani\nxlakata xataskujnapuchiwin xlimakanukan\nixtaskujut usu limakgxtaxkga xla, akxni nikxni\nnemá nili’uká tutumpuxám kilhtamakú nak\nlilhman akgtúm kata. Nak katuwá ja’é la, tunkán\nama tasanikán xalipuxokgon ti lakgchán.\n\nLimapakgsin Ixlilakkaxlan xla Pulataman Veracruz xla Ignacio de la Llave\nXVI. Mastá litlán, ti lakgchaní, xla putúm mapakgsinanín:\na) Xla talakkaxlaníy litatlawan chu xalimakuan\nkakapulhuwa, akxni tlawakán makgantaxtin\nnemá lilhmaní kilhtamakú xalimapaksinín xla\nPutummapakgsinanín nemá xtitiputún;\nb) Xalilakkaxtlaway xalitalakkaxtlan. Chu\nxalitlawan xakakapulhuwa, akxni xtapalh li’uká\nxakgpuxám kitsispuxám tu lakgchaní xtalak-\npulhkantumin tu xlak’án;\n(Lakkaxtlawaka nak Ixlimakgpuntumin Mapakgsina,\n22 ixpapá’ diciembre kata 2006)\nc) Xla talakaxlani xalimasakuanin chu xapulh\nnemá ixkamaxki xpalakata ixpakgtanun xa\nlipulátamatni;\nd) Xmakamaxkikan, lilakgaxokgon, linikán\ntakgalhin usu xlak’án takgalhit, xpakgtanut,\nlakgxokgon, xlilakgchan, limakuan, lipuxokgon\nusu tunu litlanín xa’akxilhninatumin nemá tlawá\npumakintumin xapumapakgsin;\ne) Xkamaxkikan xa tapaw usu kaj chuta\nnamaxkikan tu xlakan usu limakuanikan\nlakatuminitakgalhi xa lakgtsupulataman;\nf) Xla limakamastat xalisakyawan xalimatlanit\nxkakapulhuwa nemá ixlakgchanán ixliwakg\n\nLimapakgsin Ixlilakkaxlan xla Pulataman Veracruz xla Ignacio de la Llave\nputummapakgsinanín, xalhmanín chu\nxmasputunanín;\ng) Xatatlawan akxtúm tapuwankán xla: Lipula-\ntamanín, xla Pulataman, tunu Pulatamanín,\nxakanajlachixkuwit usu liputúm tachixkuwit,\nlakxtúm tlawakán xla liputúm mapakgsinanín\nxawá xla tunu lipulatamatni; chu\nh) Xamalakatsukin xaliputumkán liputum-\nmapakgsinanín.\nXVII. Linkán xalitalhkat xatuku lay nak takgalhi xla\nmakgtayaná kakapulhuwa pulatamanin xawá\nputummapakgsinanín, xla kakapulhwa nawán\nwatiyá akxni wan xalitapakgsin;\n(Lakkaxtlawaka nak Ixlimakgpuntumin Mapakgsina, 14\nixpapá’ noviembre kata 2008)\nXVIII. Akxni kanajlaniní xla akgtúy ixli’akgtutu ixlilhuwa\ntiku ixpakgtanuma ti ixwi,nalaksakga akxni na\nmalaknúkan xa tamakxtumitipalhuwatápuwan nemá\npakgtanuma nak Lanka Tamakxtumit xalak\nPulataman, xapúlh xkatlawanan xalhmán\nlikgalhpa’iy talakgachixkuwit nemá tlawama ja’é,xla\nMakgmakgalhchiwininá, xapulakalhkayawanín\nTamakxtumin, Liputúm lanka Puchiwin\nxatalhkayaw xalak Veracruz la ixtatsokgnitanchá\n\nLimapakgsin Ixlilakkaxlan xla Pulataman Veracruz xla Ignacio de la Llave\nnak litapakgsin; chu natalaksaka tiku akpuxkunán\nxaLanka Pulaklhkawiliná xatamakgtakgalhná\nxaLiputúm Xalanka Puchiwin xatalhkayawan xalak\nVeracruz, nemá xalilhkayaw xapumapakgsinanín\nxakakapulhuwa xatakgalhtawakga ixlakita-\ntakgalhtawakga xapulatamat xapulh limatasiná na\nlimakaminchá;\n(Lakkaxtlawaka nak Ixlimakgpuntumin Mapakgsina, 29\nixpapá’ enero kata 2007)\nXIX. Xla lilhkayawáy, xalimakanajli xla akgtúy\nixlimakgtutu xlichalhuwa tíku pakgtanuma, xla\nmakgatanksanatapakgsit Tatlewakglhaputsaná chu\nlanka Mapakgsiná xaTilankalitalhkatayan\nPulataman xla ixlakgchanatachixkuwin chu xla\nmakamakgalhchiwininá xaLanka Puchiwin\nberakrusanu Xlitanun Makatsininá;\nXX. Lhkayawaparáy akxni ixkanajlanikan xla akgtúy\nxlimakgtutu ti ixpakgtanuma, ixmapakgsin chatúm\nlimakgtayaná xaTamakxtumit Pumakga-\ntanksaninanín chu xla Li’akgawana putúm\nixtapakgsittachixkuwit;\nXXI. Makgmaxkikán Lanka Mapakgsiná xaPulataman,\nxakaxtlawananín tapakgsin xamakatanksaninanín\nxawá makgmakgalhchiwininá putúm makga-\ntanksaninanín nemá ixmaxkikanít litlán xlakata\n\nLimapakgsin Ixlilakkaxlan xla Pulataman Veracruz xla Ignacio de la Llave\nnilhuwa kilhtamakú namapanukán ixlitalhkatayat.\nNi’ixmatlaní namastakgó litlán xlakata natapanú\nxlilhuwa kilhtamakú;\nXXII. Lilakkaxlan xla xlakmakan nemá makamastáy xla\nLanka Mapakgsiná xalak Pulataman, xla\nmakgatanksaninanín xawá makgakgalhchiwinanín\nxaputummakgatanksaninanín namá ixtalhka-\nyawaninanít;\n(Lakkaxtlawaka nak Ixlimakgpuntumin Mapakgsina, 18\nixpapá’ marzo kata 2003)\nXXIII. Talilakkaxláy xla Lanka Puchiwin, Litalhkayawat\nchu natalaksaka chatúm chixkú nemá ix’án\nnatapuxokgó Mapakgsiná xalak Pulataman watiyá\nnamá likxilhkán Limapakgsin;\nXXIV. Limatasinán xalitakalhkayawan li’uká lakatitumlá\nwatiyá akxni ixtsankganí chatúm lakkaxtlawaninanín\ntapakgsit xawantilha chu ixlilakgapuxokgo nak\ntilanka xalikalhkayawan nemá ixlakgchán, watá\nakxni xla litsankgan naláy xapúlh akgtúm kata\nxachunatiyá natlawanán;\nXXV. Takgalhpala la wan ja’é Limapakgsin, antá usu\nni’ixtatlawaní talakataki xamakgtayananín\nxakakapulhuwa nemá ixmalakgsinít xlakata akgtúm\ntalakgalhinín;\n\nLimapakgsin Ixlilakkaxlan xla Pulataman Veracruz xla Ignacio de la Llave\nXXVI. Nalakgapasáw nikunlá xla liwaj xlilat nemá\nixkatlawakán xla makgtayaná kakapulhuwa nemá\nwan likatsin 77 xla ja’é Limapakgsin, natlawáy\nnak akgtúm likilhwakan chu liyaway nak\ntakgantaxtin xlilakkaxlaná lilatamat namá xla lhan\nxtalakataki xlak’án nalimakuaní;\nXXVII. Wilinikán xakgtúm kata xatamakgatsankgantumin\nxakakapulhuwa chu xalakapala litapakgsinikan\nxatalakgaxokgon xlakata chuná tlan natapúy, ixli-\nchipaxni xatalakpulhkatumin nemá ixmakamastá\nxaMakgantaxtuniná;\nXXVIII.Masinikán chu kamakgpuntuminí, akxni nata-\nmatlanikán xatalakpulhkantumin xalilaktlawat,\nxalipukit nemá ixlakgchán xataskujut xaka-\nkapulhuwa ixtasokgnitanchá nak litapakgsin. Pala\nwi tu ni’ixmatlanit chu katsankaní wiliní\nixtaskgáw, nakatsiw pi ixmasininit nemá ixwijá\nnak xatalakpulhkantumin xapúlh usu nak\nlitapapakgsin nemá mastanít taskujut.\n(Makstukkanit nak Ixlimakgpuntumin Mapakgsina,\n7 xpapá’ octubre kata 2010)\nAkxni lhkai xa taskaw xalimakgtayaná\nkakapulhuwa, tlan akxilhkan la wan kachipaxni\nnamá wi nak takxilhit xa likatsin 82 xla jaé\nlimapakgsin.
yua-books-68
yua
silvestre. Cuando le toca cazarlo, lo vende. Pues hay muchas personas que no\n\nsiempre comen esa clase de carne, y pues se les antoja. La piden y él se las vende.\n\n**B** **ERNARDINO** **:** Sí se compra. Si esa clase de carne es muy buena. La carne de\n\nanimal silvestre es muy limpia, no tiene olor a podrido, para nada es mala. La\n\ncarne de venado es muy sabrosa. ¡No hombre! Si ésa es la mejor carne y a muchos\n\nles parece sabrosa, les gusta comerla porque es una carne que no tiene mal sabor.\n\n**G** **UADALUPE** **:** Sí, no hace mucho le vendí una pierna a una maestra que da clases\n\nen la secundaria, se la vendí, se la fueron a ofrecer los niños. La vino a ver, y pues\n\nse la vendí. Me preguntó cuánto, le dije cien pesos, y enseguida me lo pagó la\n\nmaestra. Así de rápido conseguimos dinero para comprarle a los niños algo de\n\ncomer, o alguna cosa que se les antoje. Porque si se les antoja comer un poco de\n\nalguna cosa, pues hay dinero. Cuando salen a la calle ven que otros niños andan\n\ncomiendo alguna cosa, pues también a ellos se les antoja. Ellos no preguntan si\n\nhay o no hay dinero. Pues tienes que ver de dónde buscar. También tienes que ver\n\nde dónde buscar para darles. No les vas a dar de golpes si te piden algo para\n\ncomer, ni los vas a agarrar a trancazos porque no tienes para comprar lo que ellos\n\nquieren. ¿O cómo le vas a hacer? Pues también tienes que buscar qué darles, pues\n\ndate cuenta que ellos son pequeños. Pobrecitos, ellos no entienden todavía y\n\nquieren comer lo que se les antoje.\n\n**B** **ERNARDINO** **:** Doña Lupe, y su esposo ¿se emborracha?\n\n**G** **UADALUPE** **:** Para nada, gracias a Dios no se emborracha. No tiene ningún vicio.\n\nINALI\n\nEjemplar gratuito, prohibida su venta.\n\n**B** **ERNARDINO** **:** Pero, ¿sí fuma?\n\n**G** **UADALUPE** **:** No, no tiene ningún vicio, para nada, no tiene ningún vicio, ni fuma\n\nni se emborracha, ni anda buscando pleito. No hace nada malo, es muy tranquilo.\n\n**B** **ERNARDINO** **:** Eso es algo bueno. Así es como las personas ancianas han\n\nprolongado su vida aquí en la tierra, aquí en la tierra donde vivimos. Cuando un\n\nhombre anda buscando pleito o anda haciéndole cosas a sus compañeros, pues no\n\ntardará en que en una de ésas lo agarren a golpes, o lo balean, o le hagan algún\n\ndaño. Allí es donde surgen las dificultades, y así suceden. Las cosas buenas vienen\n\nsólo de personas buenas. Porque es importante tener en cuenta que una persona,\n\ncuando llega a ser adulto, aprende a razonar y debe de pensar correctamente. Debe\n\npensar puras cosas buenas. Y debe de madurar en sus ideas. Porque como dicen,\n\nuna persona que sólo tiene quince o dieciséis años, todavía es un adolescente, no\n\nha madurado mentalmente. ¡Ah! Pero si ya tienes veinte años, pues uno ya debe de\n\nmadurar mentalmente. Ya debes de pensar correctamente. Ya debes de pensar\n\ncómo deberías de respetar a tus compañeros, cómo debes de platicar, cómo te\n\ndebes de llevar con tu vecino y con todos tus compañeros.\n\n**G** **UADALUPE** **:** Sí, es así como dices, uno debe de llevarse con gente buena. Porque\n\nsi no le deseas mal a nadie, pues mañana o pasado mañana te enfermas o lo que\n\nsea… pues si estás bien dirás que no necesitas de nadie, de ningún compañero.\n\nPero si te cae alguna enfermedad, pues necesitarás de todos tus compañeros, de\n\nverdad necesitarás de algún favor. No es un favor que pedirás sólo con tu boca,\n\nINALI\n\nEjemplar gratuito, prohibida su venta.\n\nsino que tu corazón le pedirá el favor al corazón de tus compañeros para que te\n\nvengan a ver. Vendrán y te regalarán algo de comer, alguna cosa especial te\n\nregalarían para comer, si te ha dicho el doctor que no puedes comer cualquier cosa.\n\nEso es así. Pues, no hasta hay personas que dicen -¡Ah! A él no le pido ningún\n\nfavor, porque no quiero que mañana o pasado mañana me lo eche en cara, y me\n\ndiga que “ *te ayudé por aquí, que te ayudé por acá* .”- Pues eso no debe de ser así.\n\nLa verdad, una persona, cuando se enferme, su mismo corazón le pedirá un favor a\n\nla voluntad del corazón de su compañero. Es por eso que esa persona vendrá a\n\nvisitarte cuando uno se encuentre enfermo.\n\n**B** **ERNARDINO** **:** Sí, eso es importante, la verdad, las personas deberían de llevarse\n\nunos con otros. Claro que nosotros no somos personas muy letradas. No tenemos\n\nmuchos estudios. Pero la verdad, es importante llevarnos unos con otros. Porque\n\nsi a cualquiera que veas le andas buscando pleito, si tienes problemas con alguien,\n\npues nadie te verá con buenos ojos, a nadie le parecerá tu forma o estilo de ser. Es\n\npor esas cosas por las que es mejor llevarnos mutuamente entre las personas. Pues\n\nes como decías, como dijiste, si tienes alguna enfermedad, pues la verdad, una\n\npersona podría necesitar de sus amigos. Pero si no estás enfermo, pues no\n\nnecesitarías de nadie. Aunque, la verdad es necesario contar con un amigo, de\n\nverdad que sí. Además si eres bueno, enseguida vendrían a verte. O si estás\n\nenfermo, enseguida vendrían a visitarte. La verdad, cualquiera que te aprecie, hasta\n\nmuerto te seguiría apreciando. Porque aquellos que tienen buenos pensamientos y\n\nson bondadosos, también sus acciones serán bonitas.\n\nINALI\n\nEjemplar gratuito, prohibida su venta.
ctu-books-9
ctu
Ñaxañ añoñ tyi bij woli kmajlel tyi iyotyoty juntyikil\nkpi’äl tyi k’el juñ. Kome tsa’ix ujtyi jiñi e’tyel tsa’ bä\nikäybonlojoñ jiñi xkäntyesaj.\n\nIjk’äli mi ikajel ktyechlojoñ yambä junchajp alä\ne’tyel, cha’añ jiñ mi jk’äñlojoñ tyi k’axel ili jabi.\nKome tsa’ isuboñlojoñ jiñi xkäntyesaj majki ma’añ\nmi iyäk ili e’tyel, tsa’ix käle.\n\nYom mi amäk awej\ncha’añ mach mi ityajety\nwokol.\n\nBäk’ñañ jiñi ajlel\ncha’añ uts’aty mi\nañumel majlel.\n\nMajki ts’a’ tsa’ ñumi\ntyi pañämil\nwen uts’aty sam\ntyi iyorälel.\n\nIJK’AL WI’ÑAL\n\nChe’ abi ujtyem wajali, jump’ej abi jab ma’añik tsa’ wis\nmejli cholel, bu’uI... mach abi añik chuki mi ik’uxtyäl tyi\nipetyol jump’ej tyejklum, lapi’älobi añ abi muk’ix iloty jiñi\nchokbilixbä ixim, mi ipokob che’ jiñi mi imelob tyi iwaj,\n\nAñ abi juntyikil lakña’ wen ñoxix abi, wen chuchu’älix\nabi, chumul abi iyik’oty juntyikil xutyix bä yalobil, aja\naskuñilixbäyi ñujpuñejemix abi, tsa’tyo abi baja mejli\nichol aja, tsa’tyo abi its’itya’ p’ojli iyixim, jiñ cha’añ jiñi\nlakña’i tsa’tyo abi majli baki añ jiñi yalobil ik’ajtyiñ ts’itya’\nixim, pero jiñi yalobil tsa’ ik’ele cha’añ ya’ix k’ojtyel\niña’, tsa’ isubej jiñi yijñam “ixtsa’ tyilel äxä xñejep’, cha’\nlotyotyo lakwaji”. Che’ abi jiñi wiñiki, muk’tyo abi ikajelob\ntyi we’eI kome tsa’ tyo abi ichuku ikolom its’i’ jiñi wiñik,\nche’ tsa’ k’ojtyi jiñi lakchuchu’, tsa’ icha’Ie ty’añ:\n\n“aläl, bajche’ la’wilal”, che’ abi, “Ma’añik, chejach\nbajche’ iliyi” che’ abi aja jiñi wiñiki, wen mich’ abi tsa’\nijak’ä, che’ jiñi “alä!, antyoba che’ wistyäl awiximi, wen\nwokolächix wi’ñal yubili, kome icha’añ awerañi\nma’añix tsa’ junya mejlityo aja”\n\nche’ abi lakña’. Ubi yixim jiñi wiñiki jump’ej abi alä\notyoty ya’ buty’u cha’añjach abi wen jontyol aja che’\nmach yom yäk’eñ ixim aja iña’. Jiñi lakña’i chejach abi\nwa’a tyi tyo’tyotyi, mach abi tsa’ix otsäntyi; che’ tsa’ix\nlujb-a “Sayoñix che’ñi aläl”. Tsa’ sujtyi, “kukuj” chejach\nabi aja yalobili.\n\nTsa’ kaji tyi sujtyel majlel lakña’i, wen ch’ijyem abi, tsa’\nabi kaji tyi uk’el orasyoñ majlel, wen p’ump’uñ abi,\ncha’añ ilujb-ajeli tsa’ abi majli tyi wa’ ñoktyäl tyi yebal\nkolen tye’, cha’añ mi ik’aj yoj, wali abi yäl “mach me\ntsa’iktyo yäk’oñ ixim, me tsa’iktyo yäch’esaj ktyi” che’\nabi wali tyi uk’el.\n\nJiñi wiñiki tsa’ yila tsa’ix sujtyi jiñi iña’, tsa’ isubej yijñam:\n“cha’ ch’ämäxtyilel lakwaj, tsa’ix sujtyi jiñi xñejep”.\nChe’ abi, jiñi yijñami junkojyel abi majlik abi ilen jam jiñi\np’etyi, che’ jiñi ak che’abi tsa’ lok’i ijol kolen lukum, “eji,\nk’elexku tsa’ix tyäk’Iäntyi lakwaji” che’eñ jiñi yijñam.\n\nTsa’ kaji tyi p’ajoñel, iwen p’aj jiñi iña’, che’tyo wali jiñi\ntsa’ kaji iñijkañ ibä jiñi ixim, sokokñañ abi tsa’ kaji, che’\njiñi, tsa’ ik’ele che’tyak abi bajche’ xk’aba sajk’ tsa’ kaji\ntyi lok’el majleltyak.\n\nChe’ abi tsa’ ujtyi bajche’ jiñi, jiñ meku cha’añ mach\nweñik mi ajontyoliñ aña’.\n\nKäñäl acha’añ jiñi muk’bä lajk’äñ bajche’ ili:\n(.,;:... )\n\nJiñi p’äskälbä (.) jiñäch mi lajk’äñ che’ tsa’ ujtyi\njunlajm lakty’añ yik’oty che’ mi laktyech yambä\njunkejp o che’ tsa’ix ujtyiyonlaj tyi ty’añ.\n\nJiñi koma (,) jiñ k’ämbil cha’añ mi lajk’aj lakoj tyi\nty’añ, o cha’añ mi ydk’eñety ajap ik’.\n\nJiñi p’äkäl yik’oty koma (;) cha’añ mi lakap ik’\nja’eI, pero jiñ che’ mi Iakts’itya’ jalijel, o jiñ cha’añ\nmero yäñäl jiñi ty’añ muk’bä ikajel Iakäl majlel.\n\nJiñi chap’ej p’äkäl (:) jiñ k’ämbil che’ mi ikajel awäl\nyambä ty’añ mach bä awälbalik yik’oty che’ mi\nikajel awäl jujump’ej k’aba’ältyak.\n\nJiñi uxp’ej p’äkältyakbä (...) jiñ k’ämbil che’\nmaxtyo ujtyem Iakty’añ, pero che’ mach lakomix\nlaklaj al majlel, che’ jiñi mi lakäk’ jiñi uxp’ej p’äkäl\ncha’añ käñäl cha’añ maxtyo ujtyem lakty’añ\n\nJunkojty tye’Ie muty, tsa’ wejli Ietsel tyi panchañ,\npero wen chañ tsa’ Ietsityak, tsa’ ityaja majlel\ntyokajl ya’ tsa’ mäjkiyi. Che’tyo wali jk’el jiñi,\ntsa’ kila walityakix tyi wejlel Ietsel yambä tye’Ie\nmutytyak, bajche’ wijlis panchañ, xäye’, xkuway,\nxtsunkay, ujrich’, peya’... Pejtyel ili mutyi ya’ tsa’\nIaj mäjkityak tyi tyokajli.\n\n. Jiñi x-ujchib wali ik’ux ajkum.\n\n. Woli tyi chuk puy lakña’.\n\n. IIi alä xch’ok woli ity’uk bu’ul.\n\n.Woli tyi k’ay tyaty muty.\n\nJiñi walibä yäl majki woli imel jiñi e’tyel mi laksubeñ:\nxmeloñel.\n\nJiñi walibä ydl chuki woli imel jiñi xmeloneli mi\nlaksubeñ: MelbdIel.\n\nOñi’ ty’añ\n\nTse’eñtyik bä ty’añ\n\nÑich ty’añ\n\n1.\n\n2.\n\n3.\n\nTs’ijbañ ilayi bajche’ tsa’ yälä api’alob tyi kän juñ.\n\nIK’IÑILEL XCHÄMELOB\n\nTyi Iaktyejklumtyaki che’ iyorälelix jiñi ik’iñilel\nxchämelob, añ muk’bä imelob che’ maxtyo jilem\njiñi uw oktubre.\n\nNaxañ bä mi imelobi jiñäch icholontyel jiñi\nkapasantu o mujki’bäl, cha’añ wen jamakñañ\nwen k’elekñañ che’ mero iyorälelix jiñi k’iñijel,\nañ lakpi’älob muk bä itsijibtyesañ irusil jiñi\nchämeñobä, pero añ ja’el jiñi mach bä che’ix mi\nimelobi, jiñi mach bä muk’ix, iñop jiñi melbaläl,\nkome añix ka’bäl lakpi’älob yambäyixbä iñopbal.\n\nJiñ cha’añ, mach junlajalix mi imelob jiñi k’iñijeli,\njinjax mi imelob jiñi walixtyobä iñop jiñi imelbal\n\nlakñojtye’elob. Majki che’tyobä mi imelob bajche’\niliyi jiñ aja muk’bä icholoñob jiñi kapasantu, añ\nmuk’bä imelob baki mi iyok’ majtyañäl tyi iyotyoty;\nbajche’tyak jiñi tsuk’ ñichim, yik’oty yambä\nmajtyañäl bajche’ chukityak k’uxbil, pojpo’\nch’ujm, ajkum, ja’as, chuki mi ich’äxtyäl bajche’\nch’ujm, ajkum, ñi’uk’, yik’oty yambätyak. Mi iyäjk’eI\nja’el bajche’ alaxax, sik’äb, ja’as, o chubäjach\nk’uxbiltyakbä, añ mi iyäjk’eI ja’eI chukityak japbil\nbajche’ lembal, serbesa, kasyos, o mi iyäts’ob\nya’IeI alaxax, me añ pañ, kayetaj, mi yäk ob\nja’eI. Che’ tyi ak’Ieli añ muk’ix ik’uxob waj, me añ\npats’ jiñi, me ma’añi jiñäch añ bä iya’Ieli, komol\nwe’eI mi iyujtyel. Pejtyel ya’bä jomolob tyi mel k’iñ\nmuk’äch ijapob ja’eI jiñi tembali yik’oty añ ik’ay,\niñijkaj soñ cha’añ wen tyijikñañ mi iñusañob.\n\n. Añ tsijib bä kbujk wäle, tsa’ imämbeñoñ tyilel\nkerañ ak’bi.\n\n. Añ tsijib bä bujk wäle, tsa’ mambeñoñ tyilel\nerañ ak’bi\n\n..lliyi apixol tsa’ akäyä tsa’ kila che’ ajñel tsa’\nñumiyety majleli\n\n..Iliyi pixol tsa’ käyä tsa’ ila che’ ajñel tsa’\nñumiyety majleli.\n\nTsa’ awilaj ya’ tyi ty’añ cha’añ jiñi mach bä añiki\njiñ iliyi: k, a, i. Kome jiñ iliyi mi isubeñonlaj cha’añ jiñi\nchu’bä añtyak añ iyum.\n\nIli k jiñäch muk’bä iyäl cha’añ jiñi iyum chu’bä añ,\njiñäch ñaxañ bä Iakpi’äI, bajche’iliyi.\n\ncho l kchol\nlum klum\npajc h ’ kpajch’\nixim kixim\n\nIIi a jiñäch mukbä iyäI cha’añ jiñi iyum chu’bä añ,\njiñäch wi’iI bä Iakpi’äI, bajche’ iliyi.\n\nsa asa\nbujk abujk\nxajlel axajlel\nmuty amuty\n\nJiñi i jiñäch muk’ bä yäl cha’añ jiñi iyum chu’ bd añ\njiñäch iyuxtyiklel Iakpi’äl, bajche’ iliyi.\n\nch’ajañ ~~i~~ ch’ajañ\nxäñlb ixäñib\nbijlel ibijle l\nik’äb ik’äb\n\nÑaxambd Iakpi’aI\n\nWi’iI bä Iakpi’äI\n\nIyuxtyiklel bä lakpi’al.
tee-books2-87
tee
Academia Veracruzana de las Lenguas Indígenas\nMARGARITA MAZA DE JUAREZ\nDIARIO OFICIAL, 29DE DICIEMBRE DE 1966\nEl Congreso de los Estados Unidos Mexicanos, decreta:\nArticulo único. Inscríbase con letras de oro, en los muros de Salón de Sesiones de la Cámara de Diputados\ndel H. Congresos de la Unión, el nombre de Margarita Maza de Juárez.\nNació en la ciudad de Oaxaca, el 8 de marzo de 1826. Fue su padre Don Antonio Maza y su Madre Petra Parada,\nquienes acogieron a Benito Juárez durante su infancia y con el cual, al correr de los años, contraería nupcias.\nEl matrimonio se celebró el 31 de julio de 1843. A partir de entonces, y por causa de las actividades políticas\nde su esposo, su vida estuvo llena de peligros. En 1853, Juárez fue desterrado y se vio obligada a huir con\nsus hijos, trasladándose dentro del Estado de Oaxaca de una hacienda a otra, hasta que se instaló en Etla.\nAhí abrió una pequeña tienda y con el producto de las ventas mantenía a sus hijos. En 1856, al triunfo de la\nRevolución de Ayutla, volvió a reunirse con su esposo, pero fueron nuevamente separados por el golpe de\nEstado de Comonfort. Mientras el presidente Juárez iniciaba su gobierno itinerante, su esposa se trasladó de\nOaxaca a Veracruz en jornadas nocturnas, atravesando la sierra de Ixtlán (hoy de Juárez) en mulas, hasta\nllegar al puerto. Concluida la Guerra de tres años, volvieron a México triunfantes en 1860, pero nuevamente\nabandonaron la capital en 1863, ante la proximidad de las tropas francesas. Al inicio de la intervención\nextranjera la señora Maza de Juárez se dedicó a recaudar fondos para los hospitales de sangre. Ante el acoso\nde los franceses, acompañó a su marido hasta Monterrey, donde el presidente decidió enviarla con su familia\na Estados Unidos, lugar en el que permaneció hasta 1867 cuando, al triunfo de la República, la señora Maza\nregresó a México.\nEn 1870 enfermó y falleció al 2 de enero de 1871. “No descolló como otras heroínas de nuestra historia\nen acciones que le singularizasen en ninguna área que no fuese la de haber sido gemela, por su humana\ngrandeza y de su estoica sencillez de quien idéntico en sí encarnó la suerte de México en un instante capital\nde su marcha: Don Benito Juárez”. De esa manera fue definida Margarita Maza por los legisladores en el\ndictamen por el cual se ordenó la inscripción de su nombre en el recinto parlamentario.\n\nOlaqna jatsoqnut\nSOR JUANA INÉS DE LA CRUZ\nLINA’UNKAL LAKA’OX LAKMAKANTI LA’AT’ATI ABRIL 1995.\nTa’an talaqlioxi palachimoi kun xachapa’intni lakatsuni talaqtaun palachimo’on\naqtutpùx’an ka’utujun, palachimoon Talakachux ta’an Aqchapat Labanan Laqlo’oxil;\nBamun yu aní laqataun Palachimo’on: Art. único. Kats’oqolakal kun laqnaqal\njatsoknut ox lamanin, ta’an xtantu’ ixpulak ta’an talakchibini lachimo’onun\nkamuk’akal ixtaqa’ut Sor Juana Inés de la Cruz.\nJuana de Asbaje ali Ramírez tsukul lakataulant San Miguel Nepantla, chabaich\naqchapat laka Labanan, laqakaut’ui noviembre 1651, xtajunit payan Pedro Manuel\nde Asbaje ali Vargas M.E Isabel Ramírez de Santillana. Ix ip’ai ixtalapanat ixnat\ntanajun maba la’at’ut jachitinkà lanilch jatalanit exnich tapaknul tach qaitaun xanauna\njatsonut janjastàqnat. Xlit’ajun laqatsajin jach’it’in xtanu patunch laka a’i patamo’on laka\nLabanan exnich anchu jach’itin jalaktanch’ant xunit kun t’akunin yuch liuxil taqatau Tamo’omilpat Latòyan\ntalai katamopatsal lakak’atun Corpus.\n1659, ix nati la’al ta’an xbilchal xa’ai yuch xt’qanil jamapainint kaloqojl lax chaqa María Ramírez, ix kin\nxtalapanat xtat s’at. Anch laqail jalakapoanini Martín de Olivas ixp’unaj kanaul yuch latin, lichibin hliman\nlanil kun a’i tamo’ot. Ix limakat kun ixtalanit jan kamispal lita’ai bax’aman xlitamo’oi jatalanini xajch’al.\nK’us xanat jatalanini, baniman tamispaol, 1664 tanul aqtaun lachimo’onunkan y ixt’altanà marqueza de\nMancera, xa’ai lachimo’onu’ España. Ox ixpastaqut tamasoqol ixatalanit kalachimo’onul Xa’ai jamaqxtoql\nluj joak jatalaninin chux xlakmakak axtoqnu ali ox talakpastaqnan jamalaninin n ta’ an lay ox patamo’on\nkalal kun lax talakaba yuch Jachimo’onu, katalisakmil. Lax lakauqxpukan cha’al Juana Inés uxamaqtaun\nlaqa’achat qaltiyanan jalisakmint, tach naupuntunti alatich jalisakmint tamakanil.\nYaj luch o’x xtalaktsin sliainikan, ba apalaich ox lilal kats’ukal lakataun patamòon lakapuanint, kun yuch\nlaqakaut’ati agosto 1667 tanul tach jalakapo’anini ni laqachaqoi San José de las Carmelitas Descalsas,\nch’anch’ajà, laqail ixtaqauti sor Juana Inés de la Cruz, Xlaqxkauka ni kun po’aman oxamaqtaun yu maqxkini\nlax tamo’ot, chun bachù katato’oyal slaqmit tach qaintaun jatsi xanat ni yuch naul jant kalakxtuqlal.\nKun p’aix xalilat Carmelita maqtaqa’al chunch makauntijlal aní talinau la’at’atunu malkuyu’.\nXatalanini’ jatsòqnut,1668 oxich jatalanini bal majkanil xatalanit.\nEx taspikchoqol ta’an stapatsai, xbilchal anch tamakaul taun jach’itin apakltaun p’uxaunt’ati febrero 1669\nsmanix’ilch chaqà San Jerónimo, anch xamaqulqajt’ajun ixlijunkanch xmakai, jantu xtaqal’oxi ixputamaqtanach.\nNi laqachaqà makal ixtamo’ot ox japuteent aqtui taliainl xa uqxtin ni xatatin talilaqltapasai lakapuat jan\nkalaqail. Yuch bamakal oqxlaqtaun lipute’et ybamunyu ixnabin tanajun - laat’at mil xtalabaxt.-. Lanil pulabai\nchibin akxajchal qaitaun cach’alkat, jasant, jamanint,aputenè,xchibint bilchal talman, oxtalakpast’ak’at y\nxmispakan yu alin lakt’iyan y alitich jatalanit.\n1683 lhajal laat’ui pamaqalajan ixnaukan jatsoknut talakpast’ak’at yu linaul yu Xai y Xaqalpax Xatalaninin\nLabanan, ox ixtalamispai jatsòknun ali laqsabal tapuxkaumispai xtalajaini, lat talakmakal xlitap’atskan
mxt-books-3
mxt
###### Mayoo\n\nMayoo chikara sakotara chii mandoñi\n\ncha'nu ta mandoñi kuatyi, vatyi ñana\n\nnyitara nya yuve'e ñu'un, vatyi nye'era\n\nnu kua sama martoma chii sanyau.\n\n###### Ñu sa'a kuenda ñu ku'vi\n\nÑu ve'e ku'vi, sakotoñu ña kunyaka ñuyâvâ\nchii cha nyi'i se'eñu, tyii kunyaachi tatan,\ncha kuenda ndâyâ yono.\n\nTatu chiko kaa nu\nkuvi ve'e ñu'un; iyo\nkuenda kuvi o\nyukun kua kita. Naa\nviko ndu ka'nu\n\nmaa ñuu.\n\n\nTatu sândâkâ chañi\nyaa, nañi tamvu ta\ntâvâ tuyoo.\n\n\nTatu ka'ndâ juetye Musika tâvâra, ñaa\no tyiru, viko iyo. viko iyo ñuu o\nve'e ñuyâvâ.\n\nVityin ta'an-chi chii maun katyun\nñaa cha chiton. Tyaa nu na'a ityi\nyuvi nu nda'a tutu i'ya ñaa cha\nkuñi maun katyun tu'un ve'e ñu'un.\n\nI'ya kuvi ve'era Linu, Kiñi xaan kaa, ña\nnatâ'vâ maara. Kua'a xaan kâtâ iyo: iyo\ntitya'ya, tâsu'ma, tiyukun ta tândoo.\n\nI'ya kuvi ve'e yu'u, tyakâ iyo vatyi\nsanduvii natâ'vi cha'mi mi'in. Yori\ntiyukun, titya'ya yori kâtâ xaan iyo.\n\n###### Tyisu Kuñexu\n\nChiyo noo kâvâ, tyakâ vava'a chika ñiyaka\nyoo. Takita noo kuñexu ya'a, kua'an-tâ kua\nnduku kachitâ.\n\nYukuan nyaatâ yu'u noo yutya ka'nu nye'etâ\nxiña'ñu yoo kuan nuu ndutya kama kuan, ta\nchaa noo ndâka'a ta kicha'a katyitâ kuan\nchiitâ vityin ndicha ñaya'aka maa tyi kachi\nchuun, cha na'a xaan sanda'vi ña'un chii.\n\nXito ñima yu'u tu'va sanda'vi ña'an chuun,\nchana'an nyaa yu'u i'ya nduku tave noo\nkesu kanakava chichi ndutya i'ya, xityi\nmaun ta kuñun tavon tyi yo'o kuvi sutyon ta\nyu'u ñakuvi chii.\n\nVa'a in katyitâ ta kiñitâ kua'an-tâ chichi\nndutya kuan. Yoo cha'a kesu ta xiña'ñu yoo\nkuvi kuan. Sanda'vi ña'a tuku kuñexu kuan\nchiitâ inga cha'a.\n\nNatava chii kâtâ tu'un tyisu kuan.\n\nTyaa yoso kaa kua'an tu'un tyisu kuan.\n\n# 3\n###### Ku'u tyakâ\n\nVa 'a xaan iyo ñayâvâ tatu chitoyo sa'a\nkumiyo ñaa ndâ'â cha iyo nuu ñu'un nu\niyoyo.\nMa ka'miyo ku'u tatu ñima nu kua sa'a\ntyiñoyo kuvi, vatyi ku'u, yutun na'nu ikan\nsandu vii tatyi cha nyitoyo chi'in.\nMa ka'ñiyo kâtâ tatu ñima cha kachiyo\nkuvi, vatyi tandâ'â kâtâ cha iyo ñayâvâ ikan-tâ\nsandu tyakâ nu iyoyo.\n\n###### Ku'u cha'nu\n\nNoo ñuu va'a iyo tatu kua'a ku'u iyo, tatu\niyo ku'u cha'nu, na'nu yutun iyo, iyo vatâ.\nVa'a koon savi, kua'a ndutya iyo, iyo\ntiyaka, Iyo tândoko.\n\nKua'a isu, kua'a kâtâ va'a kâtâ tyakâ iyo.\nKua'a yutun va'a cha cha'a châtâ kachiyo,\nta yutun va'a cha kuvi ve'eyo, chakuvi\nchito ta cha kuvi tyayu.\n\nNu kuvi yuku, kiñi xaan kaa.\nKua xaan yuu, ñima maari ñu'un kuvi.\nYukuan cha'a ña kuva'a ñaa ndâ'â cha\ntachi ñuyâvâ.\n\nNu kuvi ndu'va va'a xaan ñu'un iyo.\nMaari ñu'un tumi, ñu'un vita kuvi.\nYukuan cha'a va'a kuva'a, va'a chikoo\nñaa ndâ'â cha tachi ñuyâvâ, yukuan.\n\nYuku nu kua'a ku'u nu na'nu yutun iyo,\nvatâ vichin iyo, iyo ndo'yo, na'nu yuvi iyo.\nKua'a ndutya iyo. Tandâ'â nuu kâtâ iyo.\n\nNu kuvi ndutya ñu'un, kua'a xaan\nkâtâ iyo: Iyo tiyaka, koo, yuxin,\ntiyoo, tândoko.\nNdutya ñu'un, ña kuvi ko'oyo\nvatyi u'va xaan.\n\n###### Chito'o yuku\n\nRa xikono yuku ikan-ra nyaka ña'an tandâ'â\nKâtâ iyo yuku.\nSoko ña'an-ri maa ra kuvira tatu tata savi\nta ma kichi kosora ñu'un ñayâvâ.\nTyii tatu ma koon savi, ma koo ndutya\nko'oyo, ma koo ndutya ko'o kâtâ.\n\nNanduku chata kâyâ nya nyaa sâvâ cha\nnanyita nyaa i'ya.\n\nAsân xaan Koño Va'a xaan chachi\n\nndachan. ndâvâ ndâvâ.\n\nNdiyo'o chi'itâ Xinda noori\nnduxu ita. maa tyakuti.\n\n\nMaari nda'a yutun\nchachi tândaku.\n\nNdâka'a maari\n\nisu chachitâ.\n\n\nTândoko maari nu\nkama ndutya iyotâ.\n\nNdâsutun chachitâ\ntityi.\n\nVa'a xaan cha koo kâtâ sanayo.\nVatyi tatu chiñu'un xu'un chiiyo,\nKuvi xikoyo chiitâ, ta koo xu'un-yo.\n\nKuñichi tachiyo, yuva ndoo, kando'o, mino\nchachi, mino kaxtyila, ruda, ñaa ndâ'âka\ncha kuvi tachiyo, vatyi maa satayo.\n\nTa cha na'an kua'a\nxaan kâtâ chiyo\nchichi ku'u. Vatyi\nkua'a ku'u cha'nu\nchiyo, ña kua'a\nkuvi yoo ñuyâvâ ta\nsâân-ri tyii yori cha'ñi\nchiitâ ta cha tuvi\n\ntuchii ta kicha'a\ncha'ñi ñuyâvâ chiitâ.\nIkan tu'un ña\nkua'akatâ iyo.\nIkan tu'un kuñichi\nsa'a kuenda-yo\nnoo uvita'an-ka\nkâtâ iyo.\n\n\nTaa chiyo kua'a\nku'u cha'nu\nKua'a yutun va'a\nchiyo cha chino\nve'e, cha\nchino chito.\nChiyo yutun va'a,\ncha cha'a châtâ,\nkachi ñuyâvâ.\n\nItyi ñuu yu'u iyo kua'a ku'u cha'nu, nu iyo\nkua' a kâtâ.\n\nKua ka'in sâvâtâ vatyi koton yoo kâtâ kuvitâ:\nIna ndâva'u, tâma'an, isu, kuñexu, yâyâ,\nñaña, ñukuii, tasu, ndachan, tâlanchi, ka'un,\nyakuin, tityi, koo, sa'va ta, tâñâ'ân.\n\nSakua'a ñaa katyi cha nyaa i'ya ta\nnatyaa nyaa kumañi (,).\n\nI'ya cha tachindi ñuundi: peruu viloñi\nnuñi ndutyi xikama ña'mi ya'a tânana ta\nyâkânkua'a.\n\nKe'en sâvâ cha nyaa chata sa'ma ta\nnatyaun cha'a noo noo cha nanyita i'ya.\n\nNatyaa nyaa tu'un cha ku mañi, ta nduvi\nnanââ cha chiñi tuñi nyaa i'ya.\n\nñama nama\n\nTânâ xaan\n\nKuañâ xaan\n\nma'a tâma'an\n\nchachitâ nâñâ\n\nSava'a suvi\n\ntima tumi\n\nKayu noo\n\nKoyo li'i\n\nmiku mityi\n\nKâyâ xaan ndaa yutun\n\nXaan vava'a yu'u\n\nNandukuka tu'un tye'e kaa, ta tyaun sâkâ\nyo'o cha na'an ityi yuvi, nuu nda'a tutu i'ya.\n\nndoyo ndo'yo\n\niñi i'ñi\n\nñama ña'ma\n\nuva u'va\n\nkuñi ku'ñi\n\nkañi ka'ñi\n\nSanduva'a maun noo cha chiñi tuñi, chi'in\nnoo noo tu'un cha na'an raya cha'a.\n\nKua'a xaan ndutya kita nu nyaa ndo'yo\n\nKua'a xaan ñu'ma kita nu kayu ñu'un.\n\nTata Ndoñi naka'nura itu.\n\nKu ndoña xikoña ña'mi.\n\nKua'a xaan ko'yo iyo nuu nya'yu.\n\nSa'va, chichi ñu'u iyotâ.\n\nKa'yâ tyaku kuii chii tityi.\n\nKa'yâ tyaku kua'a chii ita rosa.\n\nKa'yâ tyaku kuaan chii nda'a yutun.\n\nKa'yâ tyaku ya'a chii katyi.\n\nKa'yâ tyaku toon chii yuu.\n\nKa'yâ tyaku nyaa ita kuyoo.\n\nTyaa sâvâ ñaa ndâ'â châtâ yutun yuku cha\ntu'von chachi.\n\n###### lta tyakâ\n\nIta tyakâ cha ndâkâvâ kaku.\nTyakâ xaan iyon.\nTyakâ xaan vixi cha'un.\nSandu tyakâun\nchichi ñuu.\nSandu tyakâun\nchichi ku'u.\nÑana chava'a\nañimon,\nchi'in cha tyakâun,\nchi'in cha vixi cha'un\n\nIkan tu'un kuñi xain\n\nchuun.\n###### Yutun yuku\n\nÑana cha va'a ñuyâvâ kuvun.\nCha'un châtâ kachindi cha'un\nvatâ chiindi Yutun yuku\nVa'a xaan añimo\n\nCha'un nduku chiindi\n\nCha'un vitu kuvi ve'endi.\nTa maandi cha'nyandi\nchuun.\n\nTa mandi cha'mindi chuun\nÑa'ri tu ka'nu iñi chiindi\nchu'un. Nda'vi kuvun yori\nnake'en nda'vi chuun.\n\nTatu ndâ'â ku'u, ndâ'â\nñu'u va'a ndutya,\nmaari ñu'un cha'a\nku nduvi, ña'rika\ncha koo.\n\nTa'an-ri ku koon\n\nsavi, ta\nku ta'vi ndutya.\nMaari xa'va ku\nnduvi, tari kaa i'ya\n\nÑuyâvâ cha sa'a\nva'a kuenda cha\niyo ñuuñu.\nIyo ku'u cha'nu,\nkua'a yutun na'nu\niyo.\nVichin iyo, kua'a\nndo'yo iyo, na'nu\nyuvi iyo, tyi va'a\nkoon savi.\n\n###### Cha'andi chichi ku'u\n\nKâvâ vityin cha'andi chichi ku'u,\nchi'in ña sakua'a chiindi.\nChikotondi ñaa cha iyo chichi ku'u.\nYu'u kui'ya xaa kuñi, vatyi\nya'i nu nyaa noo ndo'yo ta\nña kuvi ko'i ndutya, kiñi\nxaan kaa, yori maa sandu vii,\nyori maa sanduva'a.\n\nTyaa maari maun vityin, ñaa ndâ'â\ncha nye'un nu cha'un chichi\nku'u, chi'in rata'un.
nhm-books2-10
nhm
Weyi Tlanawatilli Tlen Powi Tlalnankotonalli Veracruz de Ignacio de la Llave\n(Okiyankuilihkeh itech tlahkuilolxiniloni itoka Gaceta\nOficial ipan sempowalli wan ome tonalli, metztli\ndiciembre, xiwitl 2006)\nc) Kenamin wan kanachi motomintlanewis\ninnawak weyi Tlahtowani tlen tlanawatihtok\nWeyi olocholtekiwahkan, wan kanachi ahahchi\nkiselihtias inon tomin;\nd) Nochi tlen kipia tlen kittas ika tomin, kox\ntominmakalistli, tomimpalewilistli, tomintlax-\ntlawilistli, tominxelolistli, tomimpixkalistli,\ntominnechikolistli, nochi tlen kimaxkatis, noso\nkimokuilis, nochi kipia tlen ahsis kan\ntominnechikohkan tlen powi Altepetlahtohkan;\ne) Tlalia kitemaka noso kitetliokolia itlah tlalli wan\nsan ihki kitemaka, noso tlen yeh iaxkayo\nAltepetlahtohkan wan san ihkoni kitekipanoltiah;\nf) Tla kitetlanetis noso kimatos kenamin\nmochihtok itlah tekitl wan ok sekimeh\nkitekawiliah ma kichiwakah, kimatos wan\nkihtos kanachi mowehkawas noso kemanti\ntlamis noso ok semi pewas;\ng) Miak noso seki tlalnamikilistli tlen mochiwaskeh\ninnawak Weyi olocholtekiwahkan, innawak\nWeyi Tlahtowankayotl, noso ok seki\nTalnankotonaltin, inawak altepetlakah noso\n\nWeyi Tlanawatilli Tlen Powi Tlalnankotonalli Veracruz de Ignacio de la Llave\ntepanaltepetlakah, tlen inawak kualli\nkimatoskeh ok seki Altepemeh noso Wehweyi\nTlahtowankayohtin; wan\nh) Ma mochiwakah ok sekimeh ahachi\ntlanawatiloyantin tlen inawak mokakiskeh nochi\naltepetlahtolkantin.\nXVII. Kualli kimatis wan kiwikas ika amamachiotl, nochi\ntlen innaxka, tlen okimokowihkeh wan tlen\nkipixtokeh inonkeh tekiwahtlapalewihkeh, tlen\ntekitih Weyi Tlahtowankayotl wan tlen noihki\ntekitih Altepetlahtohkan, welika kinteixpantiskeh\ntlen tlatlamantli inyaxkayo, ihkon kemin kimihtoltia\nTlanawatilli;\n(Okiyankuilihkeh itech tlahkuilolxiniloni itoka Gaceta Oficial\nipan mahtlaktli wan nawi tonalli, metztli noviembre, xiwitl\n2008)\nXVIII. Ika kanah exkotipan tlakah tlen omonechikohkeh,\nnoso inonkeh tlen intechpowi kihtoskeh kox kualtis\nnoso amo, yehwan kihtoskeh wan kintlahtlaniskeh\nnoihki inonkeh tlakaolocholtin tlen sentetl\nitlayehyekol noso partidos políticos, tlen\nkinyakapanwihtok noso kinyakapannextihtok\nompa Weyi tlakaolocholli tlen kahki\nTlahtowankayotl tlen tlanawatia Tlalnankotonalli,\nika melahkayotl monehneki motlahtlaniskeh\n\nWeyi Tlanawatilli Tlen Powi Tlalnankotonalli Veracruz de Ignacio de la Llave\nnochtin altepetlakah, wan satepan noihki\nkintlahtlaniskeh inonkeh tlayehyekolehkeh\ntlakapehpenanih, wan tlen ok achi Weyi\nTlayehyekolehkeh Tlakapehpenanih powi\nTlalnankotonalli noso Consejo General del Instituto\nElectoral Veracruzano, ihkoni kemin machiohtok\nitech Tlanawatilli; wan kipehpenaskeh noso\nkitekimakaskeh se altepetlakatl tlen yeh chikawak\nTlanawatis ompa Tomintlachialoyan tlen kipia inon\nWeyi Tlayehyekolehkeh Tomintlachialoyan powi\nTlalnankotonalli noso Contraloría General del\nInstituto Electoral Veracruzano, wan tlen kipia\nkimatos wan kiteixpantis nowiyan inon kanin\nchikawak tlanawatiah, achopan kiteixkomakas wan\nkinnotzas, nochi kualli ma momato;\n(Okiyankuilihkeh itech tlahkuilolxiniloni itoka Gaceta Oficial\nipan sempowalli wan chiknawi tonalli, metztli enero, xiwitl\n2007)\nXIX. Ihkuak kanah exkotipan tlanawatianih ma kihtokah\nkatli impan kistos kenin Tlakaolocholtin\ntlanawatilyehyekowanih noso magistrados tlen\ntlanawatiskeh ompa Owihkayopohpololistli noso\nPoder Judicial wan Tlahtowani tlen tlanawatis itech\naltepetlakah tlen intechpowi Derechos Humanos,\nwan noihki inonkeh Tlayehyekolekeh tlen kihtohtok\n\nWeyi Tlanawatilli Tlen Powi Tlalnankotonalli Veracruz de Ignacio de la Llave\nma kualli mochiwa tekitl ompa Weyi\ntlalnankotonalnawatihkan kanin nochi tlaixpantia\ntlen mochiwa Instituto Veracruzano de Acceso a la\nInformación;\nXX. Kualtis Kinyekselis tlalia kanah exkotipan kihtoskeh\nika tlakapehpenalistli san sekkan kox kualtis\nmokawas noso amo inon akin ompa itechpowi\nOlocholtlayehyekohkan kiliah Consejo de la\nJudicatura wan noihki tlen tlanawatiani\nMelahkayehyekowani noso Procurador General de\nJusticia;\nXXI. Inonkeh Tlahtowanih kemin Tlahtowani tlen\ntlanawatia Tlalnankotonalli, Tlanawatilchiwan\ntlakaolocholtin tlanawatilyehyekowanih,\nOlocholtlayehyekowanih, tlen yokimpehpenkah,\nKinkawilis ma se achitzin kawitl ma\nmotekiketzakah, noso amo kualtis sapanowa ompa\nmotekiketzaskeh;\nXXII. Yeh imak powi kitemos kenamin kichiwas tla keh\nTlahtowani tlen tlanawatia Tlalnankotonalli, noihki\ntlakaolocholtin tlanawatilyehyekowanih, Olo-\ncholtlayehyekowanih walmotzinkixtiah maski\nyokimpehpenkah;\n\nWeyi Tlanawatilli Tlen Powi Tlalnankotonalli Veracruz de Ignacio de la Llave\n(Okiyankuilihkeh itech tlahkuilolxiniloni itoka Gaceta Oficial\nipan kaxtolli wan eyi tonalli, metztli marzo, xiwitl 2003)\nXXIII. Monechikoskeh tlanawatihkeh wan ompa monotzas\nwan mihtos itokah Tlakaolocholli tlen\nTlaixpehpenani noso Colegio Electoral, niman\nihkoni imak yeski Tlanawatilli wan kihtos akin\nipatka mokawas wan tlanawatis itech\nTlalnankotonalli, ihkuak inon Tlahtowani kanah\nyaski noso tepitzin motekiketzas, wan mochiwas,\nmoikxitokas kemin ihkuilitok itech Tlanawatilli;\nXXIV. Noihki imak yeski kihtos kemanian mochiwaskeh\nTlakapehpenalistin. Ihkuak ma poliwi\nkipehpenaskeh se Tlanawatilchiwani wan tlen\nnoihki ipatka yetos, kualtis mochiwas\ntlakapehpenalistli tla keh ok politos se xiwitl ma\nahsi ok otlanawatiskistoya noso ok\notlanawatilchihtostoya;\nXXV. Imak yeski chikawak Tlanawatilli, ihkoni kemin\nkimihtoltia inin Tlanawatilli, kox kualtis noso amo,\nkintlatzintokis inonkeh Tlahtowani tlen itlah\nokichihkeh tlen amo kualli, wan tla ikah kinteilwia\nokichihkeh owihkayotl;\nXXVI. Monekis kualli kinixmatiskeh nochtin\nixkomakalistin noso temamaltilistin, kinotzah\nimputación, ma kinchiwilikah nochtin tekiwahkeh
spa-books-29
spa
80\n\n\n**El perfil del profesor de lengua indígena**\n\nLuis Enrique López habla de los saberes y conocimientos específicos\n\nque requiere un maestro bilingüe indígena. Los divide en tres domi\nnios, que equivalen más o menos a las competencias mencionadas\n\nen este capítulo. Los conocimientos y teorías, saberes y prácticas, y\n\npolíticas abarcan un amplio abanico de temas, destrezas, habilidades,\n\nactitudes, y el autor los resume como sigue:\n\nEl maestro que trabaja en una comunidad indígena debe estar preparado para\n\nanalizar y comprender los procesos políticos, sociolingüísticos, culturales y\n\npsicológicos en los que los niños y niñas indígenas y sus sociedades están in\nmersos (…) se requiere sobre todo de maestros con las competencias necesa\nrias para asumir los múltiples desafíos de una Educación Intercultural Bilingüe\n\n[ EIB ], entre ellos la necesidad de construir y configurar una pedagogía inter\ncultural y bilingüe y de innovar y transformar permanentemente su práctica\n\npedagógica (…) Para ello deberán estar en posibilidad de dirigir el aprendiza\nje *de* y *en* lengua materna y *de* y *en* una segunda lengua, aprovechando las\n\nlenguas como elementos de la cultura subordinada y de la hegemónica y la\n\ncotidianidad como recursos pedagógicos que permitan un desarrollo integral\n\ndel educando (…) El futuro maestro deberá desarrollar conocimientos y com\npetencias que le permitan conocer el tipo de bilingüismo con el cual inician los\n\nestudiantes su escolaridad, a fin de diseñar las estrategias linguo-pedagógicas\n\ncorrespondientes que forman parte de esa pedagogía diferente y hecha a la\n\nmedida de los niños indígenas y de las sociedades de las cuales forman parte.\n\n(1997: 72)\n\nEl investigador boliviano Enrique Ipiña, al definir el perfil del docen\nte de educación intercultural bilingüe, resalta: “…es evidente que las\n\nmejores condiciones de un educador intercultural deberán estar en\nsus actitudes antes que en sus aptitudes.” (1997: 102)\n\nINALI\n\nEjemplar gratuito, prohibida su venta.\n\n82\n\n\nContextualizar debidamente los contenidos escolares.\n\nConcienciar y sensibilizar a los padres de familia.\n\nEfectuar los lineamientos de la DGEI .\n\nPropiciar el aprendizaje significativo.\n\nEste catálogo incluye distintas facetas de las competencias de un pro\nfesor, comprende partes y aspectos que hemos tratado a lo largo de\n\neste capítulo, como valores, actitudes, disposición, métodos de trabajo,\n\nconocimientos, capacitación, actualización y vínculos con la comuni\ndad. Esta lista no trata de ser exhaustiva; sin embargo, es un reclamo\n\ny responde a las necesidades de formación docente que hemos expuesto\n\nen el primer capítulo.\n\nINALI\n\nEjemplar gratuito, prohibida su venta.\n\n# \n\n|9>|H|:|x|D|\n|---|---|---|---|---|\n\n\n|9|:|\n|---|---|\n\n\n|8|J|GHD|\n|---|---|---|\n\n\nEn este capítulo central del presente trabajo, partimos de los marcos\n\nde referencia expuestos para definir los objetivos, los contenidos y la\n\nmetodología de un curso de formación docente. En nuestro contexto es\n\nparticularmente importante capacitar a los profesores para una forma\nción subsiguiente, ya sea en forma individual o grupal, de manera autó\nnoma o dirigida, formal o informal. Ninguna formación docente puede\n\npretenderse completa o acabada con un curso.\n\nEl proceso formativo es largo y tomará todo el tiempo que sea ne\ncesario. Dentro de esta perspectiva de formación continua, el curso que\n\nproponemos es el detonador de un aprendizaje posterior, cada vez más\n\nconciente y significativo. Considerando también el derecho laboral que\n\ntienen los maestros bilingües de heredar su plaza de trabajo —lo cual es\n\nel caso, al menos en el estado de Michoacán— los hijos de los profesores\n\nque tengan inclinación o vocación para la docencia tendrán tiempo para\n\nprepararse mejor.\n\n**Modalidad, duración e ingreso**\n\nDadas las condiciones de rezago, de deficiencias en la formación, de baja\n\ncalidad educativa, se propone un curso con una duración mínima de un\n\naño. Nos parece imposible desarrollar todas las competencias necesa\nrias y cubrir los contenidos propuestos en menos tiempo. Con una dura\nción de 500 horas aproximadamente, el curso se puede impartir en una\n\nmodalidad semi-presencial a lo largo de un año o año y medio, según\n\nla disponibilidad de tiempo de los profesores, entre sesiones semanales\n\no quincenales y trabajos en casa. Este tiempo deberá repartirse entre\n\nINALI\n\nEjemplar gratuito, prohibida su venta.
tos-books-2
tos
# laktsu tsiya stak'kgolh, katsikgolh tuku xkamasiyanikgoy xtlatkan anta uyma kiwi paks anta xkgamanakgoy *Sus hijos crecieron, aprendieron mucho de lo que sus padres * *les enseñaban. Todos jugaban en aquel árbol seco* katsikgolh maninankgoy xa tukuta anta tama pakga *Aprendieron a pintar con plumas* katsikgolh kaxtlawakgoy talakganu *A sacar figuras de los troncos*\n\n# katsikgolh tlikgoy *A cantar* katsikgolh tantlikgoy *Aprendieron a bailar* katsikgolh kgalhtawakgakgolh *Aprendieron a leer* kawanilh tuku xkatsiy, ka wanika niku lalakgapastakgolh xtlantkan, anta xmakgolh pakgan tama lanka tasipijkiwi *Les contó todo lo que sabía, acostados * *en la rama del árbol seco*\n\n# akgtsayan kata xlamakgolh anta tama kiwi chu xkaman katsikgolh paks tuku xwankgoy xtlatkan, tama kata nilh xtsekan. Nachuna kiwi masli xpakgan chu taktanikgolh *Ocho años estuvieron en ese árbol y aprendieron de sus padres, \n* *por esos años la madre murió. También al árbol se le cayeron \n* *las ramas* xkaman stak'kgolh chu alistalh xlipan ankgolh. Uyma tsiya xputsamaku uyma xa ka stlan latamat, xtlitilay, skgoliy, xtliy, xlakapastaka paks tuku stlan latamat, anta ku xtlawama tama xkilhpan kgalhtuchokgo… akxni ki taspitli *Sus hijos crecieron y se fueron de ahí. El papá ratón seguía * *buscando el lugar más bonito, iba cantando, a veces chiflaba, * *cantaba, venía a su mente todo lo hermoso de la vida. * *Seguía andando por el río, hasta que un día se dio la vuelta…*\n\n# chalh mokgot… ukxilhi kgalhtuchokgo… takgtakh xlakan Sipi chalh niku lamakgolh wakax, akxni tsukulh senan,… chu alh tama xkalan sipi *Llegó a la palma… vio el río… bajó por la pared de piedra… * *llegó a la orilla del potrero… cuando empezó \n* *a llover… regresó a la pared de piedra*\n\n# akgtum papa' senalh, nialh xteaksa tuku na way, skakgli *Llovió por cuatro semanas, no tenía qué comer, quedó muy flaco* xtsiksnima xwanit akxni titaxtulh anta niku xlamakgolh wakax, chalh anta niku xwi puchit chu lan xkgalhiy chan, tawakgalh anta akgtsu kiwi *Con hambre empezó a caminar entre las vacas, encontró* *un tronco podrido lleno de hormigas, subió a un arbolito*\n\n# makgas lititaxtulh, makgkatsilh pi ay xkgoloma chu lati matlanilh titaxtulh chu chalh anta niku yakgolh laklanka kiwi *Tardó para cruzar el lugar. Empezó a sentirse viejo y, como pudo, llegó * *al lugar de los grandes árboles* lipuwa pi nialh akxni ki tichalh anta niku xya xkiwi, akxni teakgsli tuwan niku xtamaninit tamtun leakga chu uyma stajan xtatlakganit *Pensó que jamás vería a su árbol, levantó una hoja seca, y ahí vio \n* *un hermoso quetzal pintado que tenía la cola rota*\n\n# xtlakgoanit anta laktamalh xa skakni tuwan, puwa pi ay na niy, chu wa: –ni tuku xlimakua lan tuku xak katsiy. Anta tamakgxtakli akglhtatamalh… tama xa tuwan kiwi xyumakgolh *Cansado se quedó tirado entre las hojas, pensó morir. * *Dijo:* *–De qué me sirvió saber tanto.* *Se quedó dormido mientras las hojas secas caían y caían*\n\n# titaxtulh akglhuwa kilhtamaku, anta ku xma… akxni kgaxmatli pi xtlitilakan, lakalh chu ukxilhi pi tantum xa xkgonijua tsiya xtitaxtuma chu xta'an tankitsis xkaman, tamapa nialhtu xlatamaputun *Al otro día seguía ahí… escuchó que alguien cantaba \n* *en una lengua muy extraña, levantó la cabeza y vio a \n* *un ratón café que pasaba con sus cinco hijos, volvió \n* *a acostarse y ya no encontró ilusión en su vida*\n\n# ¡tujunpuxumakaw kilhtamaku xma anta tatlanilh xtalakapastakni. Akxni lakalh ukxlhli xtitaxtumakgolh tantum tsiya xkgonijua chu x'ankgoy talhuwa xkaman paks uymakgolh xkgamanantilakgoy *Ciento cincuenta días pasó en aquel lugar. Su cerebro volvía a funcionar * *bien, al levantar la vista vio pasar a otro ratón café con muchos hijos * *que iban jugando* ukxilhi lanla titaxtulh lanka spupuku xpipilekag, uyma sliya tanulh anta niku lan yakgolh laklanka kiwi *Vio pasar una mariposa azul que rápido se perdió entre los árboles* ukxilhi tantum kuyu *Vio pasar un armadillo* ukxilhi tantiy skaw, tantum xa xtakni skukulu, tantum weakgni, taswilitnalh tantum mokgxni, ukxilhi xtlat, chu xtse, xnatalan, anta niku ki paxilahnalh, nachuna lakapastakli akxni tatanokgli tama tsiya anta lanka xa skgakni kiwi *Vio pasar a dos conejos, una lagartija verde, a un zorro, un tecolote * *planeó encima de él, vio a su padre y madre, a sus hermanos, sus * *viajes, el día en que encontró la ratoncita en el árbol seco…*\n\n# ukxilhi xtakaman, xlikgaman nukuma punchuna lakgatilh, nachuna tama kilhtamaku akxni wanilh xtse, pi chali na pina niku wix pinputuna *… a sus amigos, los juguetes que siempre esperó, así como el día en * *que su mamá le dijo que mañana sería el día en que podría ir a pasear * *donde quisiera* akxni makgkatsilh pi ay xtatlaninit, watiya xlakapastaka anta niku na chan, man xa ukxilha tama tuku xla xkatsiy *Un día sintió que su cuerpo ya había descansado, solo tenía una idea, * *es decir, una sola imagen* akgpuxum kata kgalhtawakgalh, chu akgtujunpuxumakaw kilhtamaku paks patsankalh tuku xkatsiy. Mapanulh tama tuwan wi nikuma ay xmasnit… takilh chu putsalh xtiji *Veinte años estudió y lo olvidó todo en ciento cincuenta días. Se quitó * *las hojas que tenía encima, muchas de ellas estaban podridas… \n* *se levantó buscando el camino*\n\n# akxni katsilh chalh anta niku xtasiyu akgtujun laklanka sipi anta lhuwá xlamakgolh takaglhin, lati xtakgalhuma lakapastakpa tuku paks xpatsankganit, tuku xkatsiy xa tipalhuwa tuchuwin… lakapatskali paks tuku xkatsiy *De pronto vio siete cerros y en el fondo andaban muchos animales * *conocidos, así como iba bajando fueron apareciendo las imágenes \n* *que había perdido… lo que sabía en las diferentes lenguas… volvió * *todo lo que sabía*\n\n# makgtum katsisni waka papa', alistalh chochokgo wa, xla tsiya chalh anta niku xlakapastaknit na chan *Al caer la noche vio cómo la luna fue cubierta por la oscuridad, luego * *una parte quedó rojiza, había llegado al lugar soñado*\n\n# makgkatsilh lu ka skgawiwi, ukxlhi tawakat, nachuna ukxlhilhi tama lanka tasipijkiwi lan xlamkgolh tsiktsi xtlimakgolh chu xpaxuwamakgolh *Sintió la humedad, olió las frutas, los sonidos, vio a su árbol en la * *mañana lleno de pájaros que cantaban muy alegres* tawakalh talhman ka lakalh xtakgamananin, xlakan tsiksti wa xtlinimakgolh… lati paxuwalh tsukulh tasay *Subió hasta lo más alto para ver a sus amigos, que cantaban para él, \n* *y lloró… lloró de alegría *\n\n# tama tlikgolh akgtum kilhtamaku anta lhtatakgolh. Milh tantum mokgxni chu ka makgakglhalh *Todo el día cantaron y se quedaron a dormir ahí. * *Un tecolote llegó y todos se espantaron*
spa-books2-6
spa
Declaración De las naciones UniDas sobre\nlos Derechos De los PUeblos inDígenas\nencaminada a quebrantar o menoscabar, total\no parcialmente, la integridad territorial o la\nunidad política de Estados soberanos e inde-\npendientes.\n2. En el ejercicio de los derechos enunciados\nen la presente Declaración, se respetarán los\nderechos humanos y las libertades fundamen-\ntales de todos. El ejercicio de los derechos\nestablecidos en la presente Declaración es-\ntará sujeto exclusivamente a las limitaciones\ndeterminadas por la ley y con arreglo a las\nobligaciones internacionales en materia de\nderechos humanos. Esas limitaciones no serán\ndiscriminatorias y serán sólo las estrictamente\nnecesarias para garantizar el reconocimiento y\nrespeto debidos a los derechos y las libertades\nde los demás y para satisfacer las justas y más\napremiantes necesidades de una sociedad de-\nmocrática.\n3. Las disposiciones enunciadas en la presente\nDeclaración se interpretarán con arreglo a los\nprincipios de la justicia, la democracia, el res-\npeto de los derechos humanos, la igualdad, la\nno discriminación, la buena administración\npública y la buena fe.\n\nintervención De la min. socorro rovirosa,\nrePresentante Permanente alterna De méxico\nante la organización De las naciones\nUniDas (onU), con seDe en nUeva York, eUa,\nen ocasión De la aDoPción Por la asamblea\ngeneral De la onU De la Declaración\nsobre los Derechos De los\nPUeblos inDígenas\nSeñora Presidenta:\nLa delegación de México celebra el trascendental\navance que representa que esta Asamblea apruebe\nel primer instrumento universal que consagra los\nderechos de los Pueblos Indígenas.\nEl Gobierno de México reafirma solemne-\nmente el orgullo de la composición pluricultural\ny multiétnica de la Nación Mexicana. En vísperas\nde cumplirse el Bicentenario de la Independencia de\nMéxico, el Gobierno de la República rinde, desde la\nmás alta tribuna de la Humanidad, el mayor recono-\ncimiento a sus pueblos indígenas, en quienes se sus-\ntenta originariamente la identidad nacional.\nOrigen y raíz del México contemporáneo, los\npueblos indígenas aportan la extraordinaria rique-\nza de sus diversas instituciones sociales, económi-\n\nDeclaración De las naciones UniDas sobre\nlos Derechos De los PUeblos inDígenas\ncas, culturales y políticas al permanente devenir de\nla Nación Mexicana, que es única e indivisible.\nMéxico interpreta el tenor y el alcance de las\ndisposiciones de esta Declaración, conforme a la\nConstitución Política de los Estados Unidos Mexi-\ncanos y las leyes que de ella emanen.\nEn particular, México interpreta las siguientes\ndisposiciones como se establece a continuación:\n1. El derecho de los pueblos indígenas a la\nlibre determinación, la autonomía y al au-\ntogobierno contemplado en los artículos\n3, 4 y 5 de la Declaración, se ejercerá en\nlos términos de la Constitución en forma\ntal que se garantice la unidad nacional y la\nintegridad territorial del Estado.\n2. El contenido de los artículos 26, 27 y 28 de\nla Declaración sobre derechos de propie-\ndad, uso, desarrollo y control de las tierras,\nterritorios y recursos no puede entenderse\nen el sentido de afectar o menoscabar las\nformas y modalidades de propiedad y te-\nnencia de la tierra establecidas en nuestra\nCarta Magna, así como en las leyes en la\n\nmateria y los derechos adquiridos por ter-\nceros. Los procedimientos a que se refieren\nlos artículos 27 y 28 están supeditados al\nmarco jurídico nacional.\n3. El ejercicio de los derechos enunciados en\nla Declaración, está sujeto a los principios\ngenerales de la Constitución, respetando las\ngarantías individuales, los derechos huma-\nnos y, de manera relevante, la dignidad e\nintegridad de las mujeres y la igualdad de\nderechos entre hombres y mujeres.\nMuchas gracias.\nNueva York, 13 de septiembre de 2007.
nsu-books2-10
nsu
es preferible pedir ayuda a los vecinos Axkan nikan kipia tik mokuitlawiske\npara el proceso de limpia de las matas. kanon kuatalameh, ijuan wilikeh ili-\nwisoane kah nin tlalkakawatl, iwinon\nDe aquí en delante, de los únicos que seken tlakatl yatlachia tlak amoiliwisoti-\ndebemos de estar pendientes es de kate, keman tlaneseh miek ximeh yotla-\nlas cuatalatas (kuatalameh), que son teteke, seken itewan kitekilia non ixochi,\nlos únicos animales que suelen oca- keman kuak amotikimistiwitsis tlatla-\nsionar problemas con las matas. Por mia mochek.\nello, algunas personas suelen visitar\nsus terrenos por las noches para ver si Kuak yopanok xochiowak non tlalkaka-\nlas cuatalatas no atacan a las matas. watl, wan akmotlateke non kuatalameh,\nUna vez pasado el tiempo de floreci- sah poliwis tik chiake mas asitiwitse non\nmiento de las matas de cacahuate y tonatlme de non mestle de octubre wan\nhabiendo evitado las plagas de insec- kion pewaske ti kixtiske non tlalkaka-\ntos, lo único que hará falta será espe- watl teknon Kuemitl, axkan nikan kuale\nrar a que lleguen los días de octubre mo kuis non araro ka non yotlkame para\npara derivar a levantar las matas de kacheh sawiliwe tlamiskeh, non araro\nlos surcos. Las matas se logran sacar tech palewiya tlakakaxania itsintlan non\nde la tierra haciendo uso del arado y tlalkakawatl.\nde los caballos. Lo que hace el arado\nes enterrarse por debajo de la tierra Tech palewia amowilike tochichika-\nen los surcos, aflojando las matas de waske, kuak moh tlatlkopita tech non\ncacahuate para no gastar tanta fuerza tlalek.\nal momento de arrancarlas.\nKuak ik kiawak non tlalkakawatl motla-\nUna vez teniendo la mata fuera de la liah ipan non Kuemitl, katkaixkueptlek,\ntierra se coloca sobre el surco bocaba- nin sakayatlamek nin tekitl ijuatl non\njo. Esta parte final del proceso es la wilike kih chiah non sepan chante,kue\nparte más esperada de las familias, imoxtin non sepan chante, tlapalewi-\ndebido a que a todos los integrantes yah, iwinon imoxtin mejewa katlatlan-\nse les asigna un rol de participación en estika, non nantlek mewa wan kuika\nrelación a la recolección de la cosecha. inextamatl yakipayanak wan pewa kih\nPor ejemplo, desde la mañana la es- manak itex, ompa kuetl pewa tlamam-\nposa se levanta para moler el nixtamal atsowa miek ki kemelowa y tlaxkatlpa-\nque se usara para preparar las tortillas ra kasis kuaske watsinkan, tlakualispan\ny de allí poder hacer los tacos que ser- wan kaiyowak; nikan itewan tlapalewi-\nvirán como desayuno y comida para ya non ichpoxwan, koxka non tatlej ka\ntodos. Con ayuda de las hijas, las mu- non intetlpoxwan mokuikui noche non\njeres preparan todo lo necesario para tlen kikiske wan kuitia kuale para non\nla comida, mientras que el papá en tlalkakawatl, kitlalia non koxtatlme kam-\ncompañía de los hijos organiza para pa mowalikas non tlalkakawatl, non tla-\npreparar todo lo necesario a utilizar lixme kampa moh temas non kitektiwe\npara las semillas del cacahuate. kuak motlalkopinte, tlatemitia miek ate-\nkomameh kampa atliske kuak yosiakeh,\nEllos se encargan de tener listos los itewan kin siyatiah non yotlkame, wan\ncostales donde se traerá el cacahuate tlakuakuapilowa non paltentin, ayameh\ny las bolsas que servirán para ir vase- wan lazos ika kin tlamamatltiske non\nandolo al momento de retirarlo de las yotlkame, kitah amitlapoliwis Moh kuis\nmatas. Se encargan también de llenar ika moh tlamatltis non koxtatlme ipan\nlos bules de agua, así como de ensillar non yotlkame.
tzo-ebible-RV9_20_1
tzo
Ti crixchanoetique ti muc xmilatique, manchuc mi laj yilic ti imilat ti xchi’iltaque, muc sutes yo’ntonic yu’un ti c’utic chopol tspasique. Mu sc’an spajes sbaic ti yu’un tspasic ti muc’ ti pucujetique. Mu sc’an scomesic ti yajsantoique ti pasbil ti c’anal taq’uine, ti saquil taq’uine, ti cobre taq’uine, ti tone, ti te’e, ja’ ti mu cuxuluque, ti mu xa’yic c’ope, ti mu xanavique.\r\rMuc sutes yo’ntonic ti oy smulique yu’un ti imilvanique, ti laj spasbe yabtel ti jpicch’ich’e, ti imulivajique, ti i’elc’ajique.\r\rNi’ac’bat jq’uel uc iyal ti balumil totil ch’ul abat. Pixbil ti toc iyal. Oy me’q’uinobal ti sba sjol. Oy squeval sat hech chaj c’u che’el squeval ti c’ac’ale. Ti yacane chtil hech chaj c’u che’el c’oc’.\r\rStsacoj ti sc’ob biq’uit hun. Balbil ti hune. Mu yich’ojuc sello ti hune. Ti sbats’ic’ob’acane ja’ laj stec’ ti nabe. Ja’uc ti sts’ete laj stec’ ti balumile.\r\rTsots ic’opoj hech chaj c’u che’el ch-avan jti’vanej bolom. C’alal laj yo’nton c’opojuc, i’avan ti hucub chavuque.\r\rChc’opoj ti chavuque. Hech yu’un c’alal laj avanuc, jc’an jts’iba ti hun ti c’usi laj yal ti chavuque. Laj ca’i oy much’u chc’opoj ti vinajel. Hech laj yalbun:\r\r―Mu me much’u chavalbe ti c’usi laj yalic ti hucub chavuque. Mu me xats’iba ti hun ―xiyutun.\r\rTi ch’ul abate ti te sjamoj ti yacane stec’oj ti nabe xchi’uc ti balumile, laj stoy sc’ob, ja’ ti sbats’ic’obe.\r\rLaj sva’an ti rextico ti Diose, ja’ ti cuxul sbatel osile, ja’ ti laj spas ti vinajele xchi’uc scotol ti c’utic te oye, ja’ ti laj spas ti balumile xchi’uc scotol ti c’utic li’oye, ja’ ti laj spas ti nabe xchi’uc scotol ti c’utic te oye. Hech laj yal:\r\r―Laj xa sta yorail.\r\rHech c’alal chlic yoq’uesan scorneta ti sucva’al ti jchi’ile te chvinaj ti c’u che’el snopoj ono’ox ti yo’nton ti Diose ti mu to cha’ibeic sjam ti crixchanoetique, ja’ ti c’u che’el icholbat ti j’alc’opetique ti vo’one, ja’ ti laj yac’ sbaic ti abatinel yu’une ―xchi ti totil ch’ul abate.\r\rTi Cajvaltique ti laj sc’oponun tal ti vinajel ti jbaele laj ca’i, ja’ laj xcha’c’oponun yan vuelta. Hech laj yalbun:\r\r―Batan, ba tsaco ti biq’uit hune, ja’ ti mu’yuc sello yich’oje ti stsacoj ti sc’ob ti ch’ul abate ti ja’ te stec’oj ti nabe xchi’uc ti balumile ―xiyutun.\r\rHech yu’un ba jc’opon ti ch’ul abate, laj jc’ambe ti biq’uit hune. Hech laj yalbun:\r\r―Ich’o, bic’an. Chi’ chava’i hech chaj c’u che’el ajapom. Ch’a chava’i c’alal chaquebta ―xiyutun.\r\rHech yu’un laj jtsac ti biq’uit hune ti te oy ti sc’ob ti ch’ul abate, laj jbic’. Chi’ laj ca’i hech chaj c’u che’el ajapom. C’alal laj jquebta, ch’a laj ca’i.\r\rHech ni’albat:\r\r―Ti hune ti laj abiq’ue, ja’ señail ti ta to me xats’ibabe sc’opilal yan ep vocol ti chich’ic ti crixchanoetique ti jaylajuntos ti oyic ti balumile xchi’uc ti ajvaliletic yu’unique ―xiyutun.\r\rHech yu’un ni’ac’bat jch’ix aj hech chaj c’u che’el metro sventa yu’un oy c’usi ti jp’istic. Hech ni’albat:\r\r―Ba p’iso c’u smuc’ul ti templo cu’une te ti Jerusalén xchi’uc ti bu ti scajaneb jmotone. Tuso me uc jayvo’ ti achi’iltaque ti te chiyalbucun vocol te ti templo yu’un mu’yuc much’u ep ti chiyalbucun vocol ti jtojole.\r\rMu me xatsac ti venta ti amac’ yu’un ti temploe. Mu me xap’is yu’un laj xa cac’be ti sc’obic ti yanlum crixchanoetique. Yu’un ti jteclum Jerusalene, ja’ ti tsots sc’opilal avu’unique, o’lol xchanibal habil te chnaquiic o ti yanlum crixchanoetique, te chixtanic.\r\rTi jtac batel cha’vo’ic. Te chc’otic ti Jerusalén yu’un chc’o yalbe ti achi’iltaque, ho’oxuc ti judiooxuque, ti c’usi jc’an xcalbee. Slapojic ic’al poc’ chanavic batel, ja’ señail ti ac’o sutes yo’ntonic yu’un ti smulique ti achi’iltaque. Ti cha’vo’ique hal chchol ti jc’ope. Ja’ chchol o’lol xchanibal habil ―xiyutun.\r\rTi cha’vo’ique ja’ hech chaj c’u che’el cha’tec’ oliva-te’, ja’ hech chaj c’u che’el chib candelero ti te oyic ti stojol ti Diose, ja’ ti Yajval scotol ti balumile.\r\rMi oy much’u sc’an chilbajin ti cha’vo’ique, chloc’ c’oc’ ti yeic. Hech tsmilic ti yajcontraique. Hech tsmilic ti much’u sc’an ch-ilbajinat yu’une.\r\rTi cha’vo’ique ac’bil sp’ijil yu’un hech xu’ tspajes ti ho’e te ti vinajel hech mu xtal ho’ ti balumil c’alal yac’oj sba chcholic ti c’usi ch-albatic yu’un ti Diose. Ac’bil sp’ijil uc yu’un xu’ tsc’atajes ti ch’ich’ ti uc’umetique, xu’ chac’be xchamel ti crixchanoetique, ti jayib vuelta tsc’an yo’ntonic ti chac’be xchamel ti crixchanoetique.\r\rC’alal mi laj sta yorail ti jayib c’ac’al chchol ti sc’op ti Diose ti cha’vo’ique, chloc’ tal ti c’atimbac ti jti’vanej bolome. Ja’ tspas pleito xchi’uc. Ja’ tsalbil chc’otic ti cha’vo’ique. Ja’ chmilatic yu’un ti bolome.\r\rTi cha’vo’ique te chcom sbec’talic te ti calle te ti Jerusalén yo’ bu imilat ti cruz ti Cajvaltique. Ti sventa ti Ch’ul Espíritue ti jna’tic ti co’ol yo’ntonic ti jchi’iltac ti te nacajtique xchi’uc ti much’utic nacajtic ti Sodoma xchi’uc ti Egipto ti vo’one chil ti Diose.\r\rO’lol xchanibal c’ac’al chq’uelilambat sbec’talic yu’un ti jaylajunchop crixchanoetic ti li’ ti balumile. Mu xaq’uic licensa yu’un ti ac’o mucatuc ti ora.\r\rTi much’utic oyic ti balumile nichim no’ox yo’ntonic yu’un ti imilatic xa ti cha’vo’ique. Tspasbeic sq’uinal. Chac’be sbaic smotonic yu’un ti icham xa ti cha’vo’ique yu’un ep itijbat yo’ntonic yu’unic c’alal cuxajtic toe.\r\rC’alal i’ech’ ti o’lol xchanibal c’ac’ale, ti cha’vo’ique icha’cusesat yu’un ti Diose, hech laj jq’uel. Hech iliquic, laj sva’an sbaic. Scotol ti much’utic laj sq’uelique, toj xi’el ic’otic.\r\rTi cha’vo’ique laj ya’i oy tsots chc’opoj ti vinajel. Hech i’albatic:\r\r―Muanic tal li’i ―x’utatic.\r\rTi yajcontraique te va’ajtic laj sq’uelic imuic batel ti vinajel xchi’uc toc ti cha’vo’ique.\r\rTi ora tsots inic ti balumile. Ja’ ijin ti naetic te ti jteclum Jerusalén. Mi oy jmil ti naetique, ijin cien. Baluneb ciento lec icom. Hucmil ti vo’ ichamic ti crixchanoetique c’alal inic ti balumile. Ti yantique toj xi’el ic’otic. Laj yalbeic vocol ti stojol ti Diose ti te nacal ti vinajele.\r\rJa’ hech ti xchibal vuelta ti vocole. Po’ot xa chtal ti yoxibal vuelta.\r\rTi sucubal ch’ul abate lic yoq’uesan uc ti scornetae. Oy tsots ic’opojic ti vinajel. Hech laj yalic:\r\rLaj xa sta yorail ti ilaj xa yabtel ti totil ajvaliletic te ti balumile.\r\rLic xa spas mantal ti balumil ti Diose xchi’uc ti much’u t’ujbil yu’une, ja’ ti Cristoe.\r\rJa’ tspas mantal sbatel osil,\r\rxchiic.\r\rTi veinticuatro totiletique ti te nacajtic ti snaclebic te yo’ bu oy ti Diose, hech lic spatan sbaic ti stojol. Ilequilc’opojic yu’un ti Diose.\r\rHech laj yalbeic:\r\rCajvaltic Dios, ho’ot jelaven ap’ijil hech scotol xu’ avu’un.\r\rHo’ot atalel cuxulot.\r\rHocol avalbuntutic ti lic xa apas mantal atuc.\r\rAtuc aventainoj scotol.
yaq-books2-5
yaq
34 JÚ RESPOONSO\nchibo tewa a jeeka jiapsita.\nWepu a batoatchaywa ketune ka sankoy abitiako aw rukte-\nka ä uwak jume botonim a kamisolampo, inéli benasi jume\npantaron botonim, inel a jeeka jiapsi tewekaw kibakna kaa\nóbiachisi.\nBejja tükaapo, ju maixtoro entok ju jammut kantores, a\nanialeero, tetebek sanköka sewakame entok li chukurik re-\nbosoka a koba beppa, nátekamme laulauti juka jojowamta:\nChe batchu jume nookim jiapsi jooteriammaki a wawajim\nbechibo. Lauti buikimmaki, entok lionokkim tua bexyarima-\nki, emom jikkaixtuak tuissi kusisi. “Ake jiokole itom atchay,\ntuisse a jiokole en usi Awustin Béruchita. Laaposu imi buia\naniapo múkila, tulisi jiabsina emo béchibo itom atchay: En-\ntokte emow á awa a jiokoriwamta, akem tuute wame ka\ntuwam emo bechibo yakame”.Mekjikax aneme itom atchay.\nSime iát chúkula, wame nookim jiabsi yexteriam jikay-\ntukamme ché uttiata am mak béchibo a wawajimew. Ime\nnokím turimme am innea bechibo wame obiachim jiapsapo\nyayajame.\nImë lioonokim jojowamme jibba yoremmem mayom ná-\nsuku, ameriamme jitta sualwaapo, entok inen jiaw waapo\nbempo kaatim kaa am attia.Jume yorim am tatayak.wame\nabo yajakame mekka betana, am nüpak ime jinabakam.\nUmü mukila tekripo, yajakam ama aney jalaim ento wawajim,\nime éntok amarin aanek tuisi tukarit taxti.Mecha machiriako\numu kateka akim ajikkaja uka lio nokta, wanayim bejja tuisi\nkaafeta ento baarokota jilataka polopoloktim sajataitek bem\njoaw bicha.Juchi yoko taywapo, tuysi ketweysu, naatek Jú\n\nNICOLÁS GÓMEZ GARCÍA 35\njinanki (kontiwame).\nJume bato asuarim akima toboktíak juka takawata, sime\ntarimaki a weriw bechibo a maa barewi. Te chukula batchu\njojowa ju konti a joaw chikoola. Mú paliapo á jotwaypo neli\nbenasi juka mukilata a toboxtianatiak.Tuysi binwa nassa\nsimlapamani entok neli sualwampo, kaa ajipuna bechibo\nat a sirokawi betana entok ché lawti aweena béchibo imi\nániapo.\nJú boo toixjuame naatek aman tiöpow biicha, u ama itoma-\nchay joákapo. Júmurim lionokkak tuisi itomatchay netaneka,\na bexyariak túlisi ajiapsakawi, entok a jinyorena kewi jibba\nbéchibo ajeeka jiapsita. Luteepo simemim emo kukuroxtua\na yöreeka, entok ili kampanaata kusisi aman kimuwapo\nchákaapo, japtekam akim yew weria uka takawata, sime\ntarimatamaki a weriu bechibo aman kokkom maawapo.\nI paría, ket ineli táyawapo kokkolam joampo, jak bejja wojo\nyari; amanim yajaka wojota moot a teteeka, wanay u yo-\nremme ineli kusisi jiawa, “ake Jiokole, ake jiokole itom at-\nchay ineli a jeeka jiapsita chúkula jiapsina tiaka aman ju\n´´Ché ammaniwi´´. Kayta yámem che tuulisi ayu, mandam\nento lionokim yaana, am mik bechibo aleamta, ume itom ja-\nlaim ento itom wawajim animam bechibo. Neli jiaway jú tú\nyoremme, ketsep amäri jume wawaixrim entok Jálaim mu-\nkilata betana, am wotia a takawa chikoola buia machuktim,\nseewam Júbua chuktiarim, entok seewa sawwam.Uka jiba\nbechibo simrianta mikaka, u mukilata.Juneli sualwapo,akim\na bittuak, u anima tutturim nükak, simbechibo, witwitti lios-\ntaw bicha, aman akun anepo.\nBeja märituko, Ju takawa, akima kekecha kuruxta a koba\n\n36 JÚ RESPOONSO\nlulaw, kutapoyaata. Wanay wewepulaka nassaw kateka\njume a bato achayim amamim sasaka juka maaritaw chiko-\nla. Baisim, mikotana ento batana chikolasim weramako,\nbaka ow beppa che tebét amarin kechana, bueytu inelim\nberuchi animatam jijineu ento ineli suamsi jimyorimnake;\nIka simriata chupuk simeka Bejam kayta ama beyem bit-\nnake, ento japtelataka, taataw bicha komchatuka liostawim\nbaisasawe.\nBejja ji maawamta chupako, ju senu yabáwame bejja wox-\nnayki taywarim sajako, juchi jojowa bexmachi yo jowáme\n“Ju responso”.\nWa jamut jokoptula entok a asuawa kesami, emo naw to-\njaka inelim amew jijiá yotyoturimmëw. Woxnayki taywarim\nmet enchim te juchi nejune am yabechibo jume responsom.\nIneli té a eyya, u lió nok yanakewiw, in kunatukaw bechibo.í\najaria bejja aw ansu bechibo a mukuk betana, jachisu ita-\npo juneli at suale... Ah entok lautem ara yajako, junelem\na yawwa.Katem a koptia em wawajim nunubechibo, buey-\ntu u tekil juébenna.Tuisi ne abaisawna em aniám, juneli u\nresponse natena ketune ka taata wecheyo. Jú yoturi tokki\nkayta iaka inéli ayommiak” túri jamut yówe, turi, ineli enchi\nitow jiaw bénasi abote emow yaixna tússi lawti, itom acha-\nyta báreeyo imiite annake. Kate jachin eyya, ineli ayom-\nmiak ju chukurik möberekame entok bérabochakame baix\nwojoriakame “jewi yori jamut imite annake” bejja mampo\natebotuaka.\nIneli benasi, jume wate mamni ama aneme, kobamak, jewi\ntim jiawak.\nJuchi senu taywapo, juápo jamut jokoplataw wepula a\n\nNICOLÁS GÓMEZ GARCÍA 37\námubew jú á ayewa aw chaayek at suaka, ´´Fuljenxia,\nFuljenxia, ëe kaate jijichike in asuala, jichikiatétoxja bine\nweyye, atchiakase kaa senuk jitta june joowa, batte a bo-\nbinnake woxnayki taywarim sájako, en júbuate a máala em\npaa ólata. Juka jichikiata tojjak, wanay a temajek, ¿Jatchia\nin aye yöwe, jatchiasune kaara jichiikee?. En imi taapo ka-\nare a joowa´´, uneli ayommiak jua ayye yowe´´. Kattuk turi\ntewa, ka túsi jita weena. Wawajim tuk chichiknake wojoriaw\nbicha, inen jiawwapo sasakame kokkolam juaräwi, ineli be-\nchibo bobibitwa woxnayki taywanm yumakaapo.\nLaulautim siika ume woxnayki taywarim: Marikaruá, bu-\nsanim jiayo ketweytana. Bejja juka aniata tulisi bittuuyo,\nentok ju ania weeme suamsi túlisi wéyey. Jitkaytúm taitek\ntomtomti ume kuetem aman ániachi. Jume yun amájuaka-\nme, juniayme jitasu weyyey, bueytu í yari a bittuay respon-\nsota Beruchita mukukbetana.\nJunentaka junne, simetaka amanim watakteka aman si-\nmrokay, te ché bueytukim wakabakta, albondigam ento\nmenudo seboyamak, kokorimak ento limonimak buábarey.\nKiasim jijibuatuawa, wa bechibo, kabe a taru bareka aman\nwena.\nWame a maakame, tuisim ketwey yajjak bem jubimmaki,\nama tekilipo aniá bareka: Jichiknake, kafétam bakná, en-\ntom atuxná tétapo, nabolimim menake ento buawamta\nyanake. Wame komarem entok komparem ento wame\nmukilata wawajim, emom teekia makkak che ketune kee\nlulhakateeko. Jú Ursula, wa jamyóola am yoway, jume\nmammam wam bicha entok bina bicha, ka lotteka, wepu\nkutta kucharamaki, kafeta, ka a taixna bechibo. Juka ba-\nchiata a asukara tuaka entok jiba akútiay ka jabeta bichaka,
mop-ebible-MT18_17_1
mop
—Wa cuchi ma'ax u t'an ala'oo'o, ma' tu yubiqui, adü ti'ijoo' a jun muuch' a hermano tuba much'a'anoo'o. Wa cuchi ma' tu yubic u t'an a jun muuch' a hermanojo, yane'ex a wilic ala'i jabix jun tuul a ma' u yeel a Dioso. Yane'ex a wilic ala'i jabix ti walac u yilbil jun tuul motztzil a yan u yanil u molo' a taq'uin ti'i a gobiernojo,— cu t'an a Jesusu.\r\r—Tan in wadic te'ex u jajil. Le'ec a c'u' a ca' tz'aa'e'ex yoc'olcaba, tz'abül ilic u ca'a ti ca'an. Le'ec a c'u' a ca' a chaa'e'ex yoc'olcaba, cha'bül ilic u ca'a ti ca'an,— cu t'an a Jesusu.\r\r—Tan in wadic te'ex tucaye'il. Wa cuchi quetoo' u tucul yoc'ol jun p'eel ba'al ca' tuul ta yaame'ex yoc'olcab ti tane'ex a c'aatiqui, bel u ca'a tz'abül ti'ijoo' u men in Tat ti ca'an,— cu t'an a Jesusu.\r\r—Bel u ca'a tz'abül ti'ijoo' u men le'ec tuba much'a'anoo' ca' tuul wa ox tuul ti'i u c'ajsiquene, te'i ilic que'enen tu yaamoo',— cu t'an a Jesusu.\r\rPues te'i. C'ochi aj Pedro tu tzeel a Jesusu. —Noochil, le'ec ti tan ti tan u cüxtic u sip'il jun tuul a hermano tin wetele, ¿boon sut ca' in sa'tes ti'iji? ¿Chucul wa a siete sutu?— cu t'an aj Pedro ti'i a Jesusu.\r\r—Tan in wadic tech. Ma' chucul a siete suti. Setenta sut ti siete ca' a sa'tese,— cu t'an a Jesusu.\r\r—Bel in quin tzicbalte tz'eecac yoc'ol abe'e. Le'ec biqui ti walac u tücaa' a Dioso, c'üs jabix jun tuul a reye. U c'ati u yila' u cuentajil u naal y u p'ax u yaj meyajoo',— cu t'an a Jesusu.\r\r—Le'ec ti caji u yila'a, c'ochesabi jun tuul a top yaab u p'ax tu jajil,— cu t'an a Jesusu.\r\r—Ma' paataji u bo'te u p'ax. Le'ec u noochili, u yadaj ca' conboc ala'i u yet'oc u yütan eteloo' u mejen etel tulacal a c'u' a yan ti'i yoc'lal u p'ax,— cu t'an a Jesusu.\r\r—Xonlaji u yaj meyaj tu taan. “Noochil, se' paac'teen. Jede'ec in bo'tic tulacal,” cu t'an u yaj meyaj ti'iji,— cu t'an a Jesusu.\r\r—Otzilaji tu wich a rey u yaj meyaj abe'e. U sa'tesaj ti'i tulacal u p'ax,— cu t'an a Jesusu.\r\r—Tanil u yusc'al aj meyaj abe'e, u c'ümaj u yetmeyaj. Yan u p'ax ilic xan ala'i ti'iji, pero chen tz'etz'eec. U müchaj. U bit'aj tu cal. “Bo'te ten a p'ax,” cu t'an ti'i,— cu t'an a Jesusu.\r\r—Xonlaji u yetmeyaj tu taan. “Se' paac'teen. Jede'ec in bo'tic tulacal,” cu t'an u yetmeyaj ti'i,— cu t'an a Jesusu.\r\r—Ma' u c'ümaji. U tz'aj ti presojil asto u cüxtic y ca' u bo'te tulacal u p'ax,— cu t'an a Jesusu.\r\r—Pues te'i. Le'ecoo' u chucaan u yetmeyaja, u yilajoo' c'u' u betaj. Top yajajoo' u yool. Binoo' etel a reye. U tzolajoo' c'u' u betaj,— cu t'an a Jesusu.\r\r—Püybi u men a reye. “Top c'asech incheche,” cu t'an ti'i u yaj meyaj. “Le'ec boon u yaabil a p'axa, in sa'tesaj tech. In sa'tesaj chen u men a c'aataj ten,” cu t'an a rey ti'iji,— cu t'an a Jesusu.\r\r—“Jabix ilic cuchi ca' in ch'a'aj a wotzilil incheche, baalo' ilic cuchi ca' a ch'a'aj u yotzilil a wetmeyaj,” cu t'an a rey ti'iji.\r\r—Tz'iic a reye. U c'ubaj ala'i ti'ijoo' aj cünün preso ti'i ca' tz'abüc a yaj ti'i asto u cüxtic y ca' u bo'te tulacal u p'ax,— cu t'an a Jesusu.\r\r—Baalo' ilic a bel u cu bete' in Tat ti ca'an ti'i tulacal a jujun tuule'ex wa ma' a sa'tesique'ex ti'i a hermano tulacale'ex a wool a püsüc'al,— cu t'an a Jesusu.\r\rPues te'i. Le'ec ti jobi u yadic a t'an abe' a Jesusu, joq'ui ich cuenta Galilea. Bini ich cuenta Judea tac junxeel a noja' Jordan tu joq'ueeb q'uin.\r\rTop yaab a cristiano a tücünacoo' tu pach. U ch'anesajoo' a cristiano abe' te'i.\r\rC'ochoo' etel a Jesus a fariseo u c'aba'oo' u na'ata. U c'atoo' u yila' wa patal a Jesusu. —¿Qui' wa tu c'axül ti'i a ley ca' u p'ütü' u yütan a winic ca'ax yan ca'ax ma' yan u sip'il u yütan?— cu t'anoo' ti'i a Jesusu.\r\r—A xocaje'ex ti le'ec mac u betaj a cristiano tu cajeebe, u betaj jun tuul winic jun tuul ix ch'up,— cu t'an a Jesus ti uchi u nuuc.\r\r—Le'ec ilic u betajoo' ala'oo'o, u yadaj: “U men baalo' ti yan, le'ec a winiqui, yan u p'ütic u na' u tat ca' u yet'octe u yütan. Le'ec a ca' tuulu, p'aatül u ca'a ti jun tuul ilicoo' tun tu bajil,” cu t'an a Dioso,— cu t'an a Jesusu.\r\r—Ti baalo'o, ma' ca' ca' tuuloo' tu bajili. Jun tuul ilicoo' tu bajil. Le'ec a c'u' a lüc'cunbi u men a Dioso, ma' qui' u jüpbül u men cristiano,— cu t'an a Jesus ti'ijoo'o.\r\r—Wa baalo' ti yan, ¿c'u' ca'a u yadaj aj Moises ca' tz'abüc u ju'umil u yütan a mac ti'i u p'üticaloo' u bajil?— cu t'anoo' a fariseo u c'aba'oo' u na'at ti'i a Jesusu.\r\r—Chen u men top tzimine'ex, cha'be'ex ca' a p'üte'ex a wütane'ex u men aj Moisese. C'u' betiqui, tu cajeebe, ma' baalo' ti yani,— cu t'an a Jesus ti'ijoo'o.\r\r—Tan in wadic te'ex. Le'ec a winic ca' u p'ütü' u yütan ca' tun u cüxte ulaac' u yütana, chen tan u cüjtal. C'u' betiqui, wa ca' u yeelte ti cüjlaji u yütan etel ulaac'a, u paatal u p'ütic. Baalo' ilic etel ix ch'up a p'ütbiji. Mac ca' u ch'aa' ti'i u yütana, chen tan u cüjtal etel,— cu t'an a Jesusu.\r\rPues te'i. Le'ecoo' u yaj cambal a Jesusu, uchoo' u nuuc. —Wa baalo' ti yan ti'i a winic etel u yütana, mas qui' jumpul ma' u cüxtic u yütan a maca,— cu t'anoo' ti'i a Jesusu.\r\r—Ma' tulacaloo' a winic a jede'ec u paatal u c'ümoo' a t'an a wadaje'ex to. Jadi' mac a tz'abi ti'i ca' u c'ümü' abe'e, jadi' a patal u c'ümiqui,— cu t'an a Jesus ti'ijoo'o.\r\r—Yanoo' a winic u bel ti'ijoo' ti yanajoo' ti ma' yan biqui u yütan. Yanoo' ulaac' a winic a betabi ti'ijoo' u men cristiano ti ma' yan biqui u yütan. Yanoo' ulaac' tucaye' a ma' tu yütanoo' chen u men ma' u c'atoo'o, ti'i ca' paatacoo' u betic u meyaj a Dios tulacaloo' u yool. Le'ec mac patal u c'ümic a t'an abe'e, yan u c'ümic,— cu t'an a Jesus ti'ijoo'o.\r\rPues te'i. C'ochesaboo' a tz'ub etel a Jesus ti'i ca' u tz'aa' u c'ü' yoc'oloo' ti'i ca' u c'ajes a Dios yoc'oloo'. Le'ecoo' u yaj cambal a Jesusu, u tze'ectajoo' a tanoo' u c'ochesic a tz'ub u men ma' qui'oo' tu wich.\r\r—Cha'aj u taleloo' a tz'ub tin wetele. Ma' a c'üticoo' u wich. Le'ec boon tuul a walacoo' u tz'ocsiquen jabix ilic ti walacoo' u tz'ocsaj t'an a tz'ub ala'oo'o, le'ec a ocoloo' u ca'a tu cuenta a Dioso,— cu t'an a Jesus ti'ijoo' u yaj cambala.\r\rU tz'aj u c'ü' yoc'oloo' ca' tun joq'ui a Jesus te'i. Bini.\r\rPues te'i. C'ochi jun tuul a winic etel a Jesusu. —Maestro, top qui'ech. ¿C'u' a qui' ca' in bete' ti'i ca' in naalte a cuxtal a ma' yan q'uin u jobolo?— cu t'an a Jesusu.\r\r—¿C'u' ca'a tan a wadic ti qui'en? Jadi' yan jun tuul a qui'i, le'ec a Dioso. Wa cuchi a c'ati a c'ümü' a cuxtala, tz'oques a ley u tz'iibtaj aj Moisese,— cu t'an a Jesus ti'iji.\r\r—¿Biqui'il a tz'iiba'an ichil u ley aj Moises ca' in tz'oquese?— cu t'an ti'i a Jesusu. —Ma' beel ti quimsaj. Ma' beel ti cüjtal etel ca'ax macac. Ma' beel ti xuuch'. Ma' beel ti tzol etel tus.
meh-books2-6
meh
Una vez suscritos los Acuerdos, el Poder Legislativo contribuyó con su\nparte a la solución del conflicto. La Comisión de Concordia y Pacificación\n(COCOPA), como coadyuvante en el proceso de paz, se dio a la tarea\nde elaborar un texto que reflejara lo pactado en San Andrés Larráinzar,\nmismo que fue aceptado por el EZLN.\nLa iniciativa de la COCOPA es una manifestación del propósito común\nde lograr la paz y la reconciliación, así como el reconocimiento de la\nautonomía de los pueblos indígenas.\nComo Presidente de la República, estoy seguro que, hoy, la manera\nacertada de reiniciar el proceso de paz en Chiapas, es retomarla y\nconvertirla en una propuesta de reforma constitucional.\nEl gobierno federal está obligado a dar cumplimiento cabal a los\ncompromisos asumidos, así como a convocar, desde luego, a un diálogo\nplural, incluyente y constructivo en el que participen los pueblos y\ncomunidades indígenas, cuyo propósito central sea el establecimiento\nde las soluciones jurídicas que habrán de prevalecer, ahora sí, con la\njerarquía de normas constitucionales.\nHe empeñado mi palabra para que los pueblos indígenas se inserten\nplenamente en el Estado Mexicano, para garantizar que sean sujetos de\nsu propio desarrollo y tengan plena participación en las decisiones del\npaís.\nConvencido de ello y de la necesidad de lograr la paz en Chiapas, envío\ncomo iniciativa de reforma constitucional la propuesta formulada por\nla COCOPA. Al hacerlo, confirmo que el nuevo diálogo habla con la\nsinceridad del cumplimiento a la palabra dada. Habrá que señalar que\nese documento fue producto del consenso de los representantes, en\nesa Comisión, de todos los grupos parlamentarios que integraron la LVI\nlegislatura.\nEl principal objetivo de las reformas propuestas es desarrollar el\ncontenido constitucional respecto de los pueblos indígenas. Ellas se\ninscriben en el marco del nuevo derecho internacional en la materia -de\nla cual el Convenio 169 de la OIT ya mencionado es ejemplo destacado.\nLa iniciativa reconoce la libre determinación y la autonomía de los pueblos\nindígenas. Asimismo, prevé diversos mecanismos para garantizar que\nlos pueblos indígenas de México tengan acceso a las instancias de\n\nrepresentación política, a los recursos materiales, a la defensa jurídica, a\nla educación, así como a la protección de derechos compatibles con sus\nusos y costumbres y, en general, con su especificidad cultural.\nDeben destacarse las disposiciones de la propuesta que persiguen\nadecuar la estructura y circunscripciones electorales, con el propósito\nde facilitar la representación política de los pueblos indígenas.\nEntiendo que la propuesta de la COCOPA debe analizarse a la luz del\nprincipio básico sobre el que se sustenta todo Estado: la unidad nacional,\nmismo que fue frecuentemente reiterado en los Acuerdos de San Andrés\nLarráinzar.\nEn particular, debe subrayarse que la libre de-terminación y autonomía\nde los pueblos indígenas -reconocidas en la redacción propuesta\npara el párrafo segundo del artículo 4° constitucional-, se proponen\nsin menoscabo de la soberanía nacional y siempre dentro del marco\nconstitucional del Estado Mexicano.\nLa libre determinación no debe ser un elemento constitutivo para la\ncreación de un Estado dentro del Estado Mexicano. La Nación mexicana\ntiene una composición pluricultural, pero un solo Estado nacional\nsoberano: el Estado Mexicano. En este sentido, el principio propuesto de\nlibre determinación de los pueblos indígenas debe leerse en consonancia\ncon el contenido de los artículos 40 y 41 constitucionales, que establecen\nel carácter republicano, representativo y federal del Estado Mexicano y\nque señalan los Poderes supremos de nuestra Unión.\nIgualmente, debe aclararse que con la propuesta de fracción II del\nartículo 4°, no se pretende crear fueros indígenas especiales, toda vez\nque se prevé la convalidación de las resoluciones indígenas por las\nautoridades jurisdiccionales del Estado.\nAsimismo, en relación con los “territorios” de los pueblos indígenas a\nque hace referencia la fracción V del artículo 4°, debe precisarse que\nno constituyen jurisdicciones separadas del territorio nacional. En\nellos sigue vigente el principio del artículo 27 constitucional, según el\ncual la propiedad originaria de tierras y aguas en el territorio nacional\ncorresponde a la Nación. En consecuencia, el territorio de los pueblos\nindígenas de México no deja de ser el territorio de la Nación mexicana.
ncx-books2-51
ncx
Mexko Maseual altePeMe\nCochimís. La\nHuerta, Ensenada,\nBaja California.\nFotógrafo:\nFernando Rosales,\n2005.\nFototeca Nacho\nLópez, cdi.\ni’pan nechikol chanilisme keni yaxkayo; noyoujke moneki mamoyek\nmoito’tok i’pan inin tla’ikuiloli. ita ipatiujyo tlen tla’tolme nononkua\nkeni kaxtilan tla’tole uan mamokuitakan 157\nkANI MExkO NELI IxNELTILMIyAk ompa kanin yetok yolnechikol tla’tolistli\nI’pan se Mexko ixnextil miyakyo, uan yoltiachkauj tlayekan tlanauatilyotl,\ntinochten Mexko chanime kipiya tlen i’pan tlayekan tla’tol tlanautilolme\npampa tikpatlaske totlachiualol iyexpan uan i’pan yol nechikol chanili;\noksekinten keni ye’uan nononkua uan noyoujke kuali titla’tlaniske mauesyo\nojko kuali inuan timo chaniloske, inuan kualtsinyotl tlen kachi monextitok, tlen\ntimomachtiske ompa kani nononkua kinechokoua kualtsinyotl uan\ntotlane’neuilis. tlatlanilistli ika nakayo chipauak uan\nIn kaxtiulan tla’toanime kipiya tlen ixnextilistli tlen uala’tok ompa ue’ka\npampa kikauske in nexikolitalis nantli itokauj Europa. Ini’ke tlapatilolme\ntlen kipixtoke ipampa maseualme. moneki maki ololo’kan nochten\nOjko kuali motlaliske mamotla’tlanika nechikol chanime, kampa se’se tlakame\ntleka kualani uan a’mo kinpaktiya in uan kampa tiachlkauj kaltlayekanyome,\nmaseual tlane’neuilis nextilme, tlen ika kenin tlayekan tla’tol tlanautilolme\nkin itstoke ok kachi xantilme uan kachi ompa kampa tekitian kalten tlen san se\na’mo patiyoaunaime ken in ye’uan in iteko uan ojko a’ki’kes maseual\nhttp://www.cdi.gob.mx\n\nPueblos indígenas del México conteMPoráneo\nnochipa mamono’notsalo aki iuan\nI’pan se Mexko ixnextil miyakyo, tinochten nononkua ken teuan.\nMexko chanime kipiya tlen pampa A’mo kii’tosneki in mexikame\nmamoxe’xeloyoltokan ok nononkua\ntikpatlaske totlachiualol iyexpan\ntlamantli tlane’neuilis tlanextilme uan\noksekinten keni ye’uan nononkua uan ojko\nnechikol chanime, matik axilikan ken\nkuali inuan timo chaniloske, inuan\nkachi kuali timono’notsaske ika\ntimomachtiske ompa kani nononkua\nte’uantin.\ntotlane’neuilis. Inon moneki, tleka ipan in\ntlaltikpaktli ken axan nian a’mo\nmaseualme nian oksekin\naltepeme kipiya tlen motlatlaniske in mexkochanime yoltoke se’sejka ken\ntlen inexikol chiuas kema niya a’ki iuan oksekinte: tinochten tika’ki’ke yeye\na’mo ompa ipampa ichani’kal. Inon ’katepostlanauatiloni uan ye’yekatepostl\nkii’tosneki motemos ken moyek tlalis anauatiloni, tinochten tiyaue ipan\ninexikoli in tlen ompa ii’tek in altepeme ue’ueyi altepeme uan noyoujke nepa\n158 ken kikixpantiya aki ompa okseki in ue’ka tonantli; tinochten tikui’ke\nchanikauan uan miajka sa inon ik nechikol kalchi’chiualisme uan tinochti\nmono’notsa tlen san se in tlane’neuilis titlapaleuiliya i’pan tiachkauj\ntlanextil, noso in yaxkayo oksekinten yolnemilistli i’pan ka’akala’tli, i’pan\nmaseualten maseualme; noyoujke ueyi altepetl uan i’pan nantli. I’pa Inin\nkii’tosneki kiyektilanaske ken nautilyolchikaualistli kineki kachi kauli\nonechiktoke ika aki a’mo maseualme matimoyek ixmatika uan matik yek\nuan ojko ino’ke kuali mochiuas tlen yek itakan aki in oksekinten nononkua\nisepan nemilis. nechikol chanime uan tlane’neuilis\nIk nochi, mochten mexikame kipiya tlanextilme i’pan to nantli, kipiya tlen\ntlen tikin seliske, inon kii’tosneki, kachi pampa kin nextilis in oksekinten, uan\nkuali tikin seliske uan tikintlasotlaske noyoujke kipiya’ke tlen kin kuali\naki tla’toua’ke, tlane’neuoiliya uan tikmatiske tlen ye’uan in yaxkayo.\nmotlakentiya nononkua ken te’uan. Inon kii’tosneki matik yek\nNoyoujke miajkayotl kineki kachi nepa kuitlapan kauakan ken moita’ke aki\nyas kenik timoseliske: uan a’mo san a’mo maseualme uan ken iuan\ntlaluis nononkua moitalos, kachi kuali mochantitoke inuan maseualme tlen\nhttp://www.cdi.gob.mx\n\nMexko Maseual altePeMe\nnikan tonantlikayotl, yi kipiya se matikchi’chiuakan in Mexko tlen neli\ntsontli uan makuili poali xantil xiuitl: miakyo uan tlen kuali tiknektoke.\nkinteotla’tolmachtitoke, kinmachtitoke, Uan ojko timokueptaske kampa\nkinyankuik chiujtoke, kin sentlalitoke; yetok inon tlane’neuilistli “Nian kema\ninon kii’tosneki, kinextilitoke tlen se Mexko a’mo iuan touan”, kuali ikti\nye’uan in tlaneltokil yek kuali, ye’uan tlamii’toske mach a’mo san in\nokiyekne’neuilitoya kachi a’mo maseualme kuali ik mopaleuiske kema\nkiixmatiske san ika ye’uan. Axan maiuian moyek tlalikan\nyimatikmatikan nochten inemilistlayekanyotl, tomintekipanoli\ntimexkochanime kuali tipeuaske uan nechikolchanime tlen Mexko\ntikakiske uan tikmatiske keni kayotl, inochi nantli kuali ikmopaleuis\nmaseualme. Tikakiske in tla’tol i’pan ika intlaka tekipanolistli,\nse’sekni tonantli ken nechikolchanilistli uan tlane’neuilis\ntiachkaujtlayekan tlayanauatili uan tlanextili tlen kipiyake uan okin kauilike\ntomintekipanolistli uan tlane’neuilis in maseual altepeme tlen ompa kate\ntlanextil uan tisepan ipan to nantli.\nhttp://www.cdi.gob.mx
toj-books-5
toj
jastal wa xkani' pe me'y stojolil ja ta ka'tik kan ja'chuki'\nka'ata'awi'lex **ma** . Ja' yuj oj b'ob' kaltik ja stojolil oj ts'ijb'axuki'\nja'ch jastal iti': **ka'ata awi'lex** .\n\n3. ¿Jastal oj ts'ijb'axuk ja sat k'umal iti'?: ¿waxkilawa\nma wax kilawa ma wax kil awa ma wa *xkilawa* ?\n\nSb'a oj kiltik jastal wa xts'ijb'axi oj ka'tik ochuk ja yal *clítico*\n**to** sok oj kan ja'chuk wan **to** xkilawa. Jastal wa x-ilxi ay stojolil\nja jastal wa xkani' pe me'y stojolil ja ta ka'tik kan ja'chuki'\nwaxkilawa **to** cho mini ay sb'ejlal ja ta kalatik wax **to** xkilawatik.\nJa' yuj oj b'ob' kaltik ja stojolil oj ts'ijb'axuki' ja'ch jastal iti: **wa**\n**xkilawa** .\n#### 9. TUKTUKIL SJE'ULAB'IL\n\nSts'akatal ja yal *clítico* sb'a schab'il skujlayub'ili' wa x-ilxi ja\nb'a Tojol-ab'ali' ay jun chole sat k'umal lajan sok wa xts'ijb'axi\njune'ita, pe ja sb'ejlali' oj pilxuke'. Ye'nle' ja iti':\n\n**1. wa** sok **wa'n** ma **wan**\n\nJa toj sts'ijb'ajeli' jach' jastal iti': wa xyala pe mi xb'ob'\nts'ijb'axuk wax yala. Yujil ja chikan sb'ejlal ja ta kalatik\nwa'nb'i xyala.\n\nOj ts'ijb'axuk jastal iti': wa lajulyon pe mi' oj b'ob' ts'ijb'axuk\nwala julyon. Kalatik k'a wa'nb'i lajulyon ti' wa xchiknaji\nsb'ejlalal-a.\n\n32 Skujlayub'il Sts'ijb'ajel... INALI\n\nEjemplar gratuito, prohibida su venta.\n\n**2. oj**\n\nWa xts'ijb'axi oj awile' pe mi oj b'ob' ts'ijb'axuk oja wile'. Yuj\nja wa xchiknaji sb'ej ja ta kalatik ojb'i awile'.\n\n**3. ki'** ma **awi'** ma **yi'** ma **ki'tik** ma\n**ki'tikon** ma **awi'lex** ma **yi'le'**\nOj ts'ijb'axuk jastal iti' ka'ata awi' pe mi oj b'ob' ts'ijb'axuk\njastal iti': ka'atawi'. Yuj ja wani xchiknaji sb'ej ja ta kalatik:\nka'atab'i awi.\n\n**4. kab'i** ma **awab'i** ma **yab'i** ma **kab'tik** ma\n**kab'tikon** ma **awab'yex** ma **yab'ye'**\n\nJach' oj ts'ijb'axuk jastal iti': yala kab'i pe mi oj b'ob' ts'ijb'axuk\njastal iti': yalakab'i. Ja sat ts'ijb'anel iti' ye'n wa sje'a jastal\nsb'ejlal oj ts'ibaxuk: yalama kab'i.\n\n**5. jani** ma **oche** ma **ele** ma **k'e'e** ma **ko'e** ma **k'eni(e)**\nma **koni (e)** ma **ek'e**, **kani** ma **ta'ni** ma **k'ote**\n\nOj ts'ijb'axuk jastal iti' i'aj jani pe mi' oj b'ob' ts'ijb'axuk jastal iti'\ni'ajani. Yuj ja wani xchiknaji sb'ej ja ta kalatik: i'ajb'i jani.\n\n**6. kuj** ma **awuj** ma **yuj** ma **kujtik** ma\n**kujtikon** ma **awujilex** ma **yujile'**\n\nOj ts'ijb'axuk jastal iti' el kuj pe mi' oj b'ob' ts'ijb'axuk jastal\niti' elkuj yuj ja wani xchiknaji sb'ej ja ta kalatik: elb'i kuj.\n\n\nINALI\n\nEjemplar gratuito, prohibida su venta.\n\n\nTojol-ab'al 33\n\n**7. jb'aj** ma **ab'aj** ma **sb'aj** ma **jb'ajtik** ma\n**jb'ajtikon** ma **ab'ajex ma sb'aje'**\n\nOj ts'ijb'axuk jastal iti': nutsu ab'aj mi oj b'ob' ts'ijb'axuk jastal\niti': nutsab'aj. Yuj ja wani xchiknaji' sb'ej ja ta kalatik: nutsub'i\nab'aj.\n\n**8. jmok** ma **wamok** ma **sok** ma **jmoktik** ma\n**jmoktikon** ma **wamojex** ma **soke'**\n\nOj ts'ijb'axuk jastal iti': waj jmoktikon pe mi' oj b'ob' ts'ijb'axuk\njastal iti': wajmoktikon. Yuj ja wani xchiknaji' sb'ej ja ta kalatik:\nwajma jmoktikon.\n\n**9. waj** ma **och** ma **k'e'** ma **ch'ak** ma **la'**\n\nOj ts'ijb'axuk jastal iti': waj jipe' pe mi oj b'ob' ts'ijb'axuk jastal\niti': wajipe'. Yuj ja wani xchiknaji sb'ej ja ta kalatik: wajxa jipe'.\n\nOj ts'ijb'axuk jastal iti': och smane' pe mi oj b'ob' ts'ijb'axuk\njastal iti': ochsmane'. Yuj ja wani xchiknaji sb'ej ja ta kalatik:\nochto smane'.\n\nOj ts'ijb'axuk jastal iti': la' ili' pe mi oj b'ob' ts'ijb'axuk jastal\niti': la'ili' .Yuj ja wani xchiknaji sb'ej ja ta alxi la'xa ili'.\n\nOj ts'ijb'axuk jastal iti': k'e' stul schenek' pe mi' oj b'ob'\nts'ijb'axuk jastal iti': k'e'stul schenek'. Yuj ja wani xchiknaji\nsb'ej ja ta kalatik: k'e'ma stul schenek'.\n\n34 Skujlayub'il Sts'ijb'ajel... INALI\n\nEjemplar gratuito, prohibida su venta.\n\n**10. mi'** ma **mi** ma **mok**\n\nOj ts'ijb'axuk jastal iti': mi sk'ana, pe mi oj b'ob' ts'ijb'axuk\njastal iti': mis k'ana. Yuj ja wani xchiknaji sb'ej ja ta kalatik:\nmik'a sk'ana.\n\n**11. a'a** sok jun **nijkel**\n\nOj ts'ijb'axuk jastal iti': a' el t'unb'a pe mi oj b'ob' ts'ijb'axuk\njastal iti': a'el t'un b'a yuj ja wani xchiknaji sb'ej ja ta kalatik:\na'axa el t'unb'a.\n\nOj ts'ijb'axuk jastal iti': ya' ch'ab'anuk pe mi oj b'ob' ts'ijb'axuk\njastal iti': ya'ch'ab'anuk. Yuj ja wani xchiknaji sb'ej ja ta kalatik:\nya'b'i/ya'ab'i ch'ab'anuk.\n#### 10. JASTAL WA XTOJB'I JA YOK'EL JA JK'UMALTIKI'\n\nJa jastal wa x-ek' ja b'a jpensartik ja yajni wa lak'umanitiki'\nay stukil sok ja jastal wa x-el ja b'a jti'tiki'. Ja iti' ayni jujuntik\nek'ele' oj b'ob' sjom j-olomtik-a. Ja b'a Tojol-ab'ali' oj jts'ijb'atik\nja jastalni ja stojolil ja jk'umaltiki', pe oj talnaxuk oj chiknajuk\nsb'ejlal. K'ela ja jastal iti': oj jts'ijb'atik mito xjul ja winiki' pe\nmi oj jts'ijb'atik mito xjula winiki'; cho ja'chni oj jts'ijb'atik\nme'y swakax ja jtati' pe mi oj jts'ijb'atik me'y swakaxa jtati';\ncha jach'ni oj jts'ijb'atik mok ak'uluk pe mi' oj jts'ijb'atik moka\nk'uluk.\n\n\nINALI\n\nEjemplar gratuito, prohibida su venta.\n\n\nTojol-ab'al 35\n\nJasta aya, Jastal aya; axa; ayxa; jela jmojtiki', jel ja jmojtiki'.\n\nJa' chikan jas a'tel wan k'ulaxel ja'ch oj ts'ijb'axuk, chomajkil oj\nts'ijb'axuk ja jastal wa x-alxi ja najate', yuj ja juni' yujni wanxa\nch'ayel jun sat ts'ijb'anela.\n\nJa sje'ulab'il ma'ch junuk ja oj ts'ijb'axuk jastal iti' s- a'nima\nx-ab'xi yok'el jastal iti' x. La jk'eltik jujuntik sje'jel:\n\nOj ts'ijb'atik schich mi oj jts'ijb'atik xchich; oj jt'sjb'atik sxolob'\nmi oj jts'ijb'atik xolob'; oj ts'ijb'atik schonab'il mi oj jts'ijb'atik\nxchonab'il.\n#### 11. JA B'I'ILAL CHAB' YECHI'\n\nJa b'i'ilal jakel b'a chab' yechi' ay chab' tik'e: jujuntik sta'unejxa\nsb'aj sok jujuntik mito sta'unejuk sb'aj.\n\nJa b'i'ilal sta'unejxa sb'aji' ja yajni wa xts'ijb'axi'i' mixa oj pilxuk;\nja'xa b'a mito sta'unejuk sb'aji' oj pilxuk ja yajni xts'ijb'axi'i'.\n\nYuj ja ayni mi xna'xi ta oj pilxuk ma miyuk ja b'a sts'ijb'ajeli'\njel st'ilanil oj k'ulaxuk jastal iti': wa x-a'xi sb'ajuk jun winkil\nsb'a yoxil ma wa x-a'xi sb'ajuk sb'ajtanil winkil b'a jitsan.\n\nLa' jk'eltik: jastal sat k'umal **awute'** wa xna'atik mi oj pilxuk\nja b'a sts'ijb'ajeli' yuj ja yajni wa xb'ajantik sok chab' oxe'\njmojtiki' oj kaltik **kawute'tik** pe mi oj b'ob' kaltik **awu jte'tik** .\n\n36 Skujlayub'il Sts'ijb'ajel... INALI\n\nEjemplar gratuito, prohibida su venta.
spa-books-173
spa
Alimentación, aprovechamiento del medio ambiente e interculturalidad… 301\n\nenriquece las posibilidades de la tradición gastronómica regional. En ese sentido, debemos\nrecordar que la obtención y abasto de alimentos para los grupos humanos depende no sólo\nde la capacidad del medio ambiente de brindar una amplia biodiversidad de recursos sino\nde la producción de los mismos, la tecnología y la organización social que se mantenga y la\nideología que permea la relación naturaleza-hombre-sociedad-cultura en una dinámica de\nsustentabilidad ecológica. Bajo esa visión, los ñähñus como todo grupo étnico se han\ncaracterizado por el sentido cooperativo y comunal de su organización social y familiar, la\ncual no se puede comprender sin los elementos ideológicos que conciben a la naturaleza\ncomo una manifestación de los dioses: cada actividad relacionada con ella, en especial los\nciclos agrícolas y de la reproducción de animales y sus derivados, se relacionaba con la\npotencialidad de los recursos propios para la alimentación, por lo que se les rodeaba de\nactos propiciatorios a través de ceremonias y rituales sagrados como la petición de lluvias\nen los cerros sagrados, la bendición de las cosechas y la conservación en la milpa de las\nc’angando, (piedras verdes o san guaneros) fieles protectoras no sólo de la cosecha sino de\nla familia y celosas merecedoras de devoción. Estas acciones las celebraban con comida\ncolocando en una penca o plato de barro, frutas, tortillas, tamales y pulque, entre otras\n\ncosas.\n\n*L* *A* *F* *ERIA GASTRONÓMICA DEL* *V* *ALLE DEL* *M* *EZQUITAL EN* *S* *ANTIAGO DE*\n*A* *NAYA* *,* *H* *IDALGO*\n\nLos pobladores de Santiago de Anaya conciben al alimento de su entorno ecológico como\npropio del ser hñähñu, es decir, como un elemento que caracteriza a su cultura, como un\nejemplo del equilibrio e interacción que sus antepasados lograron con la naturaleza y les\nheredaron a través de un saber que conjunta el conocimiento de los ciclos de vida de plantas\ny animales, su aprovechamiento como estrategia de supervivencia y la libertad creativa para\nobtenerlos, explotarlos, cocinarlos y consumirlos. Por lo anterior, no es extraño que exista\nla necesidad de valorar, hacer visibles y rescatar sus comidas y bebidas. Esta necesidad de\npensar y reflexionar que lo natural es bueno, sano y antiguo es una noción colectiva de los\ngrupos hñähñus u otomíes de la zona, quienes a través de distintas iniciativas han intentado\npreservar y difundir su cultura, reforzando un sentido de intraculturalidad. Un ejemplo de\nello es la Feria Gastronómica del Valle del Mezquital propuesta por los habitantes del\nmunicipio de Santiago de Anaya, misma que comenzó como una muestra y concurso de\nplatillos desde 1978 (Peña 2003), y hoy se realiza anualmente durante el primer fin de\nsemana de abril, y a la que llegan a asistir más de mil participantes, principalmente mujeres,\nde diversas comunidades de origen étnico otomí. Este magno acontecimiento a través del\ntiempo ha sido retomado y promovido por el H. Ayuntamiento de Santiago de Anaya, el\nDIF municipal, el Consejo Estatal para la Cultura y las Artes y la Secretaría de Turismo del\nEstado de Hidalgo, que junto con los participantes consolidan la propuesta bajo un solo\npropósito, según las convocatorias anuales:\n\nPresentar la enorme riqueza cultural de la región a través del arte de cocinar alimentos con la\namplia variedad que ofrece la flora y la fauna de la zona, así como su fecundo aprovechamiento de\nlos recursos naturales por las comunidades hñähñus.\n\nEn ese sentido, las instituciones involucradas, los jurados y los participantes, la mayor\nde las veces de ascendencia hñähñu, definen cuales ingredientes o alimentos pueden\n\nINALI\n\nEjemplar gratuito, prohibida su venta.
all-books-16
all
que la población mexicana, en general, ha mantenido la falsa creencia de que cada pueblo indígena habla\nuna lengua que nunca ha experimentado ningún tipo de cambio. Un análisis de la historia social de nuestro\npaís permite identificar una relación absolutamente asimétrica entre la población dominante y la población\nhablante de las lenguas originarias del territorio nacional; es precisamente en torno a ello que la población\ndominante se refiere a la otra, de una manera sobregeneralizada, como *población indígena.* Además, esa\nmisma relación ha obstaculizado el conocimiento, y respectivos reconocimientos, de la gran diversidad\ncultural y lingüística existentes desde siempre en México.\n\nConsiderando tanto la dinámica social, histórica y contemporánea de la población mexicana, así como\nla diversidad cultural y lingüística nacional, es erróneo suponer que: a) los pueblos indígenas hablan lenguas\nque no se han adaptado con el paso de los años a nuevas condiciones de uso, como lo han hecho otras\nlenguas del mundo; y b) el habla de cada uno de los pueblos indígenas en la actualidad es homogénea al\ngrado de considerar que éstos hablan una única lengua. Además, diferentes estudios lingüísticos han demostrado que en el seno de varios de los pueblos indígenas son utilizadas, además del español, variantes\nlingüísticas tan diferenciadas que no es posible una comunicación fluida entre los hablantes de una y los\nde otra. Lo anterior debe quedar plenamente diferenciado de los casos de multilingüismo documentados\nen determinadas comunidades indígenas, en las que son empleadas lenguas pertenecientes a dos o más\npueblos indígenas (así ocurre, por ejemplo, en ciertas comunidades totonacas de la Sierra Norte de Puebla,\nen donde algunos de sus habitantes, además de su propia lengua, también hablan náhuatl).\n\nLas distintas variantes lingüísticas que han sido identificadas en torno al mismo pueblo indígena\nmuestran ciertamente una alta cercanía estructural entre sí, debido a su origen común en un pasado no\nmuy lejano. Sin embargo, en términos de la genealogía lingüística, la dialectología y la sociolingüística, se\ntrata de lenguas diferentes, respecto de las cuales no es posible que se produzca la mutua inteligibilidad\ndurante la interacción verbal espontánea de sus respectivos usuarios. En consecuencia, las expresiones *len-*\n*gua tepehua, lengua tzeltal,* entre otras, han designado tradicionalmente el habla de los respectivos pueblos\nindígenas sin reparar en la semejanza o diferencia entre sus formas de expresión regional, social, ni en sus\nmodificaciones perceptibles a lo largo del tiempo. Cabe mencionar que en la presente catalogación fueron\nconsiderados, preponderantemente, los aspectos territoriales y sociales de las diferencias lingüísticas a las\nque es posible acceder por vía de los hablantes nativos con que éstos cuentan en la actualidad; en cambio,\nno fue considerado en específico ningún factor de naturaleza temporal en este trabajo.\n\nPor lo tanto, la categoría **agrupación lingüística** se define en los términos de este *Catálogo* como el\nconjunto de variantes lingüísticas comprendidas bajo el nombre dado tradicionalmente a un pueblo indígena.\n\nRespecto de la aplicación de la categoría **agrupación lingüística**, en el presente *Catálogo* se procedió,\npor principio metodológico, de la siguiente manera: a) considerar **agrupación lingüística** y **lengua** como\ncategorías diferentes, no como sinónimas; b) relacionar cada uno de los pueblos indígenas con una y sólo una\nagrupación lingüística, no así con una lengua indígena; c) suponer que las agrupaciones lingüísticas con frecuencia se caracterizan por la diversidad de sus variantes lingüísticas y no por su imaginada homogeneidad;\ny d) considerar que sólo en los casos de una alta homogeneidad al interior de una agrupación lingüística ésta\npuede ser equivalente a una lengua indígena. El nombre que en este trabajo reciben las agrupaciones lingüísticas es el que por tradición ha venido usándose para designar al respectivo pueblo indígena; por ejemplo,\n*mixteco,* es el nombre de la agrupación lingüística correspondiente al pueblo indígena mixteco (en el *Catálogo*\n*de lenguas indígenas mexicanas: Cartografía contemporánea de sus asentamientos históricos* [ *Cartografía* INALI 2005],\ntal noción fue manejada como **nombre histórico** ; véase el apéndice 2 del apartado 9).\n\n**28 |** **catálogo de las lenguas indígenas nacionales**
ncx-books2-38
ncx
Mexko Maseual altePeMe\nIpan makuili tsontli xiuitl, naui pouali uan ome maseualme tlen yetoske\nipan makuili pouali mokuitoske ipan tlen achto tekiyotl uan a’mo\nkitlaniske itla’tlen, moyoltekipanoske ika tlen ye’ua kuali kichiuaske noso\nkuali kipapatlaske. uan ome pouali uan ma’tlaktli uan ome maseulame\naki’ke yetoke ipan makuili pouali, ye’uan kuali tekitiske uan kitlaniske se\nkitsini tlaxtlauili.\ntlane’neuilis ixnextikayo uan ipa in tlen ika kuali tekitiske uan ojko kipiya\nMexko yolchiualyo, ojko kuali tlen pampa yaske kitaske tlapa’tiyani aki\nmone’neuilis, mopaleuis uan a’mo kin kui’kuilis in tomin uan kin titlanis\nmokauas pampa kuali mopiyas keni se maki kouakan pa’tli. Ika inon in\nnantli iyaxkayo. maseual tlaxelolkaualonime a’mo kin\nkaua makipiyakan miyak tomin uan\nkENI MOITA kitlaxelol kaua ipan oksekinten\nTLAxOMOLkAuALONIME tlamantlime. 117\nOksekinten keni moi’toua maseual I’kuak tikixmati ini’ke tlamantlime\ntlaxelolkaualonime, kenin tlakame a’mo timomoujtiya. Ojko, ipan tlamachtilistli\nkuali a’si noso a’mo kuali yaue inuan i’kuak chiknaui chapintli naui tlen\nisiuauan, inuan ipiluan uan in koluan, iyaxkayo makuili pouali yetok ipan\nkanin kuali kin makaske itla’tlen nantli altepechanime ue’ka a’sitoke\ntlapaleuilistle, noso tlapa’tilistle tlen nepa kaxtoli xiuitl, a’mo kimate\nkitemaka in Mexko tiechkauj tlanauatil tlaixpoua, sempoali uan chikome\ntlayekanki, noyoujke kanin kitemakaske chapintli sempoali uan chikuase tlen\ntlamachtili uan tlapa’tile. Mamopiya makuili pouali yeto’ke maseualme\nkentsin tlamachtili uan niantlen noyoujke a’mo kimate tlaixpoua uan\ntlapa’tili, temo’siuiya ipan oksekinten tlai’kuiloua. ini’ke tlaixpoualisme tech\ntomin yoltekipanolisme uan maseual ixmachtiya mach ye’uan siuame aki’ke\nnechikolchanime: I’kuak tepoloua kachi a’mo kimate tlai’kuiloua uan\ntlamachtili a’mo kuali mochiuas itla’tlen tlaixpoua, ye’uan a’sitoke ompa se\ntekitl kani kuale teyek tlaxtlauiske, in pouali uan ma’tlaktli uan naui chapintli\nkokolistli kinkui’kuiliya chikaualistli ome pouali uan naui tlen iyaxkayo\nhttp://www.cdi.gob.mx\n\nPueblos indígenas del México conteMPoráneo\npouali ini’ke a’mo yaue\nIpan maseual nechikol altepeme\nkaltlamachtiloya. Ipan ueyi alteptl tlen\ntlen koneme uan kolme a’mo\nitoka Chihuahua se pouali uan\nkuali yek a’si kanin kin makaske\nma’tlaktli chapintli chiknaui tlen\nse tlamachtili uan se tlapa’tili iyaxkayo makuili pouali kate miyikten\nkeni oksekinten nechikolchanime. maseual koneme aki’ke a’mo yaue\nkaltlamachtiloyan uan noyoujke ipan\nueyi altepeuj tlen itoka Chiaujpa yetoke\nmakuili pouali. Ipan inin tlane’neuilistli kaxtole uan naui chapintli chiknaui tlen\ntlen a’mo yek tlanankilisme uan a’mo iyaxkayo makuili pouali, uan nepa ueyi\nsani’nijkime ipan miyikten ue’ueyi altepetl itoka Quintana Roo san kentsin\naltepeme. Ipan ueyi altepetl itoka koneme a’mo yaue kaltlamachtiloyan\nGuerrero kanin a’mo onka ye’uan a’sitoke san chikuase chapintli\ntlaixpoualistli uan tlai’kuilolistli inuan chiknaui tlen iyaxkayo makuili pouali.\nmaseualme, ye’ a’sitok nepa ome pouali San ika tiki’taske aki’ke yi ue’ueyi\nuan ma’tlaktli uan se chapintli uan se tlakame ipa inin ueyi altepetl noyoujke\n118 tlen iyaxkayo makuil pouali, uan ompa miyikten a’mo ya’toke ipan\nipan ueyi altpetl tlen itoka Chihuahua kaltlamachtiloyan: sempoali uan\nompa ye a’sitok ome pouali uan makuili chapintli chikueyi tlen iyaxkayo\nchikome chapintli uan chiknaui tlen makuili pouali ipan nochi tonantli uan\niyaxkayo makuili pouali, sanijki ipan ome pouali uan makuili chapintli naui\nueyi altepetl tlen itoka Quintana Roo tlen iyaxkayo makuili pouali ipan ueyi\nompa ye a’sitok san kaxtoli uan se altepetl itoka Guerrero, ome pouali\nchapintli chikueyi tlen iyaxkayo makuili chapintli chikueyi ipan ueyi altepetl\npouali. itoka Chihuahua, uan tikita ipan ueyi\nAki’ke kate yaue kaltlamachtiloya altepetl itoka Quintana Roo san\nuan oksekinten maseualme aki’ke ma’tlaktli uan yeyi chapintli chikome\nnoyoujke kachi miyikte a’mo kuali tlen iyaxkayo makuili pouali.\nya’teua: ojko maseual nechikol Okse tlamantli tlen noyoujke tech\naltpepeme aki’ke yetoke ipan chilkuase ixnextiliya maseual tlaxelol italistli ye\nuan ma’tlaktli uan naui xiuitl, ye’uan ino’ke aki’ke a’mo momachti’toke, ojko\na’sitoke ipan ma’tlaktli uan ome matiki’toka ye tlen iyaxkayo makuili\nchapintli chikuayi tlen iyaxkayo makuili pouali koneme keni a’mo kachi kuali\nhttp://www.cdi.gob.mx\n\nMexko Maseual altePeMe\nnAui nAkAstsAkuAlonime 7. mAkuili nAui nAkAstsAkuAloni. mAseuAl\ntekAlchAnime Aki’ke A’mo kixmAti tlAixpouA tlen kipiyA kAxtole uAn ipAn\nA’si yeyi pouAli uAn nAui xiuitl, mAkuili tsontli – mAkuili tsontli uAn\nmAkuili xiuitl, mexko\nPoblación analfabeta 15 a 64 años\n2000 % 2005 %\nNacional 4 392 339 7.6 3 968 172 6.3\nIndígena 1 351 897 23.9 1 220 511 21.6\nHombres 458 726 16.8 426 307 15.7\nMujeres 893 171 30.6 794 204 27.1\nFuente: cdi / Pnud. Sistema de Indicadores sobre la Población Indígena de México, con base en inegi, xii Censo General\nde Población y Vivienda, México, 2000, y ii Conteo Nacional de Población, México, 2005.\ntle’kotoke noso ue’ka a’sitoke ipan in tla’tlakol, kema niya itla’tlakol\ntlamachtil keni matikin itaka ipa in noyoujke in tiechkaujtlanauatiyanime:\nxiujyo uan in iskaltilyo keni kachi kuali ye ki’toua mach mamoiknoilkauaka\na’sitaske kani in achto tlamachtilyo. tleka maseual tla’toua uan 119\nSan ika matiyek itaka keni mochanti’toke nepa ue’ka kani nantli\nTsapotekatl nechikol altepetl aki yetok a’mo yek a’sis, in maseual ka’kala’me\nipan altepetl Guelatao ika’kala a’mo kiselitoke itla’tlen tlamachtil\ntochantlakatl Benito Juárez ompa ueyi tlapaleuilistli noso tlamachtil\naltepetl Uaxpa, ye yetok inauak makuili\nnechikol altepeme kani neli kimate in nAui nAkAstsAkuAlonime 8. chikuAse nAui\nkoneme uan tikin itstoke ipan nochi nAkAstsAkuAloni. mAseuAl tekAltlApouAloni\ntonantli, inon ki’tosneki mach a’mo Aki’ke momAchtiyA uAn kipiyA chikuAsen\nipan nochin maseual ka’kala’me A’sitoke mA’tlAktle uAn nAui xiuitl, mexko,\nxolalme yetok in mokauilistli noso mAkuili tsontli uAn mAkuili xiuitl\ntlai’kuilolistli noso tlapoualistli.\nAsistencia escolar de 6 a 14 años\nIni’ke tlamantlime tech nextiliya se\nTotal %\ntlane’neuilistli tlen kachi moneki\nNacional 18 201 308 94.7\nmamoyekno’notsa mamoyek i’to.\nIndígena 2 049 611 91.5\nAki’ke maseulame a’mo\nFuente: cdi / Pnud. Sistema de Indicadores sobre la Población Indígena de\nmomachti’toke a’mo nochipa in México, con base en inegi, ii Conteo Nacional de Población, México, 2005.\nhttp://www.cdi.gob.mx
nhm-books2-7
nhm
AMATLANAHUATILI TLAHTOLI\ncatlia ihqui tlamantli, tlayeyecoli, amatlanequilmeh ihuan ca-\nnin tlalpan huelis quinmactiliseh maquitequihuican tepostli\naltepechanehque.\nTlen 11 Tlanahuatihcayotl. Nochi tlacameh intechpohui\nhuelis calaquiseh ipan Totlanantzin, ipanquisaseh, nemiseh\ninahuactipah, mochanpatlaseh, ihuan amo monequis amatla-\ncuiloli, amatlapanoli, amatlamanahuili noso sequinoc tlamantli\namatlanequilmeh. Inin tlapechpohuili tlatzquitos ipan tetlatza-\ncuiltiani tequihua itlanahuatil, tlen queman oncas tlatemicti-\nlistli noso tlahtlacoli, itlanahuatil tequihua tequichihuani, tlen\nqueman amo nochi nesis ipan tlanahuatili tlen sehcanoh yohuih,\ntlen sehcanoh hualahuih ihuan nochi icualnemilis Totlalnantzin,\nnoso axcualtlacameh sehcanoc ehuanih tlen chantih totlalpan.\nTlen 12 Tlanahuatihcayotl. Ipan Nochi Mexihco Tlaltla-\nnahuatiloyan amo tlaltemactiliseh pilcayotl ihuan huecauh tla-\ncamecayotl, ihuan amo ipatih elis tlen sehcanoc tlali hualah\npilcayotl ihuan tlacamecayotl tlanahuatili.\nTlen 13 Tlanahuatihcayotl. Amo acah huelis quiixpanti-\nseh ica iyohtzih tlanahuatilmeh noso tlasencahuali caltequichi-\nhuaneh. Amo acah tlacatl noso tlanechicolistli huelis mopialis\ntlasenmanahuilistli, ihuan amo huelis quiselis miac tlaxtlahui-\nlis san tlen itechpohui altepetequitl ihuan tlen moihtohua ipan\ntlahtol tlanahuatili. Mocahua tlasenmanahuilistli tlen yaoyotl\nihuicpa tlen tlahtlacoli ihuan tlaixpanihuilistli ipan yaoteca-\nyotl; amo ipampa inon in caltequichihuaneh yaotecayotl amo\nhuelis quiaxiltiseh tlahtoli ipan sequinoc tlacameh tlen amo\ntlatzquitoqueh ipan yaotecayotl. Queman se tlahtlacoli noso\naxtlatlepanitali yaotecayotl ipan motlalis se masehuali, quiix-\nmatis cuesoli altepeco tequihua tlen itechpohui.\nTlen 14 Tlanahuatihcayotl. Amo tlen tlahtol tlanahuatili\nhuelis quicuilis tlen panohca tlahtoli tlen ica quitlahtlacahuis\nacahya.\nAmo acah huelis quicotoniliseh tlamaquixticayotl noso tlen\niaxcayo, itlapialis ihuan tlen itechpohui, san queman quiasis\ntlahtolmatilistli tlen hualah ipan caltlanahuatilmeh achtohui\nmoixtlaliseh, tlen campa motlepanitas nochi tlen moihtohua\nipan tlahtolchihualistli ihuan tlen moihtohua ipan Tlahtol\n\nTLAMANAHUILISTLI TLEN NOCHI TLACAMEH\ntlanahuatilmeh tlen achtohui ixnesqui tlen queman inin tla-\nmantli.\nIpan tlahtolmatilistli tlen tlatemictili amo acah huelis quiixca-\nhuilis, san ipampa seha ixnesi tlahtoli, ihuan ipampa miac tlahtoli\nipan mochihua, tlatzacuiltilistli tlen amo ixnesi ipan tlahtol tlana-\nhuatili tlen iixcahuil tlahtlacoli tlen nican moihtohua.\nIpan tlahtolmatilistli tlen altepechantli, in mosentlatzacuil-\ntilistli mochihuas quen mihtotihua ipan tlahcuiloli noso tlaye-\nyecolistli tlen tlahtol tlanahuatili ihuan tla polihui inin ipan\nmotlalis tlahtolpehualtilistli tlen tlatechpohuili.\nTlen 15 Tlanahuatihcayotl. Amo oncah tlatemactilistli tlen ica\nmochihuas amatlacuiloli ihuicpa quinmalahcahuaseh tlen tlahtol\ntlatlacahuianeh, ihuan no ihqui amo ihuicpa tlen nochi tonal tla-\ntlacahuianeh tlen hualahuih seyoc tlali campa quichihque tlatlaca-\nhuili, amo tohuenyo mochihuaseh, ihuan no ihqui amatlahcuilo-\nli noso amatlahtoli campa ixnesis mopatlas tlanelchihualistli\nihuan taltechpohuilistli tlen moixtlalia ipan Amatlanahuatili\nihuicpa in tlacatl ihuan altepetlacatl.\nTlen 16 Tlanahuatihcayotl. Ayac huelis quicualaniseh itla-\ncayotipa, itlaixmatcahua, ichantla, amatinimeh noso tlen tla-\npihpia tla amo onca se tlahcuiloli tlen quinahuatihtos se tlana-\nhuatihquetl tlen quinamiqui, iuan quiihtos tlen tlahtlacoyotl ica\nquitlatsintoquiliah.\nNochi masehualmeh quipia intechpihulistli maqui pihpiya-\nca intocayitl, quiasis, quiyecyencahuas iuan quiixpolos nom-\npa, iuan nohquia quiihtos amo quinequi, tla ihquino quiihtos\ntlanahuatili, tlen quiihtos quema amo huelis mochihuas iuan\nihquina quiihtos quenicatsa motlatis nompa tlahtlahpixquetl,\niuan quitlalis ica seguridad nacional, iuan ihquina quiihtos\norden público, seguridad iuan tlapahtili públicas onhquia tlen\nsequinoc intocayitl.\nAmo huelis quiquixtiliseh amatlatsahtilistli tla amo quiihtos\ntlen melahuac tlanahuatihquetl tlen poder judicial iuan tla\namo oncas anque quitelhuiya noso quiihtohua se amatlana-\nhuatili mochia se tletelhuihcayotl, iuan quiihtos quenihqui\nquitlatsacuilseh itlacayotipa iuan oncas tlahtoltlaixnextili cam-\npa moinhtos quenihqui panotos tlen quitlahtlacolhuiya iuan\n\nAMATLANAHUATILI TLAHTOLI\nmonextis tla nehlia anque quitlahtlacoltia nehlia quichihtos\ntlahtlacoyotl.\nTequihueh tlen qui nechicos tlanahuatil amatl canih qui\nihtoua aquin qui itsquiseh, qui uicas nopa tlahtlacolchihquetl\niixpa tlanahuatihquetl tlen tetlatsacuiltía, nimantsi uan ya mo\nnechicos iixpah. Tlah amo qui chihuas ihquino qui tlatsacuilti-\nseh san queh eltoc pan tlanahuatilamatl.\nAquin ueli tlacatl ueli qui itsquisqui se tlahtlacolchihquetl tla qui\nita tlahtlacolchihua que tlah quemah sanoc qui chihtoc, uan qui ui-\ncas iixpah se tlanahuatihquetl tlen itstoc echca, iuan niya, nimantsi\nqui uicas iixpa tlanahuatihquetl canih on mo tlateilhuiyah. Uan ni-\nmantsi qui ihcuiloseh nochi san quemah qui itsquihqueh.\nSan quemah nimantsi mo nequi, quemah onca se ueyi tlahtla-\ncoli quehaínoh qui ihtoua amatlanahuatili iuan quemah qui\nmahuilia mamo chololti uan ihquinoh ax ma qui tlatsacuilti-\ncah, nopa elis san quemah amo ueli qui uicaseh iixpan tlana-\nhuatihquel tlen te tlatsacuiltia pampa cahuitl, canih itstoqueh\nque tlah san queh tla eheltoc, uahca tequíhueh Tekiueh kanih\non mo tlateiljuiyah mo nequi, ica ya ipampa, tlanahuatis qui\nitsquiseh, tlen qui ihtoua tlanahuatihqueamatl ipan mo tlacxi-\nlis uan qui ihtos quenihqui qui pehualti nochi tlanahuatilis.\nQuemah qui itah acahya tlahtlacolchihua que tlah quema\nmo nequi nimantsi qui itsquiseh, tequieuh tlen te tlatsacuil-\ntia tlen qui selis amatla tlen qui tsactoqueh monequi nimantsi\nquiihtos tlah achiyoc qui tsactoseh que tlah tlah qui macahua-\nseh masqueh ayocmo qui sencahuaseh amatlanahuatili.\nTequihueh tlen tetlatsacuiltia, tlah qui tlahtlanis Tekiueh\nkanih on mo tlateiljuíyah iuan tla eli quemah mo sehcotilíah\ntlacameh tlahtlacolchihuaseh, uelis qui calaquiseh pan se cali\nse tlacatl, canih qui ihcuiloseh quenihcatsah nopa cali uan\nquesqui tonali tlen qui ihtoua amatlanahuatili, amo ueli pano\nomesempoualih tonali, san tlah quehaínoh mo nequi uan cuali\nquisas itlatehtemolistli, quin mocuitlahuiseh sequinoc tlaca-\nmeh que tlah tlahquía tlen amatlanahuatili qui mocuitlahuia,\nque tlah quemah ueli choloua aquih tlahtlacolchihtoc tlah qui\nixpanotoc amatlanahuatili. Ni tonali ueli mo ompahuiya, san\nquemah Tekiueh kanih on mo tlateiljuíyah qui ixpantis nohah
mxp-ebible-MT12_5_1
mxp
¿Jøts nɨgɨdiba̱a̱tnɨm meets ja kutujk xꞌejxnɨ midi ja Moisés yja̱a̱y, midi wa̱mp jøts ku teetyøjk kaꞌ pyooꞌkxtɨ jap tsa̱ptøjkjøtpy ku pooꞌkxɨn xøøw, jøts nɨkaꞌats ja pyøkyɨ?\r\rØts wa̱mp jøts ku ja jaduꞌuk jawaanɨ møj, nɨkaꞌap tsa̱ptøjk yjaꞌ jadeꞌen.\r\rKaꞌ meets yø xnɨmadøy pønɨ sa̱ døꞌøn yø tjatijy ya̱ꞌa̱t Dios kyajpxy ku ja Dios Teety wya̱a̱ñ: “Jaꞌ ø ndsøjkpy jøts xmøøtꞌa̱ttɨt ja paꞌayoꞌowɨn ja ayoꞌejxɨn, jøts neꞌegɨ kidi xyikꞌooktɨ yø jɨyujk yø tsaka̱a̱ midi jaty myojxtɨp.” Kuk yꞌijty xja̱ꞌgyukɨdɨt, kaꞌabɨk mmɨguꞌuk yꞌijty xpøkyꞌejxtɨt øy ja ti pøky tjagatundɨ.\r\rNgudanaapy øts ja na̱xwiiꞌñɨt ja̱a̱ꞌy jøts øts wa̱mp ti pa̱a̱tꞌa̱jtɨp kapa̱a̱tꞌa̱jtɨp yiktuꞌunt ku pooꞌkxɨn xøøw.\r\rXjats ja nwɨndsønꞌa̱jtɨm Jesús jam chøøꞌñ jøts ja ojts ñijkxy, tyøjkɨyɨɨꞌñ jam tsa̱ptøjkjotp\r\rma̱ wyɨnaty jam tuꞌuk ja ja̱a̱ꞌy midi ja kyøꞌ jadiꞌiñɨ tøtsnɨp tuktama̱jñ; jøts kumɨ øy ɨdøꞌøn ja tyimyꞌɨxa̱ꞌa̱dɨ ti ja yjadyimyꞌuktanɨꞌøønɨdɨp ja nwɨndsønꞌa̱jtɨm Jesús, jøts ja tyiktøødøø tꞌamɨdoodøø ñadyijyɨ:\r\r―¿Kutujk yøꞌ ku pama̱a̱ꞌy ja̱a̱ꞌy nyiktsojkɨn ku pooꞌkxɨn xøøw, u kaꞌ?\r\rJøts ja nwɨndsønꞌa̱jtɨm Jesús ja ojts tꞌadsøy, yɨdeꞌen ja tnɨma̱a̱y:\r\r―¿Wan meets ja mborreek ndejɨn jadiꞌiñɨ xmajtstuꞌutt ku ja wyɨnaty tø kyunaxy jap jutjøtpy ya̱m pooꞌkxɨn xøøw? Pø kuwa̱nɨxɨ ja xnɨnøjkxtɨt jøts ja xꞌatsjuuttɨt.\r\r¿Ti sa̱ts ja jɨyujk jadeꞌen yja̱a̱kyikjotmayꞌaty, jøts ja ja̱a̱ꞌy jadiꞌiñɨ yikmajtstuꞌutt? ¡Pø kaꞌaxɨ, pø ja̱a̱ꞌyxɨ jaꞌ! Pa̱a̱tꞌa̱jtɨp nꞌødyuꞌunɨn øy pøn ku pooꞌkxɨn xøøw.\r\rXjats ja yiknɨma̱a̱y midi ja kyøꞌ wyɨnaty tøtsp:\r\r―Xa̱jtøw.\r\rJøts ku døꞌøn ja ojts xya̱jtɨy, tyimyøkpøjk ja kyøꞌ jaꞌ, nayɨdeꞌen ja tyimyja̱ꞌwɨyɨɨꞌñ sa̱m ja yjaduꞌukpɨ køꞌ midi møk.\r\rWɨnets ja fariseotøjk wya̱ꞌkpɨdsømdøø, jøts ja tkajpxyꞌa̱jtpɨnɨbøjkɨdøø sudso ja tjadyimyꞌukyikꞌooktɨt ja nwɨndsønꞌa̱jtɨm Jesús.\r\rKuts ja nwɨndsønꞌa̱jtɨm Jesús ja tnɨja̱ꞌwɨyɨɨꞌñ, wɨnets ja jam ojts choꞌonɨ jøts mayja̱a̱ꞌy ja ojts pyadsøøñɨ. Yikmøkpøjkijxpy ɨdøꞌøn ja pama̱a̱ꞌy jaꞌ,\r\rjøts ja yikxon ttukmadøy jøts ja kaꞌap ñɨmadya̱ꞌa̱gɨdɨt pønɨ pøn ɨdøꞌøn jaꞌ.\r\rJadeꞌenꞌampy ɨdøꞌøn ja jadeꞌen yjaty, jøts ja jadeꞌen kaꞌpxy tyimyja̱tt sa̱ wya̱a̱ñ Dios kyugajpxy midi Isaíasꞌa̱jtp, ku ja yɨdeꞌen wya̱a̱ñ:\r\rYøꞌ øts ɨdøꞌøn tø nꞌaꞌejxɨ, øts yøꞌ ndumbɨ,\r\ryøꞌ ø ndsøjkpy jøts yøꞌ ø ndajotkujkꞌajtpy.\r\rNmoꞌop øts yøꞌ ja nmøkꞌa̱jtɨn ja nꞌEspíritu Santo,\r\rjøts øts yø xnɨga̱jpxɨt ja ndɨyꞌa̱jtɨn o ma̱ga̱jp.\r\rKaꞌap yø cheekt, kaꞌap yø wyopt, kaꞌap yø ya̱ꞌa̱xt yjokt, nɨdukꞌa̱a̱wɨn yø kyayikmadoꞌot ja yꞌa̱a̱w yꞌayuujk ja nøøꞌa̱jy tuuꞌa̱jy.\r\rKaꞌap yø øy pøn nugo tyimdyaꞌooꞌkpety,\r\rkaꞌap yø nugo tukmajada̱ꞌa̱k tyimyajada̱ꞌa̱ky øy pøn ma̱ba̱a̱t tyimyjatundɨgøy,\r\rkunɨm yø yikxon tpɨkta̱ꞌa̱kt ja kyutujk ja tyɨyꞌa̱jtɨn.\r\rJøts yø ødyimbyønga̱jpɨ yꞌajotꞌa̱ttɨt.\r\rXjats ja nwɨndsønꞌa̱jtɨm Jesús ojts yiktanɨnijkxy tuꞌuk ja ja̱a̱ꞌy midi wɨna̱p midi uum, jøts tø mɨkuꞌ ja wyɨnaty tyatøkɨyɨ. Ojts ja tyikmøkpɨjky jøts ja ja̱a̱ꞌy wyɨnꞌejxwaꞌkxy jøts ja yꞌawijy jadɨgojk.\r\rJøts ɨdøꞌøn ja ja̱a̱ꞌy ja ñɨgyuma̱a̱p tyimyja̱ꞌwɨdøø, yɨdeꞌen ja ojts wya̱ꞌa̱ndɨ:\r\r―¿Ti ya̱ꞌa̱t ndejɨn, ja rey David yꞌa̱pɨp?\r\rXjats ja fariseotøjktɨ jaꞌayɨ ja ojts jadeꞌen tnɨmyadowdɨ, xjats ja wya̱ndøø:\r\r―Jadeꞌenꞌampy ya̱ꞌa̱t ja̱a̱ꞌy tyikpɨdsimy yø mɨkuꞌ kumɨ ja møj mɨkuꞌ myøkꞌa̱jtɨn yø yiktuujnɨp, jøts yø ttuktabɨdsimy ja myɨmɨkuꞌ, yøꞌøts yø wyɨndsønꞌa̱jtɨp.\r\rWa̱ꞌa̱ts ja nwɨndsønꞌa̱jtɨm Jesús ja tnɨja̱wɨ sa̱ jaty ja wyɨnaty wyɨnmaydɨ, jøts ja tnɨma̱a̱y:\r\r―Nɨmidiꞌibɨ kutujk køꞌømyɨ ñamyɨdsepꞌatyɨ, kuts ja cheptundɨ ja xem ya̱m jadiꞌiñɨts ja ña̱nkyudɨgøyɨdɨ; u ku ka̱jp u ku ja̱a̱ꞌy tukmɨguꞌuk ñamyɨdsepikyɨdɨ jøts ñawyaꞌkxyɨdɨ, kaꞌap ja yikjøpꞌijxyꞌaty jøts ja jeky ña̱nkchøønɨyɨdɨt.\r\rJøts nayɨdeꞌen yjaty ku ja møj mɨkuꞌ tyikpɨdsimy ja myɨmɨkuꞌ, tøts ɨdøꞌøn ñamyayɨ ñawya̱ꞌkxnɨyɨ; ¿sudsoꞌampyts ja jadeꞌen yꞌett ja myøkꞌa̱jtɨn?\r\rPø jadeꞌenxɨ mee mwa̱ꞌa̱ñ jøts ku øts jadeꞌenꞌampy ja mɨkuꞌ nyikpɨdsimy ku øts ja møj mɨkuꞌ myøkꞌa̱jtɨn nyiktuujnɨyɨ; pønɨ janch jadeꞌents, ¿pønts meets ja mmɨguꞌuk ja myøkꞌa̱jtɨn yiktuujnɨp ku ja mɨkuꞌ ja nayɨdeꞌen tyikpɨdsømdɨ? Jaꞌaxɨ mee mnɨꞌøøꞌnɨyɨdɨp jøts ku nugo jadeꞌen nugo mjadyimgya̱jpxɨgøydɨ.\r\rKuts øts, jadeꞌenꞌampy øts ja mɨkuꞌ nyikpɨdsimy ku øts ja Dios myøkꞌa̱jtɨn nyiktuujnɨyɨ, jadeꞌents meets ɨdøꞌøn yø xja̱ꞌgyukɨt jøts ku Dios ja kyutujk tø mdanɨja̱ꞌa̱dyɨdɨ midi ja tyanɨtanaapy yja̱a̱ꞌy.\r\r’¿Pønts øy nugo tyimyꞌuknɨdøjkɨp ja ja̱a̱ꞌy jap tyøjkjøtpy midi janch kamaabyɨm, øy ja pøn tyimyjapøjkxɨwya̱jnɨ ja pyɨkta̱ꞌa̱ky? Jawyeenxɨ ja yikøwøønt yikpakwøønt, wɨnetnɨmts ja yikpøjkøjxɨt ja pyɨkta̱ꞌa̱ky, pø tøxɨ øts nayɨdeꞌen ja mɨkuꞌ yjaꞌ nmɨmajada̱ꞌa̱ky.\r\r’Pøn ø xkabudøjkɨp, jaꞌ øts ɨdøꞌøn xmɨdsepwa̱mp; jøts ku øts pøn ti møøt njapøkmukwa̱ꞌa̱ñ, jøts ja jɨnaxy tpøkwaꞌkxy.\r\r’Paty meets ɨdøꞌøn nnøjmɨ, jøts ku øy tyimyjapønɨ yikmaaꞌkxkøjxp jaꞌ pyøky, pønɨ ti jaty pøn tyumpy kyajpxpy; kuts pøn tkaꞌukꞌømyɨga̱jpxt ja Espíritu Santo, nɨwɨndem ja mɨba̱a̱t kyayikpojkpɨmeeꞌkxy.\r\rJøts øy øts pøn xjagaꞌømyɨgajxpy, ja̱a̱kyikpojkpɨmaaꞌkxp jaꞌ; jøts jaꞌ pøn tkaꞌømyɨga̱jpxp ja Espíritu Santo, kaꞌap ja mɨba̱a̱t yikpojkpɨmeeꞌkxy ya̱ na̱xwiiñ, jøts øy tyimyjama̱dsoꞌjɨ.\r\r’Ku kipy yꞌøyɨ, nayɨdeꞌen ja øy tyøøm tyikwɨngaxɨꞌɨky; jøts midi kaꞌøy, nayɨdeꞌents tyøøm ja tyikwɨngaxɨꞌɨky kaꞌøy. Ja tyøømts ja kipy yiktaꞌejxka̱jp pønɨ sa̱ øy kaꞌøy tyøømɨ.\r\r¡Meets wɨnꞌøøꞌmbɨdɨ! ¿Sudso mee mꞌøgya̱jpxt jøts kaꞌats mꞌøyja̱a̱ꞌyɨdɨ? Jøts pønɨ sa̱ yꞌa̱waꞌkxy yø a̱a̱w, tum jamts yø chøøñ midi jam ujts abøkɨ yikmøøtꞌa̱jtp jam a̱mjotp.\r\rPøn øy ja̱a̱ꞌy, jadeꞌenꞌampy ja tyikpɨdsimy ja øgyajpxy ja øwyɨnma̱a̱ꞌñ, kumɨ tumꞌøwyɨnma̱a̱ꞌñ ja yjagyejpy jam yꞌa̱m yjotp; jøts ɨdøꞌøn kaꞌøyja̱a̱ꞌmyɨdɨ jadeꞌenꞌampy tkayikpɨdsimy ja øwyɨnma̱a̱ꞌñ, kumɨ tum ja kaꞌøybɨ ja jam myøøtꞌajtpy yꞌa̱m yjotp.\r\rØtsts mee nnɨmaapy jøts ku wyɨnaty ja tɨɨdyuꞌunɨn ñaxy, jaꞌabɨ xøøwts tukɨꞌɨyɨ yikøya̱jkøxt ja øgyajpxy ja kaꞌøgyajpxy pønɨ sa̱ pønjabøn tø wya̱ꞌa̱ñ.\r\rPønɨ sa̱ ja mꞌayuujk pønɨ sa̱ ja mwɨnma̱a̱ꞌñ, nayɨdeꞌents myiktɨɨdyuꞌundɨt, nay jaꞌ myiktapøkyꞌejxtɨp, nay jaꞌats mgayiktapøkyꞌejxtɨp.\r\rWɨnets ja nwɨndsønꞌa̱jtɨm Jesús ja fariseotøjk ñɨma̱a̱jyøø møøt ja ka̱jpxwejpɨtøjktɨ:\r\r―Wɨndsøn, jaꞌ øø nꞌejxwampy jøts øøts xukꞌext tuꞌugɨn ja mɨla̱grɨꞌa̱jtɨn, pønɨ janch ku mjanchdiosuꞌngɨ:\r\rXjats ja nwɨndsønꞌa̱jtɨm Jesús ja tꞌadsøøy:\r\r―Jaꞌ ɨdøꞌøn ja mɨla̱grɨꞌa̱jtɨn amɨdoodɨp pøn kawɨndɨyja̱a̱ꞌyꞌa̱jttɨp; kaꞌats ti mɨla̱grɨꞌa̱jtɨn yꞌukyiktukꞌejxnɨdɨt, wan jaꞌayɨ sa̱ yja̱jty kyubejty ja Jonás ja Dios kyugajpxy.\r\rNayɨdeꞌen ja Jonás yꞌijty tɨgøøk xøøw tɨgøøk tsuu jam a̱jkx yjotp jøts pyɨdsɨɨmy jujky, nayɨdeꞌents øts ɨdøꞌøn jap na̱xpatkiꞌpy nꞌett tɨgøøk xøøw tɨgøøk tsuu jøts nbɨdsøꞌømt jujky.
tzh-books-204
tzh
jente\n## j\n###### 288\n\n\nhermano mayor es gordo y\nchaparro’ *Morf.:* **jen -{CVC}.**\n**jente** *s.* (del español) gente, personas\n\n - **spisil jente la stsob sbaik** [ am ] ‘toda\nla gente se juntó’ ◊ **ipal jente in ba**\n**ayik ine** [ ca ] ‘hay mucha gente allá’\n\n - **ya jxi'tik stsisnotik ta yolil jente** [ ox ]\n‘nos da miedo echarnos pedos en\nmedio de la gente’ ◊ **ma'yuk stsael**\n**ku'untik, spisil k'ux ta ko'tantik te**\n**jenteetike** [ ca ] ‘no hacemos\n\ndistinciones, estimamos a todas\nlas personas’ *Pos.Marc.:* **-il, -ul** - **la**\n**skoltay te sjenteil K'ankujke** [ ca ]\n‘ayudó a la gente de Cancuc’.\n**jep** I. *v.t.* (1) despegar, pizcar (maíz),\n\ndesgajar ◊ **la sjepbe jch'ix sk'ab alaxax**\n\n[ pe ] ‘desgajó una rama del naranjo’\n(2) partir (algo boludo y blando con\nlas manos en dos o más partes)\n\n - **jepa jlo'tik mankui** [ gu ] ‘parte el\nmango para comerlo’.\nII. *v.i.* quebrarse (sin desprenderse)\n\n - **jep ta ik' te ixime** [ ba ] ‘el maíz se\nquebró por el viento’ ◊ **jepen kohel te**\n**k'abte'e** [ ba ] ‘la rama está quebrada\nhacia abajo’ *Sin.:* pe **jehp.**\n**jepel** ( *Pl.* **jepajtik** ) *adj.pos.* partido,\n\ndividido, roto ◊ **jepel jch'ix sk'ab te**\n**alaxaxe** [ pe ] ‘está rota una rama del\nnaranjo’ ◊ **jepelix ku'un te sandiyae** [ tp ]\n‘ya tengo partida la sandía’ ◊ **jepel**\n**ta mexa te naraxe** [ ox ] ‘la naranja está\npartida sobre la mesa’ *Morf.:* **jep -el.**\n**jepts'uj** *v.i.* desgajarse ◊ **jepts'uj kohel**\n\n**jehp lo'bal** [ ba ] ‘se desgajó una penca\nde plátano’ *Morf.:* **jep -ts'uj.**\n**jepts'un** *v.t.* arrancar, desgajar\n\n - **jepts'unot ta ik' jlehb te spahk'ul nahe**\n\n[ ba ] ‘una parte de la pared de la\ncasa fue arrancada por el viento’\n*Morf.:* **jep -ts'un.**\n**jep'** **1** [ pe ] *v.t.* rajar, partir en dos (fruta)\n\n - **jep'ayix te melone** [ pe ] ‘ya raja el\n\nmelón’.\n\n\n**jep'** **2** [ tp ] *v.t.* comer (algo con granos:\n\nelote, frijol) ◊ **¿ya bal ajep' p'ol ak'ux?**\n\n[ tp ] ‘¿gustas comer elote con pocos\ngranos?’ ◊ **jep'a chenek'** [ tp ] ‘come\nfrijoles’.\n**jep'el** ( *Pl.* **jep'ajtik** ) [ pe ] *adj.pos.* roto,\n\nrajado, partido, abierto ◊ **jep'el sti'il**\n**yeh** [ pe ] ‘sus labios están partidos’\n\n - **jep'el sit** [ pe ] ‘tiene los ojos\nabiertos’ *Morf.:* **jep' -el.**\n**jerket** [ gu ] *s.* pájaro carpintero (ave)\n\n⇒ **herketet.**\n\n**jes** *v.t.* hacer una cortada, rebanar,\n\nherir con machete, cuchillo\n\n - **la sjesbon jk'ab** [ pe ] ‘me hizo\n\nuna cortada en la mano’.\n\n**jesab** [ ba, gu ] *s.* zacate navajero\n\n(planta) *Dial.:* pe **jesawal ak**\n*Morf.:* **jes -ab.**\n**jesawal ak** [ pe ] *s.* zacate navajero\n\n(planta) ⇒ **jesab** *Morf.:* **jes -aw -al** + **ak.**\n**jeses** [ ba ] *adj.* ácido ◊ **jeses te pat**\n\n**elemuxe** [ ba ] ‘la cáscara del limón\nestá ácida’ *Morf.:* **jes -{VC}.**\n**jesjestik** [ tp ] *adj.dif.* con muchas\n\ncortadas *Sin.:* **jisjistik, jisumtik**\n*Morf.:* **jes -{CVC}** **-tik.**\n**jet** *s2.* cosa en forma de horca o Y,\n\nbifurcación; entrepiernas, ingle\n\n - **la snak' ta sjet** [ pe ] ‘lo escondió\nen su entrepierna’ *NoPos.:* **-il.**\n**jetbeh** [ *alt.* H: **jetbej, jetbe** ] *s.* encrucijada,\n\nbifurcación, Y en el camino ◊ **ya**\n**jmaliyat ta jetbej** [ gu ] ‘te esperaré en\nla encrucijada’ *Sin.:* ox **jechbe**\n*Morf.:* **jet** + **beh.**\n**jetel** ( *Pl.* **jetajtik** ) *adj.pos.* entreabierto\n\n(piernas) ◊ **jetel yok ya xbehen** [ pe ]\n‘camina con las piernas\nentreabiertas’ ◊ **jetajtik yit te alaletike**\n\n[ tp ] ‘los niños tienen las piernas\nentreabiertas’ *S.Abstr.:* **jetil** - **in**\n**sjetil yit te mamale** [ ba ] ‘el anciano así\nde abiertas tiene sus piernas’\n*Morf.:* **jet -el.**
tac-ebible-HB10_22_1
tac
Onorúgameka 'ma bi'wélikuru ramué alawala 'lige 'nátilitiri, alekeri 'la gainawa alué 'yuga ra'icha, 'ma tabilé majaga e'yénawa 'nátaga ramué tabilé a'lá sébali oláligo Onorúgame 'yuga. O'wemi jawa napu Onorúgame ajtí, tabilé majaga 'nátaga Onorúgame gastigárimio ramué.\r\rOnorúgame 'we a'lá aníligame napurigá 'la sebawa napu ajtí bo'né. Onorúgameka 'la sébali olame júkuru napurigá anílige. Alekeri 'la oyéritékuru ye 'nátili, tabilé a'rélime júkuru ye 'nátili.\r\r'La 'we a'lá na'tálime júkuru churigá 'la oiláriwa alué uché jaré ralámuli napurigá 'la sébali olámala 'lige napurigá 'la niraga etémala uché jaré ralámuli 'lige 'la gu'íriga 'la na'temaka.\r\r'La o'maka napuíka ra'ichawa napurigá beniboa. Jaré ralámuli 'ma tabilé napuíme ju Onorúgame nila ra'íchali benimea. Asíriga enátiri raweli sebámala, alekeri we'kaka napuíkime júkuru napurigá oyériwa Onorúgame nila ra'íchali.\r\r'La machirúguru Esukristo mukúligo ramué alawala bi'wigá, nobi aminabi chibi noká mochísiga ka 'la machigá tabilé 'la ko, 'liko pecha si'né bi'wígame alawégame níwagó.\r\rAlarigá nokísasaká 'emi, 'we majaga e'yénawa 'la machigá Onorúgame nulámala napurigá 'emi e'kósiwa na'ichí. Alarigá suwibámala alué Onorúgame saíla.\r\rBilé rió tabilé e'wásaká alué nulalí Moisesi nulalila, 'lige oká bakiá ralámuli etesa tabilé e'wáliga, 'liko alué rió 'ma me'liame nile, tabilé 'wesi na'temame nile alué rió.\r\rAlarigá 'sísaká bilé rió, tabilé a'lá e'wásaká bilé nulalí Moisesi nulalila, abéchigo enáriga nímala bilé rió sairúgame neraga gainásaká Onorúgame Inolá 'yuga, alué napu Esukristo anilime ju. Bilé rió alué napu sairúgame neraga ajtí Onorúgame Inolá 'yuga anime ju: «Tabilé 'la ju rekó mukugé Esusi.»\r\rYe rioka pe najsabua ajtíkuru napu Onorúgame gatélige alué rió gu'íriga. Alueka pe gawélilekuru Onorúgame Alawala napu Onorúgame júlalige napurigá gu'írimala alué rió.\r\r'We a'lá machirúguru alarigá ko Onorúgame alué napu anile: «Neka 'la ikiárékuru gastigaria alué ralámuli i'níliga járome. Rekó bilé rió Onorúgame ranala ke, abirigáchigo gastigárimalagó ta sébali olásaká ne'chí 'yuga.»\r\rOnorúgameka ajagá ajtí, alué tabilé 'la 'nátame ralámuli 'we majáati kárékuru alué gastigo napu nejímili ju Onorúgame. Onorúgame ju napurigá bilé na'í napu e'kósime ju repuga.\r\r'We a'lá 'nátale napu'lige 'emi kulí sinemi oyérilige Esukristo. 'Émika asíriga resí nílilekuru, abirigáchigo 'la anáchalekó 'emi.\r\rI'sínimi alué cha nokame ralámuli tabilé 'la ra'íchale 'emi olagá, 'we chibi anele. 'Lige i'sínimi wejpisóliru 'emi. I'sínimi napu'lige uché jaré oyérame cha oliachi, 'émika tabilé majálekuru alé jaga alué Onorúgame oyérame 'yuga.\r\r'Émika uché jaré Onorúgame oyérame gu'írilekuru, alué napu galírale mo'áriga mochílige. Napu'lige alué cha nokame ralámuli suwábaga tábiri nejpósisa 'emi nila, 'émika abisibi ganíliga mochílekuru. 'Emi 'we a'lá machile Onorúgame 'we a'lá semátiri raweli nejimio a'kinana rawé. Alué napu Onorúgame nejime ju tabilé siné suwime ju. Alekeri 'we ganíliga rejpile.\r\rAlekeri pecha majálime júkó. 'Emi 'we 'la bijchígisiká Onorúgame 'we 'la nejkúrime ko, 'liko asíriga 'la semátiri raweli narémala 'emi.\r\r'We 'la anachálime júkuru. 'La oyérilime júkuru alué a'lala 'nátili. Pecha oyérilime júkó uché bilé 'nátili tabilé a'lá. Napu'lige 'la sébali olásiká napu Onorúgame nulá, Onorúgameka abiena 'la nejímala napu nejímorílige.\r\r'Ma pe'wé nawámala Esukristo jena wijchimoba, tabilé we'liko. Alarigá anile alué rió 'ya bejtégame napu ruwime nílige napu Onorúgame anele. Abiena regá anile:\r\rAlué 'la sébali olásaká,\r\ralué 'la bijchígisaká napu aní Onorúgame.\r\rAlué rió napu 'la nirálime ju Onorúgamete,\r\ralué rió ju napu a'lá oyérame ju Onorúgame nila ra'íchali.\r\rBilé rió oyérasa Onorúgame 'lige a'resa Onorúgame oyeria,\r\rOnorúgame tabilé ganíliga asimela alué rió 'yuga.\r\rRamueka tabiléchigo guwana rujsúlime júkó, ramueka tabilé gastigo narépuli ju. Ramueka 'we bijchígime niru Onorúgame 'la nejkúrimio, alekeri bilé rawé ramué alawala 'pa rewagachi Onorúgame 'yuga mochímala.\r\r'La bijchígisiká napu aní Onorúgame, 'lige 'la sébali olásiká napu nulá Onorúgame, 'la machirúguru Onorúgame 'la sébali olamio napu anílige. Alarigá 'la machiboa bi'lepi Onorúgame ajtigó, rekó tabilé etelie.\r\rAlué e'wélala 'ya mochígame regá 'nátale 'lige Onorúgameka asíriga ganíliga etele alué e'wélala.\r\r'We 'la bijchígime niru ramué Onorúgame newáligo gawí pe bo'né 'nátaga. Tabilé tábiri i'tele, 'lige yati neraga gayénale gawí.\r\rAsíriga we'ká ralámuli Onorúgame oyérame mochílige napu'lige Esukristo tabilé 'cho nawachi jena wijchimoba, alueka 'we a'lá bijchígale Onorúgame a'lá sébali olamio napurigá anílige, 'lige nawámiorílige gatemia suwábaga 'nátili a'kinana rawé. Alué Arani 'lige Eba ranala napu Abeli anilime nílige, alarigá 'nátale, alekeri alué Abeli me'álige bilé ajágame Onorúgame kógimia. 'Lige alué Abeli bonila napu Kaíni anilime nile, abiena kógilige go'ame Onorúgame. Nobi Onorúgameka 'we a'lá semáriga etele napu 'yálige alué Abeli napugiti Abélika 'la bijchígilime napu anílige Onorúgame nobi tabilé 'la etele napu 'yálige alué Kaíni. Kaínika tabilé bijchígime nílige napu anílige Onorúgame. Rekó Abélika 'ma mukugé 'we 'ya we'ká bamí, alué ralámuli jipe mochígame abiena laniá napu 'sílige Abeli ta'chó mukiá.\r\rUché bilé rió 'we 'ya bejtégame napu Enoko anilime nílige, 'we a'lá nirame nile Onorúgame. 'Lige Onorúgameka 'ma o'tole alué rió ajágame wamí 'pa rewagachi, alué rioka tajsiné mukule. 'Lige ralámulika 'we 'yáale nobi tabiléchigo rewáleko, 'máchigo o'tóligime Onorúgame 'pa rewagachi. Napu'lige Enoko bijí jena gawichí ajtígachi, Onorúgameka 'we galegá etele alué Enoko.\r\rOnorúgameka tabilé ganíliga ajtime ju alué ralámuli 'yuga napu tabilé bijchígime ju napu anílige Onorúgame. Alué ralámuli napu 'la Onorúgame oyérinilime ju, alueka bijchígimili júkuru Onorúgame ajágame ko, 'lige alarigá bijchígiwa, Onorúgame 'la semati raweli 'yámili ju alué napu 'we a'lá bijchígime ju alué ko wa'lula.
sw-azn0-289636-real-toothache
azn0
# On tlankochkualouistle pan milauak\n\n**Martín Cisneros**\n\n> "Pike tikimpojpouas motlauan mostla"\n\n_Nahuatl (azn0)_\n\nOn ion okatka ueyitlajtoani pan kuajyoahuatlan. Tochi tlaltikpak omomojtiuan omolini kuak ueyitlajtouani otsajtsik.\n\nSemi kualouaya itlankochouan yapiyaya ome tonale. "Maharaj, xinechkixtili notlan"; okijtoj osomatli tlapajtijketl pan on kuajyoauatlan. "Kuale tej, omotemakak on ueyitlajtouani.\n\n¿Akinon kixtilis itlan on ueyitlajtouani? ¡Nochin kimakasiya! "Maharaj, mimits teliksas ika nokxiuakuitlapan. Kisas motlan", okijtoj on poloko axnojtij.\n\n"¡Kenon timixeui teliksas in ueyitlajtouani!",  onanalkak on ueyitlajtoani kamiyak kualanile. ¡Fu!...¡fu! totokatijkak, poloko okalaki ikuitlapil pan imetskojyouan uan okisten .\n\nOn elepantli, guepardo, tekuanotl uan masatl nochtin motekipachojkej. ¿Aman akinon kalakisnekiya ima ijtek ikamak lion?\n\nOpanokej ome tonallmej  Uan kualiuistle pan itlankochuan xok kixikouaya. "¿Nimitsitilis?", okitlajtoltij kimichin se youale kuak  san iselti okatkaj lion uan kimichin. "Kuale tej, okijto lion iuan okitlapo ikamak\n\n"¡Tlakaj semi tsojkuiltikej motlauan. okijtoj kimichi kuak ontlachis ijtej ikamak. Ika itlauan tlatekini  okimpojpouili itlauan lion. Lion okimachi kuale oualmokan.\n\n"Maharaj, nimitstlajtlaniliya, mostla xikimpojpoua motlauan, tlamo koyoniskej una palaniskej, okijtoj on kimichin tlamatini.\n\n"Yej, tixtlamatki. Nimistlajtlaniliya maka yeka tikilis, tlamo kijtoskej toueyitlajtouani koxmaltiya noso ximotlanpajpaka.... kamiyak mauisotl okitlajtlan lion.\n\n"Kuale tej", ouetskak on kimichin.\n\nLion noijki ouetskak\n-----\n# Tlampajpakilistle uelis iuanis\n\n**Martín Cisneros**\n\n> "Tla timaltiya, timomajtekiya iuan timotlampajpaka, ximopachoskej on yolkatsitsintin"\n\n_Nahuatl (azn0)_\n\nkuak omoskali Rohan, totokatijkak open mauiltiya iuan itskuintsin. Jimmmy. "¡Onkaj tlenon kachtopan tikchiuaskej¡" okijto Riya, iknijtle uan akatij. "¡XIMOTLAMPAJPAKA¡" ......¡Guau¡\n\n"¡Xinimotlampajpakasneki¡ ¡Jimmy ximotlampajpaka¡" "¡On yolkamej nokintlajpiya in tlauan, tel okse tlamantle¡ ¡Pike timotlampajpakaskej ijkon ximopachoskej on yokatsitsintin¡" ¿Yolkatsitsintin? "On yolkatsitsintin semi tsitsintin xiuelis tikimitas san ijkon. ¡Tla    xikuale  timotlampajpakas, mokaua ijtek mokamak iuan koyoniskej motlauan.  "¡Ayee¡\n\n"¡KEMA¡ Kayejon pike tikintlajpiyaskej totlauan, timotlampajpakaskej opaj pan se tonale, kasankuel iuan katlayoua¡" "¡Tetlasiuauitij tlajtlampakilistle¡" "¡Nimitsilis se ichtakayotl, Rohan¡ Pssst...." Rohan oixuetskak.\n\nNantle otlanots. "¡Xiualakan antlaiskej¡" Kachtopan pike tikchiuaskej tlajtlén, okijto Riya. "¡TIMOMAPAJPAKASKEJ........¡" ........Guau¡\n\n"¡Tel Jimmmy xikema kichiua¡" Riya oualuetskaten, "¡Pampa yejua xitlaka ka ikxiuan kej tejuamej¡ Pike timomapajpakaskej ka xapon ijkon mikiskej on yolkatsitsintin." "¿Kuakon nokatej pan tomauan? "Kemaj, on yolkatsitsintin onkatej NOUIYAN¡................¡Guau¡ "¡¡Aaaachis"  Riya omokamatsajtsak ka imauan kuak okuxon. "¡Ka, ka, ka, maka ijkon xikchiua¡ ¡Kijtoua nositlamachtil, kuak tikuxoas matimokamatsakuakan ka toajkol, maka ka tomauan¡", okijto: Rohan. "¿Tleka?" "Pampa kuak tikuxoas ipan mamej, on yolkatsitsintin ompa mosalouaj. Iuan tla xitimomapajpakaj, uelis tikimpanoltiliskej yolkatsitsintin  iuan kimajsis kokolistle oksekimej maseualtij¡"\n\n"¡Ompa uitsej yolkatsitsintin, ja,ja¡" otsajtsik Riya, kitototoka Rohan iuan kimolinijtij imauan tsojkuiltikej. "¡ Puaf¡" .........¡Guau¡\n\nNiman Riya okititij iknin Rohan kenon kuale momajtekis. "Xikimpatso momauan, uan xik tsakua kampa kisa atl. Niman xikintelojchiki momauan ika xapon iuan pan momajpiluan. ¡Xikintelojchiki kuale momauan achi mauejkaui ¡Iuan aman xikimixaui iuan xikinuatsa¡" "¡Tel niuejkauis¡" "¿Tikilnamiki noichtakayotl? "¡Humm¡..." Iuan Rohan oixuetskak.\n\nKuak yomauiltijkej iuan omokuepkej inchan, Riya okmapen Rohan, "¡Onkaj tlaljtlen tlen pike tikchiuaskej kachtopan¡" Nantle okamatlajto, "¿Ok nomaj anmauiltiskej okse tsitsin?" "¡Timaltiskej¡" "¿ Tonan xitikmati kein yolkatsitsintin nouiyan onkatej? ¡Xiueli tikimitaj tel mosaloua pan totlakayo iuan pan totlaken¡" "Kayejon pike timaltiskej momostla...." "¡ ............ijkon pojpoliuiskej"\n\n"Ximopaltili kuale kachtopan" okijto Nantle. "¡ Niman timoxapojnelos nouiyan¡" Riya iuan Rohan oualuetskakej ika imajpiluan tekejkelouani pampa innan kinxapolneloua kokonej. "¡Aman amechaxauis¡..." "¡Nikuakixtis se chipauak tlakentlauatsala¡" "Onmokajkej semi chipajkej¡" ¡......Guau¡ "¡Aman nikaltis Jimmy¡\n\n"¿Ankakisneki se nemilistlajtole?, okintlajtoltij intaj.\n\n"¡ Onkaj tlenon tik chiuaskej kachtopan¡" Okimilnamiktij Riya. "¡Titlayektlaliskej¡"" Rohan okochkamachalo. "¿Pike tikchiuaskej?" "Noknin, xikilnamiki  ayalua xotiknextiyaya motlach? ¡Kachi kuale matitlayejyeuakan kampa uelis tikinextiskej tlen tikanaskej kachi santepitsin¡" "...¡Uan ijkon tochan onyes tlakuajkualkan¡"\n\n"¡Momemej semi antlamachilisejkej". okijto tajtle kamiyak mosisinilistle. ¡Yaj tikochiskej¡"  "¡Notaj, pike tikchiuaskej tlajtlen kachtopan¡ okijtoj Riya, okiteuilantaj iknin Rohan. "¡Matikinpojpolokan yolkatsitsintin ika toichtakayotl naualol", omokuatlajkal Rohan.\n\nKachi ka tlayoua, tajmej okitlalijkej se teixmatlakuikale. "Kuakon, yejon moichtakayotl"okijto tajtle. "Timomamachtiskej se tlakuikale,. ijkon ka paktle timotlampajpakaskej¡" "...¡Iuan ijkuak noijki timomajtekiya" "¡Yejon kuale tlamachilistle" okijtoj nantle. ¡Guau¡.... Rohan iuan Riya auia motlajpiya. ¿Iuan tejua? Yejuamej kinmauiltiya on yolkatsitsintin iuan uelis tiknejnextis akinon tetlanis?\n\nXimotlampajpakakan, ximotlampajpakakan, ximotlampajpakakan opa pan se tonale. Timaltis, Timaltis, Timaltis ika xapon mojmostla.  Timomapajpakas, timomapajpakas, timomapajpakas, kuak yatitlakuas. Titlapojpouas, Titlapojpouas, Titlapojpouas, pan mochan mojmostla, tikinpojpoloskej,  tikinpojpoloskej,  tikinpojpoloskej on yolkatsitsintin san kasepa. Tixuetskas, tixuetskas, tixuetskas kachi kuale ijkon kuale tinemis.
npl-ebible-LK9_12_1
npl
Ijkuak yotlejtlepuyawatoka, n májtlaktli iwa n ome tlatematiltijkeh onmopachojkeh inawak Jesús iwa okilijkeh:\r\r—Xikintitlani n tlakah mamosewitih, mawiah itech altepemeh noso tetlala makimotemolitih tlan kimomajsewiskeh, porke nika amitla onka.\r\rPero Jesús okinmili:\r\r—Nomejwah xikintlakualtikah.\r\rYejwah okilijkeh:\r\r—Sanwel tikimpiah mákuili pameh iwa ome michimeh. Axa, tla mokoati itla tlákuali, tikintlakualtiskeh.\r\rOmpa okatkah kemi mákuili mil tlakah. Pero Jesús okinmili itlamachtijkawah:\r\r—Xikinmilikah mamoololokah iwa mamotlajtlalikah de tlatlajko siento.\r\rIjkó okichijkeh itlamachtijkawah, iwa nochteh omotlajtlalijkeh.\r\rIjkuakó Jesús okinmónanki n mákuili pameh iwan ome michimeh. Oajkotláchixki ilwikak iwa omotlasojkama inawak Totajtsi Dios, sanima okintlajtlápanki n pameh iwa okinmaktili itlamachtijkawah makinxejxelilikah nochteh n tlakah.\r\rNochteh otlakuajkeh iwa kuali oixwikeh. Satepa itlamachtijkawah okoololojkeh n paj tlatlapánali tlan omoka, iwa okintemitijkeh májtlaktli iwa ome chikimeh.\r\rSe tonati ijkuak Jesús omotiotsajtsilijtoka iselti, itlamachtijkawah okalakito kan Ye. Jesús okintlajtlani:\r\r—¿Akin Ne? ¿Tlan kimoliah n tlakah?\r\rYejwah okinankilijkeh:\r\r—Sikimeh kijtoah Tejwatsi ti Juan Bautista, oksikimeh kijtoah Tejwatsi ti Elías, iwa oksikimeh kijtoah Tejwatsi tiprofeta non ya wejkawitl omikki iwa axa omoyoliti.\r\rIjkuakó, Jesús okintlajtlani:\r\r—Iwa nomejwah, ¿tlan nonkimoliah?\r\rPedro okili:\r\r—Tejwatsi Ti Cristo Akin Dios okwaltítlanki.\r\rPero Jesús okinnawati amaka makimatiltikah.\r\rJesús noiwa okinmili itlamachtijkawah:\r\r—Ne Non onimochi ni tlakatl moneki nitlaijyowis, iwa nechtlawelitaskeh n tetajmeh non tlayakantokeh kan Weyi Tiopa, iwa n tiopixkeh non tlayakantokeh, iwa non kitemachtiah n tlanawatílistli, nechmiktiskeh. Pero ipan eyi tonati nimoyolitis.\r\rSatepa nochteh okinmili:\r\r—Tla aka kineki yetos notlamachtijkau, ayakmó makichiwa san tlan ye kineki, yej moneki nochipa manechtlakita, maya makitlaijyowiltikah n tlakah.\r\rAkin kinekis kimakixtis iyolilis kixpolos, pero akin kixpolos iyolilis por nechtematiltia, kimakixtis.\r\rPorke, ¿tlan ipati tla se tlakatl kimotlanilia nochi n tlaltíkpaktli pero ye moixpoloa noso yawi miktla?\r\rDe milajka nomechilia, tla aka pinawa nonawak iwa kipinawilia notlajtol, noiwa Ne Non onimochi ni tlakatl nikmopinawilis ijkuak niwits kemi Rey, ika iweyijkachiwalis Notajtsi iwan iángelwah.\r\rDe milajka nomechilia sikimeh non nika kateh amo mikiskeh tlamo achto kitaskeh Dios matlanawati.\r\rKemi chikweyi tonati satepa, Jesús oyá kan se tepetl omotiotsajtsilito iwa okiwík n Pedro, Jacobo iwa n Juan.\r\rIwa ijkuak Jesús omotiotsajtsilijtoka, okipatlak ixko iwa itlakeh oistaktiak iwa otsotlania.\r\rIjkuakó owalmonextijkeh ome tlakah non omotlapowijtokah iwan Jesús. Yejwah okatkah Moisés iwa Elías.\r\rIwa okinyawalojtoka se tlawilnextílistli, iwa okiliayah n Jesús kenijki kimiktiskiah kan altepetl de Jerusalén.\r\rPedro iwan oksikimeh satlawel okochmikiah, pero ijkuak owaltlajtlachixkeh, okitakeh iweyijkachiwalis Jesús iwan ome tlakah non okatkah íwa.\r\rIjkuak nekateh tlakah yokikakajtewayah n Jesús, Pedro okili:\r\r—Tlamachti, ¡Sa kuali nika tikateh! Matikinchijchiwakah eyi akákalteh, se moaxka, se iaxka Moisés iwa ok se iaxka Elías.\r\rPedro mach okimatia tlan okijtoaya.\r\rIjkuak Pedro ok otlajtojtoka, se mextli owaltemok iwa okinkemelo, iwa satlawel omomojtijkeh.\r\rIjkuakó itech mextli owalmokak se tlájtoli non okijtoaya:\r\r—Ye ni Nokone non saikpanoa niktlasojtla: xikkakikah tlan Ye nomechilis.\r\rIjkuak n tlájtoli san owalmoka, okitakeh n Jesús sa iselti. Yejwah san otlamatokah, iwa amaka okilijkeh tlan okitakeh asta satepa.\r\rIjkuak owalmostlatik Jesús iwa itlamachtijkawah otemokeh de kan tepetl, iwa miakeh tlakah okinamikitoh n Jesús.\r\rIjkuakó se tlakatl non owalaya intlajko n tlakah, okualtsajtsili n Jesús:\r\r—Tlamachti, nimitstlatlaujtia xikonitaki nopiltsi, porke sanwel ye nikpia.\r\rSe espíritu amokuali kimoaxkatia iwa kitsajtsitia; kitoktia mamimiki iwa kitoktia makikixti posoktli itech ikamak. Semi kitlaijyowiltia iwa owi kikajkawa.\r\rYonikintlatlaujti motlamachtijkawah makikixtilikah n espíritu amokuali, pero mach oweletkeh.\r\rJesús okijto:\r\r—¡Satlawel amo nonteneltokakeh iwa nontlajtlakolchijkeh! ¿Asta kemania moneki maniyeto nomowah iwa manomechxikojto? Techalikili nika mopiltsi.\r\rPero ijkuak n télpochtli yomijkuanijtiaya inawak Jesús, n espíritu amokuali okitlalwitek iwa opé kitsejtseloa. Ijkuakó n Jesús okitlawelajwak n espíritu amokuali, okipajti n télpochtli iwa okimaktili ita.\r\rIwa nochteh omotlajtlachialtijkeh ika iweletilis n Totajtsi Dios.\r\rOksepa Jesús kinmilia kenomi mikkis\r\r(Mt. 17:22-23; Mr. 9:30-32)\r\rIjkuak nochteh omosentlajtlachialtijtokah, Jesús okinmili itlamachtijkawah:\r\r—Kuali xikkakikah tlan nomechilis: Ne Non onimochi ni tlakatl nechtemakaskeh inmak n tlaltikpaktlakah.\r\rPero itlamachtijkawah mach okajsikamatiah tlan okimiliaya porke ayamó owalajsia n tonati para makajsikamatikah, iwa omawiah kitlajtlaniskeh tlan kijtosneki tlan okimilijka.\r\rIjkuakó itlamachtijkawah n Jesús opé motlatlajtolkopah, okinekiah kimatiskeh akin okachi weyijkatitok,\r\rpero Jesús yokimatia tlan omokuatlapowijtokah itlamachtijkawah. Ijkuakó okimonapalolti se chokotsi iwa okontlali inakastla\r\riwa okinmili:\r\r—Akin kiselia se chokotsi itech Notoka, Ne nechselia, iwa akin Ne nechselia, noiwa kiselia akin onechaltítlanki. Porke akin amitla ipati nomonawak, ye akin okachi weyixtos.\r\rIjkuakó Juan okili:\r\r—Tlamachti, otiktakeh se tlakatl akin okinkixtiaya espíritus amokualteh itech Motoka. Pero tejwah otiknawatijkeh ayakmó ijkó makichiwa, porke amo nemi towah.\r\rPero Jesús okinmili:\r\r—Amo xiktlakawaltikah, porke akin amo techixnamiki, kajki towah.\r\rYowalajsia n tonati ijkuak Jesús tlejkoskia ilwikak. Omoyolchika iwa okónanki ojtli para Jerusalén.\r\rJesús okintlayakanalti ome itlamachtijkawah kan se altepetl de Samaria makitemolitih kan mokalotis.\r\rPero n tlakah de Samaria amo okinekeh okiselijkeh, porke okimatkeh Jesús oyaya Jerusalén.\r\rIjkuak itlamachtijkawah Jacobo iwa n Juan, okitakeh amo okinekiah kinseliskeh, okilijkeh n Jesús:\r\r—Tejwatsi, ¿tikneki matitlanawatikah mawetsi tletl de ilwikak para makimpojpolo, ijkó kemi okichi n profeta Elías?\r\rJesús okonimitak, okinmajwak iwa okinmili:\r\r—Nomejwah mach nonkimatih tlan espíritu nomotech kajki.\r\rPorke Ne Non onimochi ni tlakatl amo oniwala para nikimpojpolos n tlaltikpaktlakah, yej oniwala para nikinmakixtis.\r\rIjkuak oyayah itech ojtli, se tlakatl okili n Jesús:\r\r—Noteko, nikneki nias mowa san kanik timuikas.\r\rJesús okili:
unk-books2-3
unk
NXILNYO OKUA NDUMØ BENYE BE’I\nTEMUYE JO MILNDA POR NVIRUS\nSARS-COV-2 (COVID-19) JO PA\nTUPØNDIÑE ÑEPUJÑIL ÑEINDIGENA JO\nAFROMEXICANAS\nOkua likjoje mbla nkasu nsospechoso. Nmas ñemedida temimbotumøñe Nsecretaria\n5.\nnde Salud pa okua likjoje mbka nkasu nsospechoso nde COVID-19, pimbi ñepujñil\nñeindigena jo afromexicanas kituaplicaruñe wiñe ,\na. Ñeautorida nde ñepujñil jo mut’e ñecentru okua nde ejndiñe ñebet’a, benye\nmulañe, kitutejndiñe ñemju wañe muloñe benye nsalud pa tuatenderuñe mbla\nnkasu nsospechoso.\nb. Ñebet’a wañe ñulsospecharu ya wañe mbo ndutefbiñe be’i COVID-19, ligt’eñe\nndutefø nderechu pa tutefø mbla bet’a pa talye plaligt’eñe benye nlengua indígena,\npa tuijiñe jo ligt’eñe tumøñe pa aja tuatenderuñe pimbi Ñehospital COVID, jo wiñe\nnpersona ndutefbikiturespetaru ndyetsoñe ñemedida pa tuevitaru nkontagio jo\nc.\npa noteximti wiñe be’i.\nÑebet’a wañe ñulsospecharu ya wañe mbo ndutefbiñe be’i COVID-19, mbøre\nd. plañe lfamilia wandutejndiñe, kituijiñe ndyetso temindepasaru benye be’i jo\nmut’e ñemedia temindutefbi pa teevitaru noteximti.\nd. Benye ndyetsoñe ñekasu, ñepaciente wañe mbo ndutefbiñe COVID-19, ndutefbi\nkitajloñe meptje pimbi ñitjoñe jo ndutefbi kituchipt’eñe ñemedida temindumø\nNsecretaria nde Salud jo mut’e ñemju wañe muloñe benye nsalud. Ndyetsoñe\nñebet’a wamuloñe benye mbla nriesgu ndutefbi kitaljoli mbla be’endi tan\nmichinye tutso ya mbo mutsa lkuerpu.\nOkua likjoje wañe mbo tandyuñje. Ndemas temindumø “Wiñe Nxilnyo nde wañe mbo\n6.\ntandyuñje benye COVID-19 (SARS-CoV-2) pimbi Mbindujaty”, benye ñekasu nde wañe\nmbo tandyuñe nde ñebet’a ñe’indigena ya afromexicana, kiteje temiteje ngox:\na. Benye ndyetso ñekasu, nditefbi kiturespetaru wemuñindus nde likultura nde bet’a\nwambo tandu, benye ñemedida temindumø ñebe’endi ke mut’añe pa taliloñe, jo\npatalye nrespetu jo compasio nde ñebet’a wañe mbo tupoñe mbla ñefamiliar ke\nndina.\nb. Ñeautorida temuye mbindujaty, jo temuyeñe pimbi ñeestado jo temuyeñe\nñepujñil, kitujeñe pa tukumplituñe ñemedida temindumøñe ñeutorida pa\ntupreveniruñe ndiscriminacio, pa notuseñalaruñe wambo tajndu, jo ñelfamilia, jo\nñelamigu jo ya ñekontacto.\n\nNXILNYO OKUA NDUMØ BENYE BE’I\nTEMUYE JO MILNDA POR NVIRUS\nSARS-COV-2 (COVID-19) JO PA\nTUPØNDIÑE ÑEPUJÑIL ÑEINDIGENA JO\nAFROMEXICANAS\nOkua tukjorekoperaruñe ñeltumi jo mut’e pa taliloñe. Benye wiñe be’i temimuye\n7.\nbenye ñuja kitumbale nmas npreferencia wañe tendutefbiñe npøky. Kitalt’añe nmas pa\ntalye nmas nkatsi, jo pa talye muñitji nkomercio nde temi mas importante nde nkatsi\nbenye ñepujñil ñeindigena, jo tutefø nrespetu pa no tan cerca tajloñe wire ñebet’a.\nMbøre, jo kitujeñe ñemedida pa turecoperaruñe ntumi jo pa ndyetsoñe ñebet’a nde\nñepujñil ñeindigena jo afromexicana, benye nluju pima, pa talye ñeprograma okua mbali\nntumi pa ñeproyectu nde ñepeujñil pa taltsindziñe ñelkastsi, jo mut’e patujeñe ñekosa\nteminduje nfalta jo mut’e pa taltayo muñitji ñebet’a benye ñuja, benye ñelanimal, benye\nñelñunza, benye ñelije, jo teminduje neindustria, benye ñeartesania jo benye nturismo\nokua ndepaxaliñe, benye miplañe kon ñepujñil jo mut’e tendandije benye ñelya.\nBenye wiñeñe mnoo ñeetapa, mut’e kilujeñe ñebet’a wañe ñeindigena jo wañe\nndemigraruñe, por esu tujeñe o yañe ñemekanismu pa taliñiñje pa wañe mut’añe\nnfuera nde ñelpujñil jo ñelfamilia, jo tumbajle ñepuyu nde ntumi jo mut’e ñemedia pa\nñebet’a wamut’añe ñuja, jo wamut’añe pimbi ñitjo, jo wañe mut’añe pa tujeñe mbla\nñitjo, jo mbøre pa kindunañe talt’añe pa talye ntumi mbindujaty, jo patukumplitu\ntemindumøñe pa taliloñe pima.\n8.\nTemindumø. Temindumø benye ñeprocesu nde ñexilnyo benye wiñe Nxilnyo, Nduje\nInstituto Nacional nde Ñepujñil Ñeindigena.\nTujeñe Mbindojaty, benye miejngujno ñejia mbø nmayu nde nkjenye ndos mil nveinte.\nWEMJU PA NDYETSOÑE INSTITUTO NACIONAL NDE\nÑEPUJÑIL ÑEINDIGENA\nADELFO REGINO MONTES
spa-books-4
spa
las lenguas yutonahuas empezaron a separarse de una protolengua ancestral hace unos 4700 años, en términos muy aproximados.\nEsta profundidad es ligeramente menor a la de la familia otopame\n(55 siglos glotocronológicos), por lo que la agrupación yutonahua\ndebe colocarse en el nivel jerárquico de la familia, más que del tronco, término que implicaría una profundidad temporal mayor. [14] Algunos grupos yutonahuas tuvieron una movilidad extraordinaria,\na juzgar por la comparación de las distancias lingüísticas entre estos idiomas y su distribución geográfica. [15] Las lenguas yutonahuas\nse extienden desde el noroeste de los Estados Unidos de América\n(payute del norte, en Óregon), hasta Centroamérica (nahua oriental, llamado también “náhuat” y “pipil”). [16]\n\nAlgunos de los intentos de establecer las divisiones internas de\nla familia yutonahua, publicados durante las últimas cinco décadas, pueden verse en las obras de Lyle Campbell, [17] Karen Dakin, [18]\nJoseph y Barbara Grimes, [19] Tim Knab, [20] M. Paul Lewis con Gary F.\nSimons y Charles D. Fennig, [21] Robert Longacre, [22] Wick Miller, [23] Silvia Rendón, [24] Jorge Suárez, [25] Morris Swadesh [26] y Leopoldo Valiñas. [27]\nHay polémica todavía sobre algunas de las divisiones que han sido\npropuestas. Generalmente se aceptan ocho agrupaciones: táquica,\nnúmica, tubatulabal, hopi, tepimana (o pímica), taracahita, cora\n**14** Véase Wright, 2005a: i, 34-50.\n\n**15** Swadesh, 1956: 181.\n\n**16** Campbell (Lyle), 1997: 137. Para la distribución actual de los variantes nahuas en Centroamérica, véase: Pueblos indígenas, 2002.\n\n**17** Campbell (Lyle), 1997: 134.\n\n**18** Dakin, 1994a: 12-15; 1994b.\n\n**19** Grimes/Grimes, 1996: 122, 123.\n\n**20** Knab, 1983.\n\n**21** Lewis/Simons/Fennig (editores), 2013.\n\n**22** Longacre, 1972: 142, 143, mapa.\n\n**23** Miller, 1984.\n\n**24** Rendón, 1956: 193.\n\n**25** Suárez, 1995: 21.\n\n**26** Swadesh, 1956: 181; 1972: 98; 2002.\n\n**27** Valiñas, 2000: 177-184.\n\n20 LECTURA DEL NÁHUATL\n\nchol y nahua (o aztecana). [28] La clasificación de Valiñas es similar a\nla anterior, pero presenta once grupos en lugar de ocho. [29] Hay poco\nconsenso sobre las agrupaciones intermedias, entre las ocho mencionadas y la familia yutonahua. Los estudios más recientes indican\nuna temprana separación del proto-yutonahua en dos subfamilias,\nuna septentrional y otra meridional. [30] Según Valiñas, esta ramificación pudo haber sido causada por migraciones de hablantes de\nlenguas yumanas, cortando el antiguo territorio yutonahua en\ndos. [31] Todas las lenguas que pertenecen a la subfamilia yutonahua\nseptentrional se encuentran al norte de la frontera septentrional\nde México. Del yutonahua meridional, sólo el subgrupo pima alto-pápago, del grupo tepimano, se encuentra en el estado de Arizona; todas las demás lenguas de esta subfamilia se encuentran del\nlado mexicano de la frontera. Divisiones polémicas del yutonahua\nmeridional son la sonorense —con diferentes configuraciones, generalmente excluyendo el nahua— [32] y la corachol-nahua. [33]\n\nDespués de considerar los estudios mencionados en el párrafo anterior, y de confrontarlos con los cálculos lexicoestadísticos\nde Swadesh, [34] llegué a la clasificación que se resume en la tabla\n1. Sólo incluyo las agrupaciones generalmente aceptadas, evitando\nlas que hayan sido impugnadas.\n\n**28** Campbell (Lyle), 1997: 136; Dakin, 1994a: 12-15.\n\n**29** Valiñas, 2000: 178.\n\n**30** Campbell (Lyle), 1997: 136; Dakin, 1994a: 12-15. Miller sólo acepta la unidad del grupo\nsureño, no del norteño (Miller, 1984: 13; Wick Miller, “Clasificación de las lenguas del\nyutoazteca meridional”, en *Memorias del II Encuentro de Lingüística en el Noroeste*, vol.\n1, Hermosillo, Universidad de Sonora, 1994, pp. 312, 313 [obra citada en Valiñas, 2000:\n180]). Sobre las aportaciones de Miller a la lingüística yutonahua, véase Moctezuma,\n2001.\n\n**31** Valiñas, 2000: 178.\n\n**32** Dakin, 1994b: 54, 55; Grimes/Grimes, 1996: 122, 123; Lewis/Simons/Fennig (editores),\n2013; Valiñas, 2000: 181, 182.\n\n**33** Campbell (Lyle), 1997: 136. Dakin (1994b) critica esta agrupación.\n\n**34** Swadesh, 1956. Véase también Swadesh, 2002.\n\nLECTURA DEL NÁHUATL 21\n\nTabla 1. Divisiones internas de la familia yutonahua.\n\n**Familia yutonahua**\n\n**1. Subfamilia septentrional**\n\n1.1. Grupo táquico\n\n1.2. Grupo númico\n\n1.3. Lengua tubatulabal\n\n1.4. Lengua hopi\n\n**2. Subfamilia meridional**\n\n2.1. Grupo tepimano\n\n2.2. Grupo taracahita\n\n2.3. Grupo corachol\n\n2.4. Grupo nahua-pochuteco\n\nDe acuerdo con los cálculos lexicoestadísticos de Swadesh, el\nidioma proto-yutonahua se hablaba hacia 47 siglos glotocronológicos (c 3875-1525 a.C.), cuando se ramificó en dos lenguas: proto-yutonahua meridional y proto-yutonahua septentrional. Las divisiones internas de la subfamilia meridional iniciaron hace 45 siglos\n(c 3625-1375 a.C.). La subfamilia septentrional empezó a dividirse\nhace 32 siglos (c 2000-400 a.C.). [35]\n\nLas relaciones internas de la subfamilia meridional son relevan\ntes para la reconstrucción de la prehistoria nahua. En la tabla 2 se\npresenta una relación detallada de sus divisiones, incluyendo las\nubicaciones en tiempos históricos.\n\n**35** Swadesh, 1956: 176, 180. En el presente libro aplico un margen de error del 25% a las\nfechas de Swadesh, en un intento de compensar la falta de precisión del método, ya que\nlo que mide la glotocronología no es estrictamente el tiempo, sino el grado de divergencia de dos lenguas emparentadas, con base en el estudio comparativo de una lista\nde 100 palabras de “vocabulario básico”. Hill (2001a), mediante el cotejo entre las palabras para las plantas cultivadas en las lenguas yutonahuas y las fechas arqueológicas\nrelacionadas con la introducción de estas plantas en el Suroeste de los Estados Unidos\nde América, fija la ramificación del proto-yutonahua meridional entre 1400 y 500 a.C.\nEste rango es más tardío que el obtenido de los cálculos lexicoestadísticos de Swadesh,\naunque ambos rangos se traslapan en los años 1400-1375 a.C., por lo que no son del todo\ncontradictorios.\n\n22 LECTURA DEL NÁHUATL
all-books-122
all
ienra naxinandana nnandia\n\n[i ẽ  a nã  i nãndanã nãndja]\n<mazateco del suroeste>\n\nan ndexu\n\n[ã nde  u]\n<mazateco de\n\nHuehuetlán>\n\nenna (de Tecóatl)\n\n[ ẽ nã]\n\n<mazateco de Tecóatl>\n\nenna (de la presa alto)\n\n[ ẽ nã]\n<mazateco de la presa\n\nalto>\n\n\nde Panteón, Loma de Pasto, Loma Frutilla, Loma Maguey, Loma Nopal, Los Pinos,\nNetzahualcóyotl (Agua Suena), Palo de Marca, Patio Iglesia, Peña Campana, Peña del\nSol, Peña Verde, Piedra Alta, Piedra Colorada, Plan Carlota, Plan de Arena, Plan de\nBasura, Plan de Escoba, Plan de Joya, Plan de Lecho, Plan de Ocote, Poza Rica San\nAndrés, Puente Hidalgo, Río Santiago, San Agustín Zaragoza, San Andrés Hidalgo, San\nFelipe, San Pedro del Río, San Rafael (Colonia San Rafael), Santa Clara, Santa Cruz de\nJuárez, Segunda Sección Agua de Hueso, Sitio Largo, Villa Alta, Xochitonalco, Zongolica. **Santa María la Asunción** : La Raya, Llano de Agua, San Agustín Nuevo, Santa\nMaría la Asunción.\n\nOAXACA: **Mazatlán Villa de Flores** : Agua de Boca, Agua de Cal, Agua de Cerro,\nAgua Huende, Agua Mosquito, Agua Pajarito, Agua Sangre [Agua de Sangre], Aguacatitla, Amalonga, Arroyo Zapote, Barrio Aguacatal [Barrio Aguacate], Barrio Chico,\nBarrio Enrique, Barrio Guadalupe, Barrio Sabino, Buena Vista, Cacahuatlán, Cacalotepec, Capulín, Capulín (Barrio Capulín), Caracol (Barrio Caracol), Caracol [Caracol Uno],\nCaracol Dos, Cerro de Lluvia, Cerro la Basura, Ciénega, Copalillo, Cotzala, Cruz de Plata,\nChapulquelite, Durazno (Barrio Durazno), Durazno (Cinco de Mayo), El Caracol (Barrio\nel Caracol), El Corral (Barrio Enrique Flores Magón) [Barrio Enrique], El Coyote (Barrio el\nCoyote), El Encinal, El Malangar, El Manzano, El Naranjo, El Progreso, El Relámpago, El\nTrapiche Viejo, Juquilita, La Ciénega, La Hondura, La Ihualeja, La Laguna, La Mina [Las\nMinas], La Raya, La Toma, Loma Alta, Loma Celosa, Loma Colorada, Loma Cosahuico,\nLoma Delgada, Loma Grande, Loma Pitaya, Loma Santa Cruz, Los Reyes, Llano de\nFresno, Llano Guadalupe (Barrio Guadalupe), Llano Largo, Llano Teotitlán, Mazatlán,\nMazatlán Villa de Flores, Nacimiento, Naranjo, Naranjo (Barrio Naranjo), Nogaltepec,\nNopalera, Ocote Gordo (Barrio Ocote), Ocote Redondo, Panteón, Peña Blanca, Peña\nDelgada, Piedra Ahujereada, Piedra Ancha, Piedra Boluda, Piedra Conejo, Piedra de\nLeón, Platanillo, Playa del Valle, Pochotepec, Progreso, Rancho Nuevo, Raya Palmar,\nRelámpago, Salina Cruz, San Isidro, San Pedro [San Pedro Mazatlán], San Pedro de\nlos Encinos [San Pedro Mazatlán], San Salvador, San Simón Coyotepec, San Vicente,\nSantiago Mirador, Solotla, Soyaltitla, Tierra Colorada, Trapiche Viejo, Tuna Colorada,\nZona Dos, Zona Uno. **San Juan de los Cues** : Barrio Carpintero, Barrio Gentil, Barrio\nSantiago, Contlalco, San Antonio Nopalera, San Juan de los Cues. **Santa María**\n**Tecomavaca** : Buenavista, Santa María Tecomavaca.\n\nOAXACA: **San Francisco Huehuetlán** : Aguacatal, Huehuetlán Segunda Sección,\nPapalocuatla, San Francisco Huehuetlán, Tranca Flor Caballero.\n\nOAXACA: **San Jerónimo Tecóatl** : El Edén, El Fortín, Esperanza, Los Naranjos, Plan\nde Guadalupe, San Jerónimo Tecoatl, Santa Catarina.\n\nOAXACA: **San José Independencia** : Buenos Aires (Isla Buenos Aires), Cerro Chapultepec, Cerro Clarín, Cerro de Vidrio, Cerro Laguna, Cerro Torito, Colonia Roma (Agua\nAzul), Colonia Sonora, El Tepeyac, Isla San José, San José Independencia. **San José**\n#### >\n\n\n**174 |** **catálogo de las lenguas indígenas nacionales**
spa-books-3
spa
91\n7. CATEGORÍAS GRAMATICALES [ ]\n92\n7.1. El nombre o sustantivo [ ]\n92\n7.1.1 Nombre propio [ ]\n93\n7.1.2 Nombre común [ ]\n95\n7.2. El sistema pronominal [ ]\n95\n7.2.1. Pronombres personales [ ]\n95\n7.2.1.1. Pronombres libres o independientes [ ]\n98\n7.2.1.2. Pronombres enclíticos o dependientes [ ]\n101\n7.2.2. Pronombres posesivos [ ]\n7.2.2.1. Contraste entre pronombres \n102\nenclíticos y pronombres posesivos [ ]\n103\n7.2.3. Pronombres demostrativos [ ]\n104\n7.2.4. Pronombres interrogativos [ ]\n106\n7.2.5. Pronombres enfáticos [ ]\n107\n7. 3. Clasificadores nominales [ ]\n7.3.1. Contraste entre los clasificadores \n110\ny los pronombres enclíticos [ ]\n113\n7.4. Los verbos y su morfología [ ]\n113\n7.4.1. Tipos de verbos [ ]\n113\n7.4.1.1. Verbos activos [ ]\n114\n7.4.1.1.1. Verbos intransitivos [ ]\n115\n7.4.1.1.2. Verbos transitivos [ ]\n115\n7.4.1.1.3. Verbos bitransitivos [ ]\n116\n7.4.1.1.4. Verbos impersonales [ ]\n116\n7.4.1.1.5. Verbos de movimiento [ ]\n118\n7.4.1.2. Verbos estativos [ ]\n119\n7.4.1.3. Verbos posicionales [ ]\n121\n7.4.2. La morfología verbal [ ]\n121\n7.4.2.1. El causativo [ ]\n122\n7.4.2.2. El reiterativo [ ]\n123\n7.4.2.3. El verbalizador y el convertidor [ ]\n124\n7.4.3. Aspecto y modo (AM) [ ]\n7.4.3.1. Aspecto potencial [ ]\n\n126\n7.4.3.2. Aspecto progresivo [ ]\n126\n7.4.3.3. Aspecto completivo [ ]\n127\n7.4.3.4. Aspecto habitual [ ]\n128\n7.4.4. Modo [ ]\n128\n7.4.4.1. Modo imperativo [ ]\n129\n7.4.5. Clasificación de verbos por AM [ ]\n130\n7.4.5.1. Clase uno [ ]\n130\n7.4.5.2. Clase dos [ ]\n131\n7.4.5.3. Clase tres [ ]\n132\n7.5. El adjetivo [ ]\n133\n7.6. El adverbio [ ]\n133\n7.6.1. Adverbio de tiempo [ ]\n134\n7.6.2. Adverbio de lugar [ ]\n134\n7.6.3. Adverbio de modo [ ]\n134\n7.6.4. Adverbio de cantidad [ ]\n135\n7.6.5. Adverbio de duda [ ]\n135\n7.7. Las preposiciones [ ]\n7.7.1. Las partes del cuerpo \n136\ncomo preposiciones [ ]\n138\n7.8. Las conjunciones [ ]\n138\n7.9. Las interjecciones [ ]\n139\n7.10. Palabras compuestas [ ]\n7.10.1. Composición en nominales \n140\no sustantivos [ ]\n140\n7.10.1.1. Nombre con nombre (N+N) [ ]\n141\n7.10.1.2. Nombre con adjetivo (N+ADJ) [ ]\n141\n7.10.1.3. Adjetivo con adjetivo (ADJ+ADJ) [ ]\n141\n7.10.1.4. Adjetivo con nombre (ADJ+N) [ ]\n142\n7.10.2. Composición en verbos [ ]\n142\n7.10.2.1. Verbo con nombre (V+N) [ ]\n143\n7.10.2.2. Verbo con adjetivo (V+ADJ) [ ]\n143\n7.10.2.3. Verbo con adverbio (V+ADV) [ ]\n7.10.3. Reduplicación de adjetivos [ ]\n\n145\n8. ESCRITURA DE PRÉSTAMOS [ ]\n145\n8.1. Préstamos integrados [ ]\n146\n8.2. Préstamos no integrados [ ]\n147\n8.3. Arcaísmo [ ]\n149\n8.4. Neologismo [ ]\n\n151\n9. USO DE LETRAS MAYÚSCULAS Y MINÚSCULAS [ ]\n151\n9.1. Uso de mayúsculas [ ]\n154\n9.2. Uso de minúsculas [ ]\n\n157\n10. LOS SIGNOS DE PUNTUACIÓN [ ]\n\n*ÑUU SAVI* [ ] 167\n11. LA LITERATURA DEL\n\nBIBLIOGRAFÍA [ ] 189\n\nANEXOS [ ] 203\n\n203\nAnexo uno: Abreviaturas [ ]\n*Ñuu Savi* [ ] 208\nAnexo dos: Los números en la cultura\n\n### INTRODUCCIÓN\n\n*Tuꞌun Savi*\nl o idioma de la lluvia (mixteco), se habla en un\n# E\nespacio histórico de tres entidades federativas: Guerrero,\nPuebla y Oaxaca. Durante las últimas décadas, debido a un proceso migratorio que se ha intensificado, un alto porcentaje de\n*Ñuu Savi*\nla población continúa hablando esta lengua en otros\ncontextos geográficos donde residen dentro y fuera del país. De\nacuerdo con los datos del Instituto Nacional de Estadística y\nGeográfica (INEGI, 2015) es una de las lenguas indígenas que\ntiene mayor número de hablantes, ocupando el cuarto lugar a\nnivel nacional. Si bien es cierto que el desarrollo de la escritura\nde esta lengua data del siglo XVI, realizada por los primeros\nreligiosos españoles, para posteriormente continuar su uso durante la época de la Colonia, no existía un alfabeto estándar de\nla lengua, ya que cada escritor realizaba sus registros con grafías\nno consensuadas.\n*Tuꞌun Savi*\nEn los inicios del análisis sobre la escritura del en\n1983 en el espacio del CCIMA, se propuso la creación de un solo\nalfabeto para representar la escritura de más de dos decenas de\nvariantes lingüísticas identificadas en ese momento, como una\nforma de mantener la unidad histórica y cultural por medio de\nla lengua de nuestros ancestros. Con el paso del tiempo (más de\ndos décadas) y después de haber realizado cerca de dos centenares de talleres de desarrollo de la escritura de la lengua, seis\nencuentros de escritores del idioma mixteco, veinte congresos\n*Tuꞌun Savi*, [2]\ndel dos diplomados sobre la escritura de la lengua\ny producido más de una veintena de estudios puntuales sobre\nla gramática, se mantiene la propuesta de dar unidad histórica\n\n2 Debido a la situación geográfica donde están las localidades del *Ñuu Savi* y donde\n\nresiden los migrantes, tanto la atención como las actividades en favor del desarrollo de la escritura se ha dado de manera diversificada.\n#### 23
tsz-books-3
tsz
TSIMANI ARHINSKUA MA JOKUKUA\n\nNA ENKA JAKA JURAMUKUA MARKU K'UMANCHIKUARHU\n\nANAPU P'ORHEECHERI\n\nP'orhecheri k'umanchikuarhu irekastiksi taati, naanti ka uajpecha ka\nisi k'epasinti ma k'umanchikuarhu anapuecha.\nP'orhechaksi kanikua jananarhisinti taati k'eri ka naanti k'erini ka istu\ntaati sapichuni ka uaua j empecha ka iamintu no iauanikuarhu\nanapuechani.\nKa enkaksi uájpecha tempuchaaka jimaksi pakarasinti taati\njempechani jinkoni ioni jamperi, ka jima taati\njempa juramusinti.\nKa uajpecha enkaksi tatakeeka, taati\njempani jarhuatasinti anchikuarhini,\ntsipitichani ampe erankuani ka iuni\n\nampe.\nEnka nanakeeka,ima naati jempani\njarhuatasinti uni ampe.\nTaati jurhamusinti ma\nk'umanchikuarhu ka imasi\n\nanchikuarhijti ka\niamintuechani\n\nt'irerani ka xukutani.\n\nKa naati ima usinti\n\niamu ampe\nk'umanchikuarhu,\nt'irekua untani, jupani\nka mamaru\n\njasi ukua ampe\nk'umanchikuarhu\n\nanapu.\nKa tamu usinti sirikukua\n\nampe ka meni jarhuatasinti\nuampani juatarhu anapu\nanchikurhita uni, ch'kari\nukata o ampe enka\njurhamuminaka manteru\nk'uiripuecha enkaksi\nkanikua jananarhinajka\nimasi jintesti: padrinu\njempa itsi atajtsiperakuarhu\nanapuecha, iniksi isi exesanti\neska materu taati jempa ka\nmateru tempuchakuarhu anapu padrinu jempa,\njindesti enka arhijtsikuajka ka isi uni sesi jananarhiani .\n\nUanta ampe arhikuekasini enka ixu karakata jaka ka\nchájtu jirinantsi maru ka k'urhankurhie ampeeski.\n\nChekamiparhasinti ka teruk'ani\nk'éri ma tupu jatarhaasti,\n¿ampeski ?\n\nXunapiparhasinti ka turhipiti o\nurapiti korhati sapirhati jatarhasti\nka kanikua aspisinti enka chankaki\njinkoni niniranak'a, ampeski.\nNakiri miteaski t'ú **,** karaanta ixu.\n\nMiteskiri máteru jarhati uantakuechani.\n\nK'urhankurhi je na enka japka juramukua tu anapu mak'u\nk'umanchikuarhu anapu ka máteru iasi anapu.\n\nKarantsi ka terukutantsi.\n\nJarhasti ampe enkaksi arhinak'a na emanka jaxika ampe\nma, ka tatsikua kurhamarhinani eski uantaaka ampe\nemankeaka no exeparini.\nInte marhuachisintitsini juchantsini paraksi eratsiaka isi uni\nuantani ampe emanka ukuarhiaka ka p'enojchakuarhini\nimani ampe enka no xarharani jauaka.\n\nKurhamarhikua ka mokuntskua\n\nUantonskurhita enka ma kurhamarhik'a ka materu\nmokuntani ampe emanka kurhamarhinajka.\n\nI kurhamarhikua marhuasinti, uni mitini ampe emanka\nuekaka kurhamarhikuechani uraparini isi eska ari:\n\nPari uni jukskani tsiri ampe uetarhisinti?\n\nAmpe kutsi jimpo jukskanasini juatarhu?\n\nNa xani ioni jimpo antarasinti pirani?\n\nJorhentpirini arhi eskakini jarhuataaka ka uni je i jasi\nuantonskurhita cháari iretarhu anapu k'uiripuecheri ampe,\nka imaeri jankuecha ampe ka karantsi ixu.\n\nEiamperakua imeri ampe enka uk'a uantonskurhini\nuantakua uraparini ka t'antsirakua ampe.\nJuchaksi usinka uantonskurhini, uantakua uraparini ka\nt'antsirakua eskua, jajki, k'esichani uraparini ka karata\n\nampe.\nJarhasti eiamperakuecha enka uetarhijka uantonskurhini,\nka jarhastiteruksi enkaksi uk'a eiampini.\n\nUantonskurhi je inteni uraparini uantakua ka\nt'antsirakuechani ka exe je naki santeru sesi jarhaski\nuantakua uraparini, t'antsirakua o karakata jimpo.\n\nTANIMU ARHINSKUA MA JOKUKUA\n\nIRETECHA ENKAKSI JUCHARI JIMPO UANONDANI JAKA\n\nl\n\nlamintu ireta\n\np'urhepecharhu sesi\njarhatl k'uinchekuecha ukuarhisinti,\nka iamentu k'uiripuecha uanondani\nanapuecha nirasintiksi' k'uinchini, ima jurhiatikua enka\nk'uinchikuaukurhijka ma iretani jimpo, jima uanondani\nanapuechaksinirasinti p'orhempiani in iamintu k'uiripuechani\nenkaksi mitperaka ka jiniksi sesi eronasinti, churhipu\njinkoksi t'irerasini, ka simitu ka kurhinta ampeksi inspiasinti,\nka enkaksi iamintuecha k'uinchikua jatsiaka istuksi eronantasinti.\nJuchari ireta p'urhepecha jima uanondani anapuecha\njarhuajperasinti enkaksi uetarhinchak'a ampe isi eski ma ireta\nenka no jatsiaka tsakapu enka ne ma uekaka k'umanchikua\nampe uni enka ireteriuaka insperasintiksi istu enka ma ireta no\njatsiaka kanikua itsi ka materu ma jima uanondani anapu kanikua\njatsini imajtuksi insperasinti nakiru jakaksi maru iretecha enkaksi no\nsesi kamperak'a, jimpokaksi no usinkapakatperani\nnani emanka jamperi jaka echericheri jamekua materu ka\nmateruri, najtukaksi ioni jimpo puatspentauaka jimpoka\nexesintiksi eskaksi iamintuecha uetarhisinka jarhuajperani ka isi\njimpoksi uni sesi irekani ka unksi p'orhemperani na emanka jatini\nk'uaniaka.\n\nMokutsi Kurhamarhikuechani\n\nNa jatini o kani santeru p’orhemperasini p'orheecha\n\nNaksi eronasini enkaksi k'uinchikuarhu niuaka p'orhempeni\n\nAmpeksi intsinasini enkaksi niuaka k'uinchikarhu p'orhempini\n\nNenaksi jimpo jarhuajperasini iretecha jima uanondani\nanapuecha\n\nAntisi maru iretecha no sesi kamperak'i\n\nKurhankuarhi mani emanka jamperika echeri chiiti iretarhu\nanapu, ka naki iretecha jarhaski jima uanondani, ka\nunarhikutsi ixu.\n\nUantonskurhi chari jorhempiri jinkoni ka enkaksi t'unkini\njinkoni jakaksi jorhenkorhini, jankuecheri, uantekueri ka\nanchikurhitere ampe, imani ireteri enkaksi chari uanondani\njaka.\n\nKarantsi na imanka jantika iretecharhu enkaksi chari iretani\nuanondani jimpo jaka.\n\nP’orhe uantakuani jimpo, jarhasti kararatarakuecha enkaksi\núrakurhikia pari turhisi jimpo karani, isi istuksi jarhasti enkaksi\nerankunantaka pari karani ka úni p'itamuni iman\nkusimikuechani enka turhisi jimpo no jaka ka i jintesti enka\njucha p'orhecha no uni jarhajka p'orhe jimpo karani, ka\nariksi jintestiksi:\n\nch'apani\nch' ch'anani\n\nch'piri\n\nt'atsini\n\nt' t' ireni\n\nt'arhechu\n\nk'ani\n\nk' k'amukua\n\nk'eni\n\nts'ame\n\nts' ts'ima\n\nts'ipani\n\np'atamu\np' p'imani\np'intenarhini\n\nKarantsi imeri ampe enkatsi arhintaka ka enkakini\njorhentpiri arhieka eskari karaaka.\n\nJarhastiksi materu kararatarakuecha enka uetarhijka\np'orhe jimpo uandani tsi jindesti:\n\npurhú\nrh arhani\n\np'orhe\n\nxanini\n\nx xanaru\n\nxakua\n\nUantonskurhi je jurhieteri miiukueri ampe enka chari iretarhu\nuranak'a:\n\nArhintsi ini uénikuani jantiak'u ka tasikua iamintuechani\njinkoni.\n\n**JUCHARI UANONDANI**\n\n**ANAPU IRETECHA**\n\nIreta uanondani anapuecha\nju je sesi eratsintani\nka noteruksi uarhiperani echerichani jimpo\nJu ia je mianta eski jucha mintsiperaaka\nka eska santeru sesiuaka\nsesiksi arhijperani ka jarhuajperani\nJu ia je miantani eska jucha sesi pajperata jimpo\núaka kuap'erani enkats'ini juramuticha uékaaka\neuakurhini ampe,\nAsi mirikurhi je eski sesi p'ikuarherakurhisinka\nenkaksi p’orhemperaaka ka sesiksi uandajperani\nka miantani eskaksi jimajku eratperani\njarhasinka.\nUntasti: Tata Jesus Felipe Sebastianu.\n**Untsi ma uenikua enka chiiti ireteri**\n\n**ampe uandaaka**
yaq-constitucion_mx-art-122-54
yaq
Si omola a yaawako juka Lijtrito Peleralpo Yaut Kobiernota, ju Senalo senuk tekiata makne, bwta ju Repuplikapo Presilente a yeu a pu’ane, ini beja aet yeu yumane juka nesauta. Si chubala a kabetuko, ju serbilor puppliko Kobierno Ejtatutopo tekiakame ama yaana. Si tua kabeta ama yumao, o cheasan senuk inika tekilta sutojako, ju Asamplea Lejislatiba senuk ama yaane inika tekilta chupanenta. Wa Lijtrito Peleralpo Yaut Kobiernota renunsia a mabettu si unna bettesi aetana jita ayuko. Wame lisensiam inika tekiau ju ejtatuto a yechasimne.\r\rII.\rJu Lijtrito Peleralpo Yaut Kobierno inime pakultalim into tekilim jippu’une:\r\ra)\rYorisimne into am joosimne jume leim Lijtrito Peleralpo ayukame into Konkreso Unionta yeu machia’um, o jume orkano ejekutibo au cha’akame;\r\rb)\rAm yeu machiasimne into am joosimne jume leim Asamplea Lejislatiba, alminijtratibapo luula si’imem am bittuakai, relamentom, lekretom into nau etejoim yeu machiasimne. Junuen ket amet mammattene jume leim Asamplea Lejislatibapo yeu kateme am teuwa betchi’ibo, ketun kee wojmamni taewaim yumao. Si ju proyekto tu’u bitwako woi tersio liputaom betana ini jiba yeu machiana into ju Lijtrito Peleralpo Yaut Kobierno a teuwane;\r\rc)\rYeu machiane bemela leim o lekretom Asamplea Lejislatibau luula;\r\rd)\rBemelam yaane into yeu betna jume serbilor pupplikom orkano ejekutibo lokaeu cha’akame, into inka kojtitusionta into inime leim noka’apo luula yaanamme;\r\re)\rJuka tekilta joosimne serbisio lireksionim sekurilat pupplikata betana nau eakai Ejtatuto kobiernotamak; into\r\rf)\rWame waate inika kojtitusionta, ju Ejtatuto Kobiernota into jume leim junuen jiame.\r\rBAJI BAASE.-\rOrkanisasion Alminijtratiba Pupplika lokalta jum Lijtrito Peleralpo betana:\r\rI.\rJaksa luula am naikimtene jume tekilim into jita ameu lutu’uria tekil yaari wame orkanommeu sentralim, leskonsentralom into lesentralisaalom;\r\rII.\rYaane jume orkano politiiko-alminijtratiibom jum Lijtrito Peleralpo.\r\rJunuen ket jaisa am naikimtine inime orkanom politiiko-alminijtratiibo inim Lijtrito Peleralpo, into jaisa nau tekipanoanemme into jaisa tekipanoane wa Lijtrito Peleralpo Yaut Kobiernotamak.\r\rJume titularim ameu yo’owe orkano politiiko-alminijtratiibomeu tebatpo tawaneme inime si’imempo into kabem ju’unea’apo, yeu puana into inika leita jiapo luula.\r\rNAIKI BAASE.-\rTribunal Jujtisia Superior into wame waate orkano julisial puero komunim betana:\r\rI.\rMajistralo Tribunal Superiortubaeteko inika Kojtitusionta watamta jippu’une bwe’ituk inika ameu waata wame minijtro Suprema Korte Jujtisiatubaemme’u; into ama naabujti julisialpo weyemta si’imet ju’uneiyane, into Lijtrito Peleralpo a ta’ane. Ju Tribunal Superior Jujtisia juka lei orkanikata jia’apo luula ama jaikaka ama tekia majistralopo joone.\r\rTribunal Superior Jujtisipo majistralom ama be’eo into ju Lijtrito Peleralpo Yaut Kobierno am yaane Asamplea Lejistalatibau luula. Jume Majistralom busam wasuktiapo inika tekiata joone into juchi ama tekia maktu Asampleata junuen jiao, si junuentuko, kaa a tekia maktu juka Titulo Naikita junuen jiao inimi Konjtitusiompo.\r\rII.\rJu alminijtrasion, bijilansia into lisipplina Tribunal Superior Jujtisiapo ayukame, jume juskaom into jume waate orkano julisialim, inime Lijtrito Peleralpo Konsejo Julikaturau cha’ane. Ju Konsejo Julikatura wobusamtaka ama anne, junama wepulekai Tribunal Superior Jujtisiapo preseilentetune, into ket Konsejopo ket ini ju’unatune. Jume waate yeu tawame into inime tekiane: wepul Majistralotune into woi joesim yeu puana Si’ime Majistralompo; wepulai ju Lijtrito Peleralpo Yaut Kobierno a yaane, into jume waate woim into ju Asamplea Lejislatiba am yaane. Si’ime jume Konsejeom inika ameu watiwamta jippu’une Majistralotubaeteko into alminjtratibapo ju’unene into ket tu’u nujmeatune into si’ime a yo’ori ta’ane juka tekilta a jooao, ket into ta’ena a tekilwa jum julisialpo luula propesion. Mamni wasuktiapo inika tekiane; senu aet chaka weme aet nakuliana bwe’ituk kaa juchi inika tekia juchi bemelasia.\r\rJu Konsejo joesim yaane jum Lijtrito Peleralpo, si bempo karera julisialpo emo ujuteko. Ket naikimtene jaiki salampo juka tribunalta into jume juswaom Lijtrito Peleralpo Poler Julisialpo ayukame, Konsejotamak nau lutu’uriakai.\r\rIII.\rJita tekilim into jita normam a tekipanoatuane juka Konsejo Julikaturata, bweta artiikulo 100ta ju’uneiyakai inika Kojtitusionpo;\r\rIV.\rJu lei orkanika normam yaane jaisa am tekipanoasaune jume punsionaariom, into ket juka lesaroyo julisialta karera;\r\rV.\rKonsejo Julikaturapo tekiakammeu joona, into jume majistralommeu into joesimmeu, jume sansionim artiikulo 101po yeu jiame inika Konstitusiompo;\r\rVI.\rJu Konsejo Julikatura jum entilalpo tribunal jujtisia presupuejtota yaane into Lijtrito Peleralpo Yaut Kobiernotau a teuwane proyekto presupuejto ekresopo a kibacha betchi’ibo junak beja ju Asamplea Lejislatiba a tu’u bitne into a jeewitene.\r\rMAMNI BAASE.-\rTribunal Jujtiisia Alminijtratiba ayune, autonomiata jipu’une a nokne’epo amani into a teuwaane jaisa nau cha’ana’apo. Jaisa tekipanoane, jaksapo luula into, kechia, rekursom jipu’une resolusionim betchi’ibo. Ju Tribunal kaa nau weyemta rutuktasimne jum alminijtrasion pupplikapo jum Lijtrito Peleral betana ayukamta into jume partikulaarim betana; a yecha’ane, juka leita a teuwa’apo amani, jume sansionim jume serbilor pupplikommewi kaa tu’isi alminijtrasionpo yeu am sajako into jume partikulaarim ket inilen tawakame ket kaa tu’isi alminijtrasionpo yeu am yumako; into ket inilenia a kecha’ane juka yee beje’etuawamta inlemnisasionimpo luula into jume sansionim lanyo into perjuisiota ya’akame Asienla Pupplika Lijtrito Peleraalewi o juka patrimooniota jume bato’immewi Lijtrito Peleral betana.\r\rJuka inbejtikasionta yaa betchi’ibo, ama wattanamta into juka sansionta jume alminijtrasionpo kaa tu’ik yaawako jume Tribunal Superior Jujtiisia betchi’ibo, bitna jum praksion IIpo teuwawame NAIKI BAASE betana inim artiikulopo, kaabeta ko’okosi jooakai jume entilaam belle’ekatana jum pijkalisasionpo a uju’uwa’apo, kujtoolia into jume rekurso pupplikom yekawa’apo.\r\rD.\rLijtrito Peleralpo Minijterio Puppliko a tekipanoane ju Prokuralor Jeneral Jujtisia, into ama tekiatuana juka Ejtatuto Kobiernota junuen jiao; ini tekil into ju lei orkanika a teuwane jaisa emo orkanisaroane, jita normampo luula tekipanoasimne.\r\rE.\rLijtrito Peleralpo ju Presilente Ejtao Unilo Mejikanomtau cha’aka wa lutu’uria praksion VII artiikulo 115 inika Konjtitusiompo teuwawame. Bemela into mekka beepna jume serbilor pupplikom puersa pupplikapo yauchim into ini yaana juka Ejtatuto Kobiernopo luula.
ote-books-48
ote
denda *HÑÄHÑU — ESPAÑOL* 44\n\n\nJuan es burlón; se burla de lo que les sucede\na sus semejantes. *Véase* **thenäte**\n**denda** (denda) *adv* desde **Denda dá juadi**\n**ra boti hindí tsaya ra befi. ̱** Desde que\nterminé de sembrar no descanso de\ntrabajar. **Dende gekua dá kahni ra**\n**fantho̱ mi bai ri nandi, ha dá tsudi. ̱** Le\ntiré al venado desde aquí hasta el otro lado,\ny le pegué. *Variante* **dende**\n**dengazafri** (déngázafri) *s* acarreador de\nzacate **Ya dengazafri nubu̱** **yo ra ndähi,**\n**theni ya zafri mä mañä.** Cuando anda el\naire, los acarreadores de zacate acarrean el\nzacate cabizbajos. *Vocal nasal:* **dëngazafri**\n*Sinón.* **desfani** *Véase* **theni**, **zafri**\n**denhuada** (děnhuada) *s* 1. medio cuartillo\n*(medida)* **Ra ju̱ dí pa dí eni ko ̱** **na ra**\n**denhuada.** El frijol que vendo lo mido con\nuna medida de a medio cuartillo.\n2. medio cuartillo *(grano)*\n*Variante* **ndehuada** *Véase* **made**, **huada**\n**deni** (deni) *vi* derretirse **Ya bi deni ya ndo**\n**xi xmá pidi.** Ya se derritió el granizo que\nestaba tupido. *Sinón.* **moe̱**, **mo̱te**\n**denti** (denti) *vt* 1. magullar *(para ver si*\n*está madura)* **Ogi denti ya dädimaxi ge**\n**njabu̱ di ndehe.** No magulles el jitomate\nporque así se aguada.\n2. maltratar **Mä tsu̱di bi tetsua ya**\n**tsatyo ha ya huähi, xi ntsedi bi denṯ** **i.**\nA mi puerco que corretearon los perros en\nla milpa, lo maltrataron gravemente. *Act.*\n*indet.* **thenti** *Sinón.* 1: **donti** ; 2: **tsa**,\n**heni ̱**\n**ndenti** *s* aporreada *(reg.),*\nmolonqueada *(reg.),* golpes\n**denthe** (dénthe) *s* acarreador de agua **Xi**\n**yo ndunthi ya denthe pa ha banti ra**\n**näni pa ya gädo.** Hay muchos\nacarreadores de agua para que batan la\nmezcla de los albañiles. *Vocal nasal:*\n**dënthe** *Variante* **dengadehe** *Véase* **theni**,\n**dehe**\n\n**denthebe** [ *Variante de* **mädenthebe** ]\ncincuenta\n**desde** (desde) 1. *prep* desde **Ya tuhni ne**\n**ya hmämhai xa nja desde mäyabu̱.**\n¡Desde qué tiempo ha habido guerras y\nterremotos! **Ra thoka näni ya desde**\n**mäyabu̱ fädi, ndá beni ya, mi tuti ya**\n\n\n**do.** Ya desde tiempo remoto se sabe la\nfabricación de cal, desde que tengo uso de\nrazón ya se horneaban las piedras.\n2. *conj* desde que **Desde bi nthäti ra**\n**Xuua ya hingi ehe ra nteni.** Desde que\nJuan se casó ya no viene a jugar. **Dende**\n**nubu̱ dá nzenjua̱** **be mä zi mbane ya**\n**histá nthe̱be.** Desde aquella ocasión que\nsaludé a mi compadre ya no he vuelto a\nencontrarme con él. *Sinón.* **dende**, **dendä**,\n**de**\n**desia** (désia) *vt* desear **Nuni ra tsu̱ntu̱ di**\n**desia dä nthäti, pe hingi tsu̱di ra nxutsi.**\nAquel muchacho desea casarse, pero no\nencuentra muchacha. *Sinón.* **nehmä**\n**desthi** (desthi) *s* 1. carrizo tierno **Ya**\n**desthi maske xá ndä hingi ho, ngeä sti**\n**yoti dä bahni.** Aunque esté grueso el\ncarrizo tierno no sirve, porque al secarse se\n\narruga.\n2. Dexthi *(pueblo al sur de Ixmiquilpan)* **Ra**\n**hnini Desthi di nto̱nguí ra hnini**\n**Mänguani.** El pueblo del Dexthi colinda\ncon El Alberto. *Sinón.* 1: **tukaxithi** *Véase*\n\n**xithi**\n**Detsri** (Détsri) Benito Juárez Detsani *(pueblo*\n*de Zimapán)* **Detsri kohi ngetuu̱ Mäboza. ̱**\nEl pueblo de Benito Juárez está cerca de\nZimapán. *Véase* **dehe**, **tsani**\n**detsni** (détsni) *s* aguacate tierno **Ra**\n**tsani nubu̱ ra detsni ngu xá ñuxi.** El\naguacate tierno está como dulce.\n*Variante* **detsri** *Véase* **tsani**\n**dexba** (déxba) *s* leche aguada\n*Variante* **dexpa** *Sinón.* **deba** *Véase* **dehe**,\n**ba**\n**dexju̱** (déxjǔ̱) *s* caldo de frijol **Ra dexju̱**\n**geä xá ñho dä tumbabi ya bätsi dä zi.** El\ncaldo de los frijoles es bueno para que\ntomen los niños. *Sinón.* **gixju̱** *Véase* **dehe**,\n**ju̱**\n**deza** (déza) *s* 1. madera tierna **Mäthoni ga**\n**tsekju̱** **̱ ya ñäxaza pa ga hokju̱ ra ngu,**\n**ngeä ya deza hingi ho.** Es necesario\ncortar madera maciza para construir la casa,\nporque la madera tierna no está buena.\n2. palo tierno **Bu̱ too tseki ya deza di ̱**\n**no̱ngi o di tsu̱ti.** Si se cortan palos\ntiernos se enchuecan o se adelgazan.\n*Sinón.* **tukaza** *Véase* **dehe**, **za**
kek-ebible-MK9_14_1
kek
Nak coxe'e̱lk cuanqueb cui' li bele̱b chic lix tzolom li Jesús, que'ril nak cuan nabal li tenamit riq'uineb. Ut eb laj tz'i̱b yo̱queb chixcuech'inquil lix tzolom li Jesús.\r\rUt eb li q'uila tenamit que'sach xch'o̱l chirilbal li Jesús, ut que'co̱eb sa' a̱nil chixc'ulbal ut que'xq'ue xsahil xch'o̱l.\r\rLi Jesús quixpatz' reheb: —¿C'a'ru nequecuech'i cui' e̱rib? chan.\r\rQuichak'oc jun sa' xya̱nkeb li q'uila tenamit ut quixye re: —At Ka̱cua', xinc'am chak jun li cualal arin. Mem ut cuan ma̱us aj musik'ej riq'uin.\r\rYalak bar nacute' sa' ch'och' xban li ma̱us aj musik'ej. Na-el cuokx sa' re ut naxc'uxuxi li ruch re ut naxchec' rib. Xintz'a̱ma chiruheb la̱ tzolom nak te'risi li ma̱us aj musik'ej; abanan inc'a' xe'ru chirisinquil.—\r\rNak li Jesús quichak'oc, quixye reheb: —Ti̱c inc'a' nequexpa̱ban. ¿Jo' najtil chic tincua̱nk e̱riq'uin re nak texpa̱ba̱nk? ¿Jo' najtil chic texincuy nak nequec'oxla? C'am chak li al arin cuiq'uin, chan li Jesús.\r\rQue'xc'am li al riq'uin ut li ma̱us aj musik'ej nak quiril li Jesús quixch'ikle li al, quixcut sa' ch'och' ut quixtolc'osi ut qui-oc chi e̱lc cuokx sa' re.\r\rUt li Jesús quixpatz' re lix yucua': —¿Jok'e xticla lix yajel li al a'in? chan. —Toj ca'ch'in nak quixtiquib xc'ulbal chi jo'ca'in, chan lix yucua'.\r\r—Nabal sut nacute' sa' xam. Nabal sut nacute' sa' ha' xban li ma̱us aj musik'ej re xcamsinquil. Cui cuan c'a'ru naru ta̱ba̱nu re, ba̱nu usilal, il xtok'oba ku ut choa̱tenk'a, chan.\r\rLi Jesús quixye: —¿C'a'ut nak nacaye “cui naru”? ¿Ma inc'a' nacanau nak cui nacatpa̱ban chixjunil naru xba̱nunquil? chan.\r\rSa' junpa̱t quia̱tinac lix yucua' li al ut quixye chi cau, —La̱in ninpa̱b. China̱tenk'a re nak tinpa̱b chi tz'akal.—\r\rNak li Jesús quiril nak sa' junpa̱t yo̱queb chi ch'utla̱c nabal li tenamit, quixch'ila li ma̱us aj musik'ej. Quixye re: —At ma̱us aj musik'ej, la̱at nacatmemobresin. La̱at nacattz'apoc xic. La̱in tinye a̱cue, elen riq'uin li al a'in ut mat-oc chic riq'uin, chan.\r\rUt li ma̱us aj musik'ej quixjap re ut quixch'ikle chi cau li al. Tojo'nak qui-el riq'uin. Ut li al chanchan camenak quicana. Nabal li tenamit que'yehoc re nak xcam.\r\rUt li Jesús quixchap chi ruk' li al ut quixcuaclesi ut li al quixakli.\r\rNak qui-oc li Jesús sa' cab xjunes rochbeneb lix tzolom, que'xpatz' re: —¿C'a'ut nak inc'a' xoru la̱o chirisinquil li ma̱us aj musik'ej? chanqueb.\r\rUt li Jesús quixye reheb: —Ca'aj cui' riq'uin ayu̱n ut riq'uin tijoc naru risinquil li ma̱us aj musik'ej a'in.—\r\rUt nak que'el aran, que'nume' sa' li na'ajej Galilea. Ut li Jesús inc'a' quiraj nak te'xnau nak cuan aran.\r\rYo̱ chixch'olobanquil xya̱lal chiruheb lix tzolom. Quixye reheb: —La̱in li Alalbej, tine'xk'axtesi sa' ruk'eb li cui̱nk li te'camsi̱nk cue. Ut nak ac xine'xcamsi, tincuacli̱k cui'chic chi yo'yo sa' xya̱nkeb li camenak sa' rox li cutan.—\r\rAban eb a'an inc'a' que'xtau ru li c'a'ru quixye reheb, ut que'xucuac chixpatz'bal c'a'ru xya̱lal li quixye.\r\rQue'cuulac sa' li tenamit Capernaum. Nak cuanqueb sa' cab quixpatz' reheb lix tzolom: —¿C'a'ru li yo̱quex chixcuech'inquil rix nak yo̱co chi cha̱lc? chan.\r\rMem que'cana ut inc'a' chic que'chak'oc xban nak yo̱queb chixcuech'inquil rix ani reheb li nim xcuanquil.\r\rLi Jesús quic'ojla ut quixbokeb li cablaju chi xtzolom riq'uin ut quixye reheb: —Li ani ta̱raj nak ta̱q'uehek' xcuanquil, chixcubsihak rib ut chic'anjelak chiruheb chixjunileb.—\r\rQuixchap chi ruk' jun li ch'ina al ut quixq'ue sa' xyiheb. Quixk'alu ut quixye reheb:\r\r—Li ani naxq'ue xlok'al li toj k'un xch'o̱l jo' li ch'ina al a'in sa' inc'aba' la̱in, naxq'ue ajcui' inlok'al la̱in. Ut ma̱cua' ca'aj cui' la̱in naxq'ue inlok'al. Naxq'ue aj ban cui' xlok'al li Dios li quitaklan chak cue.—\r\rLaj Juan quixye re li Jesús: —At Ka̱cua', jun cui̱nk xkil chak le'. Yo̱ chi isi̱nc ma̱us aj musik'ej sa' a̱c'aba'. Ut la̱o xkaye re nak inc'a' tixba̱nu a'an xban nak moco kacomon ta.—\r\rUt li Jesús quixye reheb: —Me̱k'us xban nak ma̱ ani ta̱ba̱nu̱nk junak milagro sa' inc'aba' la̱in ut mokon ta̱oc ta chintz'ekta̱nanquil.\r\rLi ani inc'a' xic' na-iloc ke, a'an na-oquen chikix.\r\rLi ani ta̱q'uehok jun sec'ak ha' e̱re sa' inc'aba' la̱in xban nak la̱ex cualal inc'ajol, relic chi ya̱l tinye e̱re nak tixc'ul lix k'ajca̱munquil.—\r\rLi ani ta̱po'ok xch'o̱leb li toj k'uneb xch'o̱l, us raj xcutbal sa' li palau chi bac'bo junak nimla pec chi xcux.\r\rCui la̱ cuuk' ta̱q'uehok a̱cue chi ma̱cobc, us raj cui ta̱yoc'. Mas us nak cua̱nk la̱ yu'am chi junelic riq'uin jun ajcui' la̱ cuuk' chiru nak tatxic riq'uin cuib la̱ cuuk' sa' li xbalba, bar cui' inc'a' ta̱chupk li xam.\r\rAran inc'a' te'ca̱mk li motzo' chi moco li xam ta̱chupk.\r\rCui la̱ cuok ta̱q'uehok a̱cue chi ma̱cobc, us raj cui ta̱yoc'. Mas us nak cua̱nk la̱ yu'am chi junelic riq'uin jun la̱ cuok chiru nak tatxic riq'uin cuib la̱ cuok sa' li xbalba, bar cui' inc'a' ta̱chupk li xam.\r\rAran inc'a' te'ca̱mk li motzo' chi moco li xam ta̱chupk.\r\rCui li xnak' a̱cuu ta̱q'uehok a̱cue chi ma̱cobc, us raj cui ta̱cuisi. Mas us nak tat-oc sa' xnimajcual cuanquilal li Dios riq'uin jun li xnak' a̱cuu chiru nak tatxic sa' li xbalba riq'uin cuib xnak' a̱cuu.\r\rAran inc'a' te'ca̱mk li motzo' chi moco li xam ta̱chupk.\r\rJo' nak naq'ueman li atz'am chiru li tib re nak inc'a' nachuho', jo'can ajcui' nak nayale' rix li kapa̱ba̱l. Chanchan riq'uin xam nayale' rix xban li raylal nakac'ul.\r\rCha̱bil li atz'am, abanan cui na-oso' lix qui'al ma̱c'a' chic na-oc cui'. Jo'can ajcui' la̱ex chi cua̱nk e̱cha̱bilal ut cua̱nkex sa' usilal chi ribil e̱rib.\r\rUt qui-el li Jesús Capernaum. Que'co̱eb sa' jun li na'ajej cuan xcue̱nt Judea ut que'co̱eb ajcui' toj jun pac'al li nima' Jordán.\r\rUt que'cuulac laj fariseo riq'uin chi patz'oc yal re xyalbal rix ut que'xye re: —¿C'a'ru nacaye la̱at? ¿Ma ta̱ru̱k tixjach rib junak cui̱nk riq'uin li rixakil? chanqueb re.\r\rUt nak quichak'oc li Jesús, quixye reheb: —¿C'a'ru le̱ chak'rabinquil quixcanab e̱re laj Moisés?—\r\rEb a'an que'xye: —Laj Moisés quixye nak junak li cui̱nk ta̱ru̱k tixyi̱b lix hu re jachoc ib ut riq'uin a'an naru tixjach rib riq'uin li rixakil.—\r\rLi Jesús quichak'oc ut quixye: —Xban nak k'axal cau e̱ch'o̱l, jo'can nak quixq'ue li chak'rab chi jo'can.\r\rAbanan ma̱cua' jo'can sa' xticlajic li ruchich'och'. Nak quixyi̱b li ruchich'och' li Dios, quixyo'obtesi li cui̱nk ut quixyo'obtesi li ixk.\r\rJo'can nak li cui̱nk tixcanab xna' xyucua' ut tixlak'ab rib riq'uin li rixakil.\r\rLi ani te'xlak'ab rib junajeb chic. Moco cuibeb ta chic.\r\rLi ani naxlak'ab li Dios, ma̱ ani chic naru najachoc re, chan li Jesús.\r\rUt nak ac cuanqueb sa' cab, lix tzolom li Jesús que'xpatz' cui'chic re chirix li na'leb a'in.
tzh-books-536
tzh
**xpahkinte'** [ *alt.* H: **xpajkinte';**\n\nox **xpajk'inte'** ] *s.* (1) fantasma,\nespíritu que se manifiesta como\nuna mujer muy bella que se les\naparece a los hombres en los\ncaminos por la noche; se traduce\na veces como La Llorona, aunque\nno presenta los mismos atributos\n(no llora a sus hijos, etc.) (2) [ ca,\n\nox ] lesbiana *Morf.:* **x- pahkin** + **te'** (?).\n**xpak** [ ba ] *s.* variedad de frijol\n\n*Morf.:* **x- pak.**\n**xpi'juy** *s.* chotacabras pauraque,\n\ntapacamino (ave) ⇒ **xpu'juy** - **yakal**\n**ta ok'el xpi'juy** [ pe ] ‘está cantando\nel tapacamino’ *Morf.:* **x- pi'juy.**\n**xpuliwok** [ ba, pe ] *s.* tórtola (ave),\n\nnombre aplicado a varias especies\n*(Columbina spp.; Scardafella inca)*\n*Dial.:* ca ⇒ **xpuruwuk;** gu **puliwok,**\n\n**pilawok;** tp **xpurowok, puruwok, porowok,**\n**puruwuk, xpuruk mut** *Morf.:* **x- puliwok.**\n**xpuruwuk** [ ca ] *s.* tórtola (ave)\n\n⇒ **xpuliwok** *Morf.:* **x- puruwuk.**\ntantan xpuruwuk *s.* tortolita\n\nmexicana *(Scardafella inca).*\ntsajal xpuruwuk *s.* tórtola rojiza\n\n*(Columbina talpacoti).*\n**xpuy** [ ba, gu ] *s.* gallina pinta, moteada\n\n - **ma'ba ya jlajin stukel me xpuye, mero**\n**ya jmulan** [ ba ] ‘a la gallina pinta no\nla voy a matar, me gusta mucho’\n*Morf.:* **x- puy.**\n**xpu'juy** *s.* chotacabras pauraque,\n\ntapacamino (ave *Nyctidromus*\n*albicollis* ) π no confundir con\notro tapacamino ⇒ **purpuwich',**\nmuy parecido pero de canto\ndiferente *Dial.:* pe **xpi'juy**\n*Morf.:* **x- pu'juy.**\n**xtonch'ich'** [ ba ] *s.* turpial toche (ave)\n\n⇒ **tujch'ich'** *Morf.:* **x- ton** + **ch'ich'**\n‘sangre cuajada’.\n**xtukuk** [ ba ] *s.* especie de pájaro,\n\nparecido a la codorniz pero más\n\n\npequeño, con puntitos cafés en la\npanza *Morf.:* **x- tukuk.**\n**xt'ob** [ pe ] *s.* ombú, jaboncillo (planta)\n\n⇒ **ob.**\n\n**xts'il** [ pe ] *s.* variedad de frijol pinto\n\n*Morf.:* **x- ts'il.**\n**xubak** [ ca, gu ] *s.* corazón del ocote,\n\nla parte nudosa de en medio que\nqueda del tronco talado cuando\nya se pudrió la parte externa y\nque se raja para encender el\nfuego *Pos.Marc.:* **-il** *Dial.:* ab **xubuk;**\n\nba **xubek';** véase también ox, sp\n\n⇒ **xuwak** ‘fruto del ocote’.\n\n**xubek'** [ ba ] *s.* corazón del ocote\n\n⇒ **xubak** *Pos.Marc.:* **-al.**\n\n**xubuk** [ ab ] *s.* corazón del ocote\n\n⇒ **xubak.**\n\n**xuchet,** **xuchuchet** *expr.* estarse\n\nladeando o tambaleando\n\n - **xuchet xanix tal ta beel** [ tg ] ‘se\n\nanda tambaleando al caminar’\n\n*Morf.:* **xuch -et.**\n**xuchinaj** *expr.* estar flojo, poco firme,\n\nestarse moviendo de manera\n\noscilante ◊ **xuchinajix ta ik' te naje** [ gu ]\n‘la casa se está moviendo por el\nviento’ ◊ **xuchinaj a kil i winiki** [ gu ]\n\n‘veo cómo el hombre se está\n\ntambaleando’ *Morf.:* **xuch -inaj.**\n**xuch'** **1** *adj.* (1) pegajoso, chicloso\n\n - **xuch'ix te jk'u'e** [ gu ] ‘mi camisa\nya está pegajosa’ ◊ **lum xuch'ik snaj**\n**te sunune** [ gu ] ‘los panales de la\nabeja *sunun* son muy pegajosos’\n*Atr.:* **-il** - **te xuch'il ajch'ale ma sk'an**\n**ixim** [ ca ] ‘la tierra pegajosa no da\nmaíz’ *S.Abstr.:* **-il** - **teme ay lek**\n**xuch'il te lume, ya stsak ek te oxom ya**\n**jpastike** [ gu ] ‘si el barro está bien\nchicloso, queda consistente la\nolla que se hace’ (2) deshidratado,\nendurecido, vuelto pasa (fruto)\n\n - **xuch'ix sit te kapele** [ gu ] ‘los granos\ndel café ya están deshidratados’\n\n\nxuch'\n## x\n###### 675
tpp-books2-14
tpp
takapumatsakal ni lakat’unin lakakuinan ali xkan yu poqlh limapatsakan ni litapatsa yu\nlimaqxkini kapaulaqlo’oxikal ni tsukunt’ ali yu xlhtachk’an lapanak.\nYu palachimo’on yu xlaqachat’ yu talit’ujunch’ xalik’ lakatsuni t’un kunyu poqlh tamapatsai\nlakat’un kalayak, kalimapatsayak yu limaqxkini yu’ox’ kalilal yu’ixpumatsakan yu\nixputapats’ ta’a kapumaqalih kalichimo’oya’ ni tapumatsakanach yu xlaqmit’ kapaxtoqnil ni\np’oqlhi tatapatsani yu lakat’un yu qaitaminin nilapanak yu talit’aunich xalik latsuni lakat’un\nyu ixlimapastakan ixt’un.\nJant’ michun yu taqtoqnut’ kalitsukuya’ tap’ais kalachimo’ol ni lakat’un ta’an kamapatsal\nkalakch’al kuxt’u, kalamanul bakax. o kibinan , lich lubaj kapaxtoqnilh okalitsukul lhuj\npuxaunkis piktijint’ tach’ najunt’ kaok’is talaqalhba’at’ yu ani palachimo’on , yu\npalachimo’on kalinonak taskunach xpo’aqtsul, ali tachux katajunach ni taqxtoat’ , kabal yu\nlakat’un ixnabin yu’unchunuk jataulant’ ta’an katamakal laqamank’an , paxtoqni yu lakatun\ntak’an, lubaj kuna’ ta’an kalaqlhitsoqal, bachuncha kabal , ni lachimo’ont’ kamasuya\ntaskamakakalch tach katatapatsayak, yu jachini’ yu najun lakataulant’. Kunyu\nxalachimo’onun lakapulakchibin o kunyuchlhikat’uk’an kalakxtaknikal katamapatsal ni\nlakat’un, kachibininkal kun yu talit’ujun xajalik ixt’unk’an, kamapasul yupaxtoqni la’ixt’unin\nkunyu alatin yu tabilanal lakataulanti, bachubachun kalaktsoqmulayak yulimaqxkini tach yu\nnajun lakataqto’at’ yutalat’ujun kalat’un, kataxtaqniyak niunchunuk manabin yu lukutsuni\nkamapatsal yu ixlakat’un. Lich bali’i kachapaputulh ni lakat’un, kato’ayakana yu lichibinint’\nni palachimo’on.\nYu anch ixpulakna ni lakaputalan, jantu michun ni yulit’ajun lukutsuni lakat’un jantulai\nkalitsuya’ lubaj ixnabin lakat’un yu kalibal ( laqakis chut’ (5%), yu’unchunuk lakatun\nmanabinin, bachuncha, kabal, yu manaban lakat’un kalipaxkanak baqaitaun yumanabin\nyulitajun xajalik, kalimukayak’ tach yunajunt’ yu talaqalba’at’ XV.\nYu talaqto’at ta’an tachux xalatuna’ yulachimo’onuk lakaputaulan kun yu xalat’un tachux ,\nkun yu taqxto’at, junita yu palachimo’on , xuxalachimo’onu ni lakat’un ta’an alin lakat’un\nxlhakatunk’an tachux, yuch’ kamakakal tach yu najunta ni lachimo’ont’ , ta’an yuch\nkatapatsal kunyu’unch ali kalanauli kalakmakali kalaklo’oxil ni taqxto’at’.\n\nKalakmanuchuqol ni lakat’un, lakakuinan ali xkanin, yu ni jataulan paxtoqni tach yu najunt’\nni palachimo’onti.\nVIII. Kanonkana’ jant laqsabal.\na) Yu tachux aqch’apat yu lakat’un, xkan ali yu lakak’uinan yu xabinak’an jataulant’,\nlukst’uni jataulan, o putaulant, yu xa’ai pamaqalajan, lachimo’onuk lakapulakchibin, o\nalatich lachimo’onun yu anch kata’qatejunul tach kanajuta ni palachimo’ont’ el 25 de junio\n1856, ali yu palachimo’on tach najunt yu ani.\nb) Tachux mach’istat’: lamakakant’, o k’astakal ni lakat’un, xkan, aliyu lakakuinan,\nlakmakakanat’ ta’an latsomulakan yu talistak, ta’an lakma’akant’ maqalit, o akaita’aun yu\nlachimo’onuk, ta’an taun aqtaun, xantik’atan 1976, ani chabaych’, jantuch laqsabal kabal,\nlich ch’ap’akal bali’ichinch’ yu’unchunuk lakat’un, ali yu lakat’un bali’i talaxtaqnil o\ntamaqpitsil, o ataun talakmakal, yu ixnabink’an yu lakataun putaulan, lukstuini putaulan,\nxta’aputalan, putaulanax, ta’an tabinal nixt’aj putaulanax.\nc) Tachux ni lalakchibint yu kamakal o paxtoqni, yu katamatsilkil, kata’aqch’apal o\nkatastalaknul taun julchan tach najunt’ yu malakpataun maqanch, yukatalamakal,\nyulaklo’oxi lach’apat u alati’ lachimo’onun yu aqch’apat lakapulachibin, o yu a’y\nlachimo’onuk yu lakmaxtukan u yu mapatsantich’ yujant’ xlaqmit, ni lakat’un xkan ali\nlakak’abinan ta’an talait’anil xalik’ ni luk’utsuni lakat’un, lakatun yu tachux t’ach’apat, o yu\natan kabal tamatsut’ kapaxtonil alataun putalan.\nJantuch kalaqaikana’ yu ani astan, bamu x yu lakatun kalitsukul xalik tej’kan laqlhbaqkal\nyu ani talichibini’ ni palachimo’on yu makakal puxankin julchan ni malkuyu junio ni 1856\n(25 junio de 1856), lit’onikanch ixtakaut’ xtakaut yu lichibin yu xlimapatsakan ixt’un katintsu\nmapatsana laqakao ch’itin tej’kan yu x’ayachtu jat’ katapatsal laqatui puxan kao ciento\nmalaqach’inut.’\nIX. Talaqba’ait o xlhilaqbaj’k’an ke inch bax bal kun yu xtamatasuti yu laqsabal\nsiayu’unch t’atolnil yu xa xta¡a lakaputaulan ali yu ta’an ka’alil yun jantu laj’oxi kamakakal\nkalaya’ kalimat’as’ikal tan chunch kalisk’anikal lat’tutu t’ati oqxlaqtamin xlatachux yu\nxtatolnin ke katatintsukul mapatsanan ni yu laqataun t’ati chut` xlitachux nlak’at’un, ni yu\n\nkalichibinil ni xlilaqbaqkan, u yu oxlaqtaun ni yu’inchunu’ yux xt’ataulnin t’ejk’an\nkatatintsukul mapatsanan ni yu t’utut’ati xlilukutana ni lakat’un.\nX. (Maqats’anqatach xtap’ais)\nXI. (Maqats’aqatach xtap’ais )\nXII. (Maqats’aqatach xtap’ais )\nXIII. (Maqats’aqatach xtap’ais )\nXIV. (Maqats’aqatach xtap’ais )\nXV. Yu tan tabilanal tachux labanan jant mitichun kalitsukuya a’i t’un.\nLaklilakana’ lakatsuni t’un ta’an ch’ank’an laqxtoqnu yu jantu katapasal yu kalitsukul\nqaitaun lapanak tus taunciento malaqachoqoxnut’ ta’an kalak’abakal u ka’onal niyu’ox’ u\nxtamatusut’ kunyu alat’ t’unin.\nTach kapulilakal ni tamatusut’ tachun kalilhalch ta’unciento malaqachoqoxnunt’ yu\nlaj’abant’ aqt’u mapatsakan, aqtat’ mapatsakan yu laka’aqpunan yu ox’ kabal aliyu\naqtsijinn lakakuinan, aliyu ta’an ya’aj ox kabal.\nKamalana cuenta, bachunbachun, tach lakatsuni manabin ix’ukxi, yu jant’ katapatsali, ni\nlapanak taun ciento aqxtui puxan kau, ni malaqachaqoxnun, ta’an ni lakat’un\nkamapatsakal yu kamaqalilk ni yu laqxot’ litapatsal, lich laqai jalaj’abant’. Aliyu lat’ut’\nciento, ta’an kalimapatsakal, ta’an kaqalhil, jaka, ch’ankat’ yu xta satsi, kabe, heneken, yu\ntach’uxui, ch’ap’, vid, olivo, kina, vainilla, kakaj’ aqabe, palis, kiu yu xt’axa’unikan.\nKanankana’ keba lukut’uni lak’atun ta’an bakax in lubaj kalitapatsal. Yu lapanak inlich’ lalei\nkatalistaqli, tus laqqkis ciento bakax, u yu talikapaxtoqnil yu lakst’uni talitsukut’ tach yu\nlinajunt’ ni palachimo’on kabal ta’an kabal oxi katatanul ta’an ka’alilh bait’ ni lakat’un.\nTa’an yu litapatsa yu lak’abakan laj’ abantt’ ta’an puma’ankan yu jant laj’ oxi xkan, yu\nmanabinin u yu talitujun xt’unk’an.\nYulakatsuni ka’alilh yu laj ‘ox’ bananaj kuna yu lakatsuni lakat’un makxkin ta’an laj’oxi\nlaqxoqt’ maqalinkal, lich tapsai tach yu najunt’ yu maqlaqapataun bachunch katataqxto’alh\nyu najunt’ palachimo’on.
tee-books2-59
tee
Academia Veracruzana de las Lenguas Indígenas\nHERMENEGILDO GALEANA\nNació en el mes de abril de 1762, en Texpan (hoy de Galeana en su honor), Guerrero.\nFue descendiente de una familia europea de marinos que se radicaron en la región\ny fundaron una próspera comunidad de agricultores. Hermenegildo Galeana\ningresó, junto con sus hermanos Juan Pablo y José, al ejército insurgente que\ncomandaba José María Morelos y Pavón a fines de 1810.\nMuchos de sus trabajadores y amigos lo siguieron en la aventura, por lo que pudo\nformar un cuerpo de ejército bastante respetable. Demostró valor y sagacidad en\nlos hechos de armas, entre noviembre de 1810 y marzo de 1811, como en el\nCerro del Veladero, en el que Morelos derrotó a los realistas gracias a la\nintervención, inteligente y valerosa, de los hermanos Galeana, Hermenegildo\nobtuvo otras importantes victorias en Llano Grande, La Sábana y los Coyotes.\nPor enfermedad de Morelos, asumió el mando el coronel Francisco Hernández, quien huyó durante el primer\ncombate; entonces, los propios soldados le confirieron el mando a Galeana. Al establecerse Morelos en mayo\nde 1811, le ratificó el mando y le ordenó que Marchara sobre Chichihualco, en búsqueda de alimentos para\nla tropa, lo cual obtuvo y, además, logró que se unieran a Morelos los miembros de la familia Bravo. Morelos\nfortificó Tixtla y se dirigió a Chilpancingo, dejando aquella plaza al mando de Galeana y Nicolás Bravo,\nquienes enfrentaron victoriosamente un sitio impuesto por los realistas. Poco después tomó Taxco, auxilió a\nlos insurgentes de Toluca y entró en Cuernavaca.\nParticipó destacadamente en el sitio de Cuautla, defendiendo el punto denominado Santo Domingo, uno de\nlos más peligrosos, teniendo que luchar\nSin reposo los 72 días que duró el sitio. Asimismo, encabezó la vanguardia para romper el cerco. En los\núltimos meses de 1812, participó en las batallas de El Palmar, Acultzingo y la toma de Oaxaca.\nDel día 6 de abril de 1813, las fuerzas de Morelos pusieron sitio al Puerto de Acapulco. Galeana y su sobrino\nPablo se distinguieron en la toma del castillo.\nEn noviembre de 1812, Galeana fue ascendido al grado de mariscal y en septiembre de 1813 aparece con eses\ngrado en la lista de integrantes del ejército que dieron su voto al Congreso de Chilpancingo para que Morelos\nfuese nombrado generalísimo.\nEn diciembre de 1813 asistió Galeana al ataque a Valladolid, donde fue derrotado.\nCuando Morelos fue a unirse al Congreso, Galeana y los Bravo quedaron a las órdenes de Juan Nepomuceno R.\nGaleana fue desalojado de El Veladero y se refugió en la hacienda El Zanjón, donde volvió a formar una tropa\ny tomó el pueblo de Azayac y atacó Coyuca. Ahí fue vencido por los realistas, quienes lograron dispersar sus\ntropas. Galeana se confundió con sus hombres, fue perseguido y cayó malherido al golpearse con la rama de\nun árbol. Un soldado enemigo lo remató y lo decapitó el 26 de junio de 1814.\n\nOlaqna jatsoqnut\nFRANCISCO JAVIER MINA\nTsukuchal Otano, Navarra, España, diciembre 1789. Xts’al xunita qaintan kuxtutiyana xli’uksts’uni Montreal,\nyaj xlhit’ajun xtumin yu xpuaqteijul xts’al yu oxputaulan. Tamo’ol Zaragoza, makauntijlal xtamo’oti, ex\njat’atanulcha yu lhistaknan yu tamakal lhiluku kun Napoleón tan yuch aqch’apal España. Tach’apal ni\nfrancesas ni tamalaqachal Francia lakch’itin 1810, ta’an tamalaqachinulcha laka castillo Vicennes. Ancha\nlhitamo’ol matemáticas ali xlhitamo’oka palhistak. niman milchoqol ni España, baxtamaknuputunka\nlach’ap yu lhilaqlo’oxikan xpalhachimo’onk’an españoles lakach’itin 1812 tamaqsaqal p’una Francia hastan\nInglaterra. Ancha Londres mispal Fray José Servando Teresa de Mier, yu xlaqmaqateijui xalapanak\nHispanoamérica. Mier malaklhanil xtapastak’ati ni mina ki xlaqmit katamakal laqatan jalaklanti yu\nkapauxkaulaqts’il xtapastak’atk’an ni japaknan. Ba yuch lha’al laqatan xapaltan lakxkan kun lax tumin\nnix ta’anta ni kura Mier, oqxlaqtan talaninin japaknan, italianoa ni brinkus, tataxtul ta’an tachin paltan\nlakxkan Liverpool ex mayo 1816 ta’al Estados Unidos. Xt’unk’an brinkus ancha, ancha kun laqalhita’ai\ntala’oxil la’at’utu yu xta’al xliuktan xt’unk’an brinkus ni kun 450 joatna.\nYu laqkauchaxan malkuyu marzo 1817 taxtul ni Galveston tus laix putaulank’an Labanan. Aqtin tachaal\nta’an tajumachal xala’axkan Río Bravo, Mina janaq’al ixlapanan, jalakjunil ta’an jañaksk’inil oxkatalal ni\nkatamato’oyal xlakapoatk’an yu ancha tabilanal lapanak alix lakat’unk’an.\nEx abril lakach’itin 1817 takukchal Soto la Marina, ta’an jantu lhita’ai qa’aqch’apal ta’an bachu\njalaqxaqalakal ni lhistaknan, ta’an jalakmapasunil ta’an baliich aqch’apai ni sast’i España. kun 300\njoaknan xta’aqch’apaputun ni sast’i España, ni ta’aqch’apal Valle de Maíz, Pestillas y Real de Pinos.\nEx junio anchanu jach’itin jat’atanul oqxlaqtan lhistaknan yu tamaostaulni lhilhuku yu tatanul p’as\naqtanuti, ta’an xbil yu Insurgente Moreno. yu alatich yu laqatan xapaltan lakxkan malaqts’anqanil alaqatan\nxapaltan ukxuntayanin, ancha ta’an bil aixkan Soto la Marina, yu qaintan yu xtatanumanal takyaulhi\nyu aqaintan takukchal xkilpa lakxkan. xputamaktanach juni, Mina taxtul laqa tap’asta paxt’aqamanl\nRealistas, yu lach’apa yu maqalhajal, yu jalakpach’apajul lhaba lhistaknan japaknan. Astan jataqamanal\nlaxt’un Maqali Jaral. jaminchoqonu laqa pa’as aqtanuti jatemal yu xalaklhijunkanta lhitapatsa laka\nlakchibinti Jaujilla, yu xtaminta lhipaskajlaqts’inin xlhimaqalhajati. Ni xmakak lakchibinti yu lach’apa\nastan xmakakal nix laklhijunkal lhitapatsa yu lhistaknan tachun laka talaktsin. Jalkch’apal ancha ta’an\nxtabilanal ni León, ta’an lhu tamaqats’anqal, taminchoqolcha laqatap’asta Aqtanuti.\nMina junkal xalaktu’unu ni rey ali xalakat’un España, ex ni malkuyu agosto yu real fuerte ta’aqch’apal\nni realistas. Mina lakxkaul xputaxtun, ni xmaqxtoqka lhistaknan paxlakch’apachal bachu, jantu lai\nkamqalhajal, ex al laka tap’asta Los Remedios ta’an yu Antonio Torres xt’ajun jatayanini ni realistas.\nAstan lakxkailhitsukulcha xalaktanchani yu Realistas; kitanul laxt’un maqali junkan Bizcocho aqch’apal\nSan Luis de la Paz. Ba muncha laqat’ap’asta Jaujilla xpastak’a. Ta’an xbil xataqxtoati xalhachimo’onu y\ntama’ostaulnini lhiluku. Malkuyu octubre jalaqt’aqamanputul Guanajuato, yu xamakanti jantu kaxajnichal.\nMina alcha jastakna lakat’uni putaulan junkan del Venadito, ali Pedro Moreno altich joatna, ta’an\njalq’aqch’apajukal kun yu realistas. Mina tach’apal tasunt’alal laka aspajun Bellaco, laqaka’autan\nma’alkuyu noviembre jach’itin 1817.
quc-books-2
quc
IX. Kuman ri la loq´laj ri uwoch ri ubanik re echeb´alil k´olb´al rech le uwel ki\nchopom taqanawuj ri tzibalik uyatil kuraq´a urox ri utzaqat ri komon, kuk´ojo\nri q´inomal utz ri k´o chi uwochulew. Ri q´olibal kiq´ojo komon wi arekút\nkechomtajik chanim ri ulew chechijim che ko p´a taqanawuj are taq kebek re\nkomon q´e kunel q´ebano tzibxik pa ri yátalil.\n\nX. Chaik pa ri tinamil ko´winiq´il aj waral ukexwach ri q´atbaltzij. Xa junam ri\nchombal are ri keslemal xaq´ ojanam ri ixoq´ ri achi juntir ri bantajik ku bij ri\ntaqanik ri ukojik. Ri taqanawuj ri tzib´talik ri kiq´ab federativas ki ketamaj ri\nkikbano ri yatalil ruk ri chombal kikya uchoq´ab´ri utob´anik ri kexal ri uyaik\nn´ojib´al.\n\nXI. Riquibal ri jun kámal bé re chób´tal ri kut ukam ri pa jun k´ojobal ruk ri winaq\npa jun chabal, jun chi komon raqatzij chi rech ri kajobal rech ri winaq ri\nxibantajik ruch´ombal ruk ri kib´antajik pa wi taq´anik.\nRi aj waral taq tinamit yatal chikech yaik ki nojabal rumal tak winaq ke chaw\npa ri kitzij ri tobal ri kunel rech ri aj waral jalajoj jun chombal noj riqbal rech\nri qaq ri winaq ri renojel chau pa ru Tzij.\n\nXII. Ri nabe ri kojom rech ri kaslemal rech ri winaq, rech ketamba ri utzij ukax ri\nkeslemal xukuje´ri tinamit rech ri kikamonil ri molajil ra bantajik ri loq´laj ri\nkeslemal ko chi ru q´isbal ri kambal bé kikoj.\n\nXIII. Ri tzukunem rech sukmej ri nukutaqnem ri qatb´altzij ru bantajix\nrechbilib´unikoxik ri etzbaxik che ru keslemal ek´o chu naq´aj ri q´isbal\nkuriq´o ri utz are chomnik rech ri q´atbal.\nXata wchi waralib ri qikbano utz chike ri nabe taqánik loqlaj ri bantajik ru\n\nutzilb´al.\n\nRi jun qatbaltzij kubano ri utz che jun winaq´ri kojob´al rech ri utzil ri kraj\n\nnabe.\n\nRi jun winaq ruk tijob´al che keqaj ri q´atbal raqam na. Che ku ya´jun utz\nq´atbaltzij pa wi ri tinamit chetaq´ junam ruk ri chábal ri u taqanik.\nRi aj waralib tinamit xuquje´are ke chobtejik are kuwa q´ikto ri uqab\nq´atbaltzij kubij kubantaj ri sukmil bé ri chotpajik pa ri junebal. Ri tzibtalik pa\nrixl´a´b´al ku ban che kisbalil, ra chomtaxik ru banik xa´qk ru raqoj.\n\nXtukexik ri upa´ib´al\n\nB. Ri nim ucholaj, ru keslemal ri nim ucholaj ri tinamit xuquje ri relew ri tinamit de\nMexico, rajawaxik kikban ri q´atbaltzij kabanik qatelal kistzibal ri uq´ab´al rech ri\nwaralib winaq tinamit are ri utz ukiyem, sub laj ubantajik, aretaq uja kikbano runujel\n\nkuk are.\n\nAretaq´wa bantajik ri q´atbaltzij areri rojxik kibano:\n\nI. Kinchikmij ru uyikem ri komon ru nimal ri tinamit ri komon waralib, ku ban utz\nri, keslemal ri utzalaj juntir ri ukiyem ri ucho´bri ri kimebil kisaj ru tikit ruk mesal\nxa´qché ri tikonem ri ojer taq tzij, are taq abix are ri ijá rech ojer are ubantajik\nri qitijoik ri okojik ri ulew tzaptalik che ri kunebal xibalrib ri uwach quimicos\n\ntoxicos.\n\nRi taqanem ku bij su ubanik ri mulaj ri ukiyem rech ri mebil rech ri tinamit ri\nkomon waralib chobotaxik ri kichak komon kikanké che ri mulaj on rech\nubantajik.\n\nII. Kritamaj kb´anawik ri taqanem ke ban utz che zukmaxik, proporcionales\nchomxik jun pa pooj kiyache komon tinamit aretaj ki chomaj ukokij.\n\nIII. Ku chijij upajbalil ru chomtalik ku chijij ri ru uq´inomal ri bantajik ri mebil ri\nchombalil ri mulaj ri utambal ri ru chabal ri bantajik ri kubij chupam ri yatatil.\n\nIV. Kichomaj ki choq´ab ri tijombal waralib intercultural prurilingue mediante:\n\na) Riqbal re taq tzij le tzib juntir ri chipam juntir ri kiyem are bantajik ri tzijonel;\n\nb) Ri riqbal ri tijonel ri aj waralilab ubantajik ri tijobal rikomon;\n\nc) uq´ab´am ri jun ubanik rech to q´atal rech ri é ajtojaxelab tinamit rajilaxel;\n\nd) Uq´ab ri ch´ob´olal qbixel are ruk ri éuwoch uq´ab ch´ob´otal ri riexik ri\n\nwinaq´il ri komon ri aj waralib tinamit\n\ne) Ri uq´atexik ri jun chomanik rech ri tijobal pa ke choptoqik kikbano yo omb\n\nare ri b´antajik ri komon tinamit ri utzil rech ri amaq´ are ri ra bixik rech ru\nbantajik rinojel b´an kech ktzoq´obix che ri itzalanem.\n\nV. Kechobo ri ubantajik kuyaho ri kunelab ki nimrisaj ri le cobertura ri uwach\nuq´ab ri tinamit rinojel ri ubantajik rech uchob´ik kunbal rech ojer taq tzij.\n\nVI. Qinchij ri chombal che ri kiktijo´sub laj ki le utz rech bantajil jalajoj rech ri\n\nak´lab.\n\nVII. Utz ru bantajik keslemal ri tinamit ri kibanó yaik winaq kech ri ulew ja ke\ntzijowem ri kibanó yaik chiq´e ri tojbal ri yiq´bal ri utzil kachoch ki nimrasaj rilew\nri rojxik chiq´e ri utz laj ubanik kuk ra keslemal ri ubantajik ri kichombal ri\nk´ak´kemeta´mab´al ri riq´omaleb che ri wuj rech ri q´abaj.\n\nVIII. Aretaq ri ke tobanik chike ri xoq´ib waralib tinamit are xak ojonam chowoch ri\nuk´iyem ri mulibal qajbal ri aj waralib tinamit kokik pa ri tijobal aretaq´ru e\nchab´alil ri kojibal rech ri ulew; koq´ik chu chaik ri keslemal chikuwech ri\nwinaq´ib ri loj laj ri yatal chi rech ri winaq.\n\nIX. Aretaq´ri nimrisaj ri ki kat che ri chawem ki yaq´ik are cholnojibal ri aj waralib\ntinamit rech ri bano ri kik mimrisaj ri ube ri chawem ri be kech ri ojq´emab´ri\nch´ab´al pa kaqiq´, telecomunicacion ri nim katz.